wd wp Пошук:
    ⬜

    Міндоўг

    Міндоўг (Мендог, лац.: Mindowe[2]; каля 1195 — 12 верасня[3] 1263) — першы вялікі князь літоўскі (канец 1248—1253 і 1261—1263), першы і апошні[4] кароль літоўскі (1253—1261).

    Княжэнне Міндоўга прыйшлося на пачатак утварэння новай цэнтралізаванай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага, якое першапачаткова ўключыла ў сябе ўсходнеславянскія і балцкія землі ў Панямонні (якія цяпер уваходзяць у Рэспубліку Беларусь і Літоўскую Рэспубліку). Гэты працэс адбываўся ў сярэдзіне XIII ст. — у складаны час, калі ў выніку пагрозы з боку Лівонскага ордэну і мангола-татарскага нашэсця склаліся цяжкія ўмовы для існавання славянскага і балцкага насельніцтва. Такія абставіны вымушалі Міндоўга шукаць шляхі для ўмацавання сваёй дзяржавы і неаднойчы змяняць саюзнікаў.

    У гісторыі Літоўскай Рэспублікі ВКЛ з’яўляецца княствам, з якога пачалася літоўская дзяржаўнасць, а Міндоўг — першым правіцелем літоўскай дзяржавы. У гісторыі Рэспублікі Беларусь, на землях якой дзяржаўнасць пачалася з больш ранніх Полацкага і Тураўскага княстваў, Міндоўг выступае як першы правіцель ВКЛ — дзяржавы, якая ў далейшым ахапіла ўсю сучасную тэрыторыю Беларусі, Літвы і шэраг суседніх зямель.

    Паходжанне

    Старонка Хронікі Лівоніі. XIII ст.

    Паводле надзейных крыніц паходжанне Міндоўга дакладна невядома. Лівонская старэйшая рыфмаваная хроніка (каля 1290) паведамляе толькі, што бацька Міндоўга быў «вялікі кароль» (könig gros) — магчыма, гэта значыць, што яму былі падначалены «меншыя» князі. Аднак імя не названа. Гісторык В. Л. Насевіч лічыць верагодным, што бацькам Міндоўга быў князь літоўскі Даўгерутэ, які неаднаразова ўзгадваецца ў «Хроніцы Лівоніі» (XIII ст.).

    Легендарныя творы паходжанне Міндоўга апісваюць па-рознаму. Паводле радаводу з Васкрасенскага летапісу (XVI ст.), Міндоўг паходзіць з роду полацкіх князёў Ізяславічаў (Рагвалодавічаў), а яго бацькам быў Маўкольд Расціславіч. Паводле аднаго з позніх паданняў, Міндоўг паходзіў са старажытнарымскага роду Палямонавічаў, які прыйшоў з аднаверцамі пасля арыянскага расколу ў хрысціянстве на берагі Балтыйскага мора. У «Хроніцы Быхаўца» (XVI ст.) бацькам Міндоўга названы Рынгольд, міфічны літоўскі князь з Палямонавічаў.

    Імя

    У крыніцах імя князя сустракаецца ў розных формах — ст.-рус.: Мидогъ, Мендогъ, Минъдовгъ; лац.: Mindowe; ням.: Myndowen. На думку літоўскага гісторыка Т. Баранаўскаса, імя Міндоўг утворана ад літоўскіх слоў mintis (думка) і daug (шмат), і азначае «той, хто шмат думае».

    Біяграфія

    Княжанне ў літоўскай зямлі

    Упершыню Міндоўг згадваецца ў Галіцка-Валынскім летапісы ў канцы 1219 года[5] пад імем Мидогъ разам з братам Даўспрункам, як чацвёрты з пяці старэйшых літоўскіх князёў, якія разам з іншымі 16-цю літоўскімі князямі — жамойцкімі, дзяволцкімі, Рушкавічамі і Булевічамі — заключылі мір з галiцка-валынскiмi князямi Данілам і Васількам Раманавічамі:

    «Бж҃иимъ повелениемь . прислаша кнѧзи Литовьскии . к великои кнѧгини Романовѣ . и Данилови и Василкови . миръ дающе бѧхоу же имена Литовьскихъ кнѧзеи се старѣшеи . Живинъбоудъ . Давъѧтъ . Довъспроункъ . братъ его Мидогъ.» (Ст.-рус.)

    — Галіцка-Валынскі летапіс (у Іпацьеўскім спісе, 1420-я гады)[6].

    Да сярэдзіне 1230-х г. Міндоўг дасягнуў аднаасобнай вярхоўнай улады ў землях Літвы або значнай яе часткі. Вясною 1238 года[7] «Літва Міндоўга» знаходзілася ў саюзных або васальных адносінах з галіцка-валынскім князем Данілам Раманавічам, які накіроўваў яе і князя Ізяслава Новагародскага ваяваць супраць польскага князя Конрада І Мазавецкага[8].

    У сярэдзіне ліпеня 1245 года Даніла пасылае да Міндоўга па дапамогу супраць венграў, Міндоўг паслаў войска, але яно не паспела да вырашальнай бітвы пры Яраславе 17 ліпеня 1245 года.

    Утварэнне ВКЛ і пачатак княжання ў ім

    Міндоўг. Уяўны партрэт, гравюра з кнігі А. Гваньіні «Апісанне еўрапейскай Сарматыі», 1578.

    Неўзабаве Міндоўг далучыў да сваіх уладанняў Навагародскую зямлю, што фактычна дало пачатак утварэнню ВКЛ. Пасля гэтага адносіны Міндоўга з Данілам сталі варожымі.

    Першапачаткова тэрыторыя дзяржавы ўключала ў сябе славянскія землі ў Верхнім Панямонні (з гарадамі Навагародак, Ваўкавыск, Гародня, Слонім) і балцкія землі ў сярэднім цячэнні р. Вілія (дзе пазней будзе заснаваны г. Вільня).

    У познім Густынскім летапісы (XVII ст.) паведамляецца пра хрышчэнне Міндоўга каля 1246 года ў праваслаўе, але звестак пра гэта ў больш ранніх крыніцах няма. Наадварот, паводле Галіцка-Валынскага летапісу Міндоўг заставаўся паганцам да прыняцця каталіцкага хрышчэння.

    Вайна 1249—1254 гадоў

    Була Папы рымскага Інакенція IV пра хрышчэнне і каранацыю Міндоўга. 1251.

    У канцы 1248 года[9] Міндоўг захапіў у землях Літвы ўладанні сваіх пляменнікаў Таўцівіла Даўспрункавіча і Эдзівіда Даўспрункавіча — з-за іх даўняй варожасці да яго. Таўцівіл і Эдзівід збеглі да Данілы, жонкай якога была іх сястра. Да мяцяжу Таўцівіла і Эдзівіда далучыліся жамойцкі князь Выкінт, Даніла Раманавіч, Лівонскі ордэн і Рыжскае арцыбіскупства. Узімку 1249—1250[9] Даніла ідзе вайной супраць Міндоўга да Новагародка. Таўцівіл з дапамогай Данілы ваюе з Міндоўгам увесь 1250 г.[9].

    Хрышчэнне Міндоўга. Фрагмент карціны «Бласлаўлёны Віт» (якая паказвае біскупа Віта). Невядомы мастак XVII ст.

    Каб разбурыць гэту небяспечную кааліцыю, Міндоўг і яго жонка ў пач. 1251 г.[9] прынялі каталіцтва, і ўжо з дапамогаю рыцараў Лівонскага ордэна Міндоўг працягваў ваяваць са сваімі пляменнікамі. Ён пайшоў у Жамойць да замку Цверамет, які належаў Выкінту — дзядзьку і саюзніку Таўцівіла і Эдзівіда. Цверамет ён узяць не здолеў, у сутычцы быў паранены ў сцягно, і адступіў з Жамойці ў Літоўскую зямлю. Таўцівіл пераследаваў яго, і Міндоўг зачыніўся ад пагоні ў замку Варута[10]. Міндоўг накіраваў з замка супраць Таўцівіла свайго шурына — князя Лугвена, пасля сутычкі Таўцівіл адступіў і звярнуўся па дапамогу да Данілы.

    Узімку 1251—1252[9] Даніла дасылае вялікае войска, якое спусташае ўсе ўладанні Міндоўга. І хоць Міндоўг у адказ даслаў свайго сына (магчыма, Войшалка) ваяваць ваколіцы г. Турыйска, але быў змушаны пайсці на перамовы. Таўцівіл прыехаў да Данілы, відаць, каб пераконваць не заключаць мір. Ці то ўмовы, прапанаваныя Міндоўгам, не задаволілі Данілу, ці то аргументы Таўцівіла былі пераканаўчыя, але мір не быў заключаны, і ў кан. 1252[11] Даніла з вялікім войскам зноў пайшоў супраць Міндоўга да Новагародка.

    Каранацыя

    Каранацыя Міндоўга. Гравюра з кнігі Л. Ходзькі «Палонія», 1824.

    6 ліпеня 1253 г., у дзень св. Пятра і Паўла[12] (або 29 ліпеня[13]), па даручэнні Папы рымскага Інакенція IV Міндоўг і яго жонка Марта былі каранаваныя як кароль і каралева Літвы. Магчыма, каранацыя адбылася ў Новагародку. Першы даследчык гісторыі ВКЛ М. Стрыйкоўскі (XVI ст.) месцам каранацыі спачатку называе Кернаў — сярэдневяковае замкавае паселішча, цяпер мястэчка Шырвінцкага раёна Вільнюскага павета, Літва:

    Мацей Стрыйкоўскі
    Мацей Стрыйкоўскі

    «Потым ахрысціўся, Мэндольф названы,
    На Літоўскае каралеўства каранаваны,
    У Кернаве з дазволу Папскага і Цэсарскага.»
    (З паэмы «Ганец цноты»[14].)

    «Так яго з волі папскай укаранавалі
    У Кернаве і літоўскім каралём абвясцілі.»
    (З паэмы-хронікі «Аб пачатках, паходжанні, дзейнасці, справах рыцарскіх і хатніх слаўнага народа літоўскага, жамойцкага і рускага…»[15].)

    «Хроніка...» М. Стрыйкоўскага. Тытульны аркуш. 1582.

    Але затым у сваёй галоўнай працы — «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі» — М. Стрыйкоўскі змяніў думку і заявіў, што каранацыя адбылася ў Наваградку:

    «…Гайндрыха, які, прыехаўшы да Наваградка Літоўскага з арцыбіскупам Рыжскім і з крыжакамі прускімі і лівонскімі, Міндоўга альбо Мяндока на каралеўства Літоўскае паводле звыклых цырымоніяў царкоўных памазаў…»[16]

    Каранацыя дазволіла Міндоўгу выйсці з вайны, хоць ён быў вымушаны часова аддаць крыжакам частку Жамойці, а сыну Данілы Раману — Навагрудак. У 1254[11] сын Міндоўга — Войшалк — заключае мір з Данілам, выдае сваю сястру за яго сына Шварна і перадае гарады Новагародак, Ваўкавыск і Слонім іншаму яго сыну — Раману.

    Падзеі пасля 1254 г.

    Каля 1257 г. супраць Літоўскай дзяржавы быў наладжаны паход мангола-татарскага ваеначальніка Бурундая і галіцка-валынскі князёў, аднак Міндоўг здолеў не толькі захаваць уладу, але і аднавіў поўны кантроль над Наваградскай зямлёй.

    У 1260 годзе Міндоўг скасаваў дамову з Лівонскім ордэнам і адмовіўся ад каталіцтва, у выніку чаго згубіў правы на каралеўскi тытул. Ён пачаў разам з жамойтамі вайну з Лівонскім (Iнфлянцкiм) ордэнам, уступіўшы для гэтага ў саюз з наўгародскім князем Аляксандрам Яраславічам і іншымі рускімі князямі.

    У 1260-х гадах Міндоўг карыстаўся неабмежаванай уладай, што выклікала незадаволенне і змову супраць яго князёў жамойцкага Траняты, полацкага Таўцівіла і нальшчанскага Даўмонта. У выніку змовы ўвосень 1263[17] Міндоўг разам з двума малодшымі сынамі быў забіты.

    Сям’я

    Жонкі

    Расійскі гісторык XVIII ст. В. М. Тацішчаў адзначыў без спасылкі на крыніцу, што маці Войшалка — старэйшага сына Міндоўга — была княжна цвярская. Тацішчаў мог карыстацца крыніцамі, якія не дайшлі да нашага часу, у існуючых зараз крыніцах няма звестак пра маці Войшалка і яго сястры.

    Дзеці

    Сыны ў шлюбе з Мартай:

    Улада ў дзяржаве пасля Міндоўга

    Пасаду вялікага князя заняў Транята. Аднак у 1264 г. ён быў забіты змоўшчыкамі — ранейшымі слугамі Міндоўга. Наступным вялікім князем стаў сын Міндоўга — Войшалк.

    Вядомыя граматы Міндоўга

    Сярод дакументаў, якія вядомы як граматы Міндоўга, ёсць як сапраўдныя (аўтэнтычныя), так і падробкі (фальсіфікаты). Адносна сапраўднасці некаторых грамат даследчыкі не маюць агульнага меркавання.

    Пячатка Міндоўга

    Асноўны артыкул: Пячатка Міндоўга

    Фрагмент пячаткі, які захаваўся.
    Сучаснае ўзнаўленне паводле апісання 1393 г.[22]

    Пячатка Міндоўга — гэта сярэднявечная пячатка, якая прымацавана да граматы Міндоўга, як караля Літвы, за кастрычнік 1255 г. аб перадачы Тэўтонскаму ордэну латвійскай зямлі Сэлія. Аб сапраўднасці гэтай граматы вядуцца навуковыя абмеркаванні. Калі яна з’яўляецца сапраўднай, то на пячатцы захавалася адзіная прыжыццёвая выява Міндоўга.

    У маі 1393 г. папскі легат зрабіў падрабязнае апісанне пячаткі. Апісанне дакладна перадае той выгляд, які існуе і цяпер — акрамя шнуроў, якімі пячатка была прымацавана да пергаменту: паводле апісання, шнуры былі белы і жоўты, а цяпер яны белы і сіні.

    Надпіс (легенда), дзе павінны знаходзіцца імя Міндоўга і тытул, амаль цалкам адколатая. Захаваўся толькі маленькі крыж, які паказвае пачатак тэксту легенды, і літара. Літара можа быць прачытана як M, D, або SІ. Згодна з апісаннем 1393 г., калі легенда была яшчэ цэлая, яна чыталася: + MYNDOUWE DEI GRA REX LITOWIE (лац.) — «Міндоўг Божаю ласкаю кароль Літвы».

    Гістарыяграфія

    Міндоўг. Гравюра з кнігі А. Гваньіні «Апісанне еўрапейскай Сарматыі», 1578.

    У гістарыяграфіі дасюль няма кансэнсусу па асноўных пытаннях біяграфіі Міндоўга, якія былі сфармуляваныя яшчэ З. Івінскісам[23] (1939): 1) ці належала Міндоўгу вызначальная роля ва ўтварэнні ВКЛ; 2) якое было паходжанне Міндоўга; 3) дзе была сталіца Міндоўга; 4) якія з грамат Міндоўга з’яўляюцца аўтэнтычнымі; 5) калі Міндоўг быў больш шчырым — прымаючы хрысціянства ці вяртаючыся ў паганства; 6) якая мусіць быць ацэнка яго дзейнасці з пазіцый сённяшняга часу.

    У сярэдзіне 16 ст. Мацей Стрыйкоўскі заўважыў, што Міндоўг не застаўся ў літоўскай народнай памяці, у адрозненні ад шматлікіх іншых асоб — у т. л. міфічных, а згадваецца толькі на старонках рускіх летапісаў. Стрыйкоўскі быў здзіўлены гэтым фактам, бо лічыў, што Міндоўг больш варты памяці ў літоўцаў, як стваральнік літоўскай дзяржавы.

    Ушанаванне памяці

    Рэспубліка Беларусь

    Гара Міндоўга, памятны знак. Навагрудак.

    Літоўская Рэспубліка

    Сцяг г. Вільнюс. Вільнюс

    Сцяг г. Каўнас. Каўнас

    Галерэя

    Зноскі

    1. ↑ Татищев, В. Н. История Российская // ЛитМир — электронная библиотека. (Часть 3, глава 42.)
    2. ↑ Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях = Mindowe, rex Lithowiae, in litteris et testimonies / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., пер. на бел. мову, камэнт. А. Жлуткі. — Мінск: Тэхналогія, 2005.
    3. ↑ Паводле звестак Т. Нарбута.
    4. ↑ Літоўцы таксама час ад часу называюць некаранаваным каралём Вітаўта, таксама ў пачатку 20 ст. была спроба пераўтварыць Літву ў каралеўства на чале з Міндаўгасам II.
    5. ↑ Грушевський М. Хронологія подій… С. 16.
    6. ↑ ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. — Стлб. 736.
    7. ↑ Грушевський М. Цыт. арт. С.27-28.
    8. ↑ Насевіч, В. Міндоўг / В. Насевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5. М — Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — 592 с.: іл. — С. 144—145. ISBN 985-11-0141-9.
    9. 1 2 3 4 5 Грушевський, М. Цыт. арт. С.35.
    10. ↑ Дакладная лакалізацыя гэтага замку пакуль не вызначаная.
    11. 1 2 Грушевський, М. Цыт. арт. С.37.
    12. ↑ Паводле меркаваннія Т. Баранаўскаса.
    13. ↑ E. Gudavičius: Lietuva neturi monarchijos tradicijų (Партал DELFI)
    14. ↑ Stryjkowski, M. Goniec cnoty, do prawych slachciczów // Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi Macieja Stryjkowskiego. T. 2. — Warszawa: Gustaw Leon Glücksberg, 1846. — [4], 572 s. — S. 541.
    15. ↑ Stryjkowski, M. O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od żadnego ani kuszone ani opisane, z natchnienia Bożego a uprzejmie pilnego doświadczenia / Maciej Stryjkowski; oprac. [wstępu i komentarza] Julia Radziszewska; [słownik i notę językową oprac. Maria Karpluk; przekł. wiersza Augustyna Rotundusa Jan Sękowski, przekł. tekstów łac. Maria Ściebora, przekł. tekstów lit. Jan Safarewicz; mapę Litwy XVI w. oprac. Wiesław Wodecki]. — Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978. — 762, [2] s., [1] k. tabl., [8] s. tabl.: il. — S. 197.
    16. ↑ Stryjkowski, M. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi Macieja Stryjkowskiego. T. 1. — Warszawa: Gustaw Leon Glücksberg, 1846. — [4], 63, XLVIII, 392 s.: il. — S. 289.
    17. ↑ Грушевський М. Цыт. арт. С.43.
    18. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Аўтэнтычнасць падаецца паводле К. Малечыньскага: Maleczyński K. W sprawie autentyczności dokumentów Mendoga z lat 1253—1261 // Ateneum Wileńskie. Wilno, 1936. R.11;
    19. ↑ Liv-, Est- uhd Curländisches Urkundenbuch, nebst Regesten /Ed. F. G. von Bunge. Bd.1 (1093—1300). Reval, 1853.
    20. ↑ Codex diplomaticus Lithuaniae. / Ed. E. Raczyński. Vratislaviae, 1845.
    21. Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях = Mindowe, rex Lithowiae, in litteris et testimonies / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., пер. на бел. мову, камэнт. А. Жлуткі. — Менск: Тэхналогія, 2005. — 136 с.
    22. ↑ Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях = Mindowe, rex Lithowiae, in litteris et testimonies / НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., пер. на бел. мову, камэнт. А. Жлуткі. — Менск: Тэхналогія, 2005. — 136 с.
    23. ↑ Ivinskis Z. Lietuvos istorija: iki Vytauto Didžiojo mirties. — Roma, 1978 (репринт: Vilnius, 1991).

    Літаратура

    Спасылкі

    Папярэднік:
    —    		 Вялікі князь літоўскі
    1248 — 1254    		 Пераемнік:
    Транята
    Тэмы гэтай старонкі (13):
    Кіраўнікі Еўропы XIII стагоддзя
    Князі літоўскія
    Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
    Вікіпедыя:Запыты на пераклад з украінскай
    Вікіпедыя:Артыкулы з ручной вікіфікацыяй дат у картцы
    Забітыя манархі
    Вялікія князі літоўскія
    Вікіпедыя:Артыкулы з непрацоўнымі спасылкамі
    Міндоўг
    Памерлі ад халоднай зброі
    Асобы
    Прынялі хрысціянства
    Памерлі ў 1263 годзе