wd wp Пошук: ⬜

Карабахскі канфлікт

Карабахскі канфлікт (азерб.: Qarabağ münaqişəsi, арм.: Արցախյան հակամարտություն) — этнапалітычны канфлікт[1] у Закаўказзі паміж азербайджанцамі і армянамі. Міжабшчынны канфлікт, які мае даўнія гістарычныя і культурныя карані, набыў новую вастрыню ў гады перабудовы (1987—1988)[2], на фоне рэзкага ўздыму нацыянальных рухаў у Арменіі і Азербайджане. Да лістапада — снежня 1988 года ў гэты канфлікт, як адзначаў А. Н. Ямскаў, апынуліся ўцягнутымі большасць жыхароў абедзвюх рэспублік, і ён фактычна перарос рамкі лакальнай праблемы Нагорнага Карабаха, ператварыўшыся ў «адкрытую міжнацыянальную канфрантацыю», якую толькі на час прыпыніла Спітакскае землетрасенне[3]. Негатоўнасць савецкага кіраўніцтва да адэкватных палітычных дзеянняў у абстаноўцы міжнацыянальных сварак, супярэчлівасць мер, што прымаліся, дэклараванне цэнтральнымі ўладамі роўнай ступені віны Арменіі і Азербайджана ў стварэнні крызіснай сітуацыі прывялі да зараджэння і ўмацавання ў абедзвюх рэспубліках радыкальнай антыкамуністычнай апазіцыі[4].

У 1991—1994 гадах гэтая канфрантацыя прывяла да маштабных ваенных дзеянняў за кантроль над Нагорным Карабахам і некаторымі прылеглымі тэрыторыямі. Па ўзроўні ваеннага супрацьстаяння яе перасягнуў толькі чачэнскі канфлікт(руск.) бел., але, як адзначыў Свантэ Корнэл, «з усіх каўказскіх канфліктаў карабахскі канфлікт мае найбольшае стратэгічнае і агульнарэгіянальнае значэнне. Гэты канфлікт — адзіны на тэрыторыі былога Савецкага Саюза, у які непасрэдна ўцягнутыя дзве незалежныя дзяржавы. Больш за тое, у канцы 1990-х гадоў Карабахскі канфлікт спрыяў фармаванні на Каўказе і вакол яго груповак дзяржаў, якія супрацьстаяць адна адной»[5].

5 мая 1994 года быў падпісаны Бішкекскі пратакол(руск.) бел. аб перамір’і і спыненні агню паміж Арменіяй і самаабвешчанай Нагорна-Карабахскай Рэспублікай з аднаго боку і Азербайджанам з іншага боку.

Як пісала Г. В. Старавойтава, «з пункту гледжання міжнароднага права гэты канфлікт з’яўляецца прыкладам супярэчнасцей паміж двума фундаментальнымі прынцыпамі: з аднаго боку, права народа на самавызначэнне, а з другога боку, прынцыпу тэрытарыяльнай цэласнасці, згодна з якім магчыма толькі мірнае змяненне межаў па дамове»[6].

Змест

Нагорны Карабах

Тэрыторыя сучаснага Нагорнага Карабаха ў пачатку II ст. да н. э. была далучана да Вялікай Арменіі і на працягу каля шасці стагоддзяў складала частку правінцыі Арцах(руск.) бел.. У канцы IV ст. н. э., падчас падзелу Арменіі, гэтая тэрыторыя была ўключана Персіяй ў склад яе васальнай дзяржавы[7] — Каўказскай Албаніі[8]. З сярэдзіны VII стагоддзя да канца IX стагоддзя — пад арабскім валадарствам[9]. У IX—XVI стагоддзях — частка армянскага феадальнага княства Хачэн(руск.) бел.. З пачатку XVII да сярэдзіны XVIII стагоддзя Нагорны Карабах знаходзіцца пад уладай саюза армянскіх мелікстваў Хамсы(руск.) бел.. У другой палове XVIII стагоддзя Нагорны Карабах з пераважным армянскім насельніцтвам увайшоў у Карабахскае ханства, а ў 1813 годзе ў складзе карабахскага ханства па Гюлістанскаму мірнаму дагавору — у Расійскую імперыю[10].

Перадгісторыя канфлікту

У пачатку XX стагоддзя Нагорны Карабах двойчы (у 1905—1907 і 1918—1920 гг.) станавіўся арэнай кровапралітных армяна-азербайджанскіх сутыкненняў.

У маі 1918 года ў сувязі з рэвалюцыйнымі падзеямі і распадам расійскай дзяржаўнасці ў Закаўказзі былі абвешчаныя тры незалежныя дзяржавы: Грузінская Дэмакратычная Рэспубліка (галоўным чынам на тэрыторыі Тыфліскай(руск.) бел. і Кутаіскай(руск.) бел. губерняў, Батумскай вобласці(руск.) бел., Сухумскай акругі(руск.) бел.), Рэспубліка Арменіі (аснова тэрыторыі — Эрыванская губерня, а таксама Карская вобласць, захопленая на той момант Асманскай імперыяй), Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка (пераважна на землях Бакінскай і Елізаветпальскай губерняў, Закатальскай акругі(руск.) бел.)[11][12][13].

Армянскае насельніцтва Карабаха і Зангезура(руск.) бел., аднак, адмаўлялася падпарадкоўвацца ўладам АДР. Скліканы 22 ліпеня 1918 года ў Шушы Першы з’езд армян Карабаха абвясціў Нагорны Карабах незалежнай адміністрацыйна-палітычнай адзінкай і выбраў уласны Народны ўрад (з верасня 1918 г. — Армянскі нацыянальны савет Карабаха). Супрацьстаянне паміж азербайджанскімі войскамі і армянскімі ўзброенымі атрадамі працягвалася ў рэгіёне аж да ўстанаўлення ў Азербайджане савецкай улады. Часткі 11-й Арміі РСЧА, якія ўвайшлі ў Азербайджан у канцы красавіка 1920 года, ва ўзаемадзеянні з азербайджанскімі войскамі занялі тэрыторыю Карабаха, Зангезура, Нахічэваня. Да сярэдзіны чэрвеня 1920 года супраціўленне армянскіх узброеных атрадаў у Карабаху з дапамогай савецкіх войскаў было задушана.

На працягу 1920—1921 гадоў пытанне аб прыналежнасці Нагорнага Карабаха вырашалася згодна з бягучымі знешнепалітычнымі мэтамі савецкага кіраўніцтва. 30 лістапада 1920 года Азрэўкам сваёй дэкларацыяй прызнаў Зангезур і Нахічэвань часткай Савецкай Арменіі і надаў Нагорнаму Карабаху права на самавызначэнне[11]. Рашэнне карабахскага пытання на карысць Арменіі было пацверджана пастановай пленума Каўбюро ЦК РКП(б) ад 3 чэрвеня 1921 года, аднак канчатковае рашэнне было прынята пленумам Каўбюро ЦК РКП(б)(руск.) бел., якая адбылася 5 ліпеня таго ж года — «Нагорны Карабах пакінуць у межах Азербайджанскай ССР, падаўшы яму шырокую абласную аўтаномію»[11]. Гэта выклікала незадаволенасць армян, якія на той момант складалі больш за 94 % насельніцтва вобласці[14][15][16][17]. Існуе меркаванне, што ўключэнне ў склад савецкага Азербайджана рэгіёну, пераважную большасць насельніцтва якога складалі армяне, магло быць абумоўлена жаданнем бальшавіцкага кіраўніцтва Савецкай Расіі забяспечыць палітычнае збліжэнне з кемалісцкай Турцыяй[18]. У ліпені 1923 года раёны Азербайджанскай ССР з пераважна армянскім насельніцтвам (Шушанскі, Джэбраільскі і часткі Джэваншырскага і Зангезурскага паветаў) былі аб’яднаны ў аўтаномнае ўтварэнне (Аўтаномная вобласць Нагорнага Карабаха (АВНК), з 1937 г. — Нагорна-Карабахская аўтаномная вобласць (НКАВ))[11][12]. Пры гэтым, як адзначае Г. В. Старавойтава, адміністрацыйныя межы НКАВ не супадалі з этнічнымі межамі і ў двух раёнах АзССР, якія межавалі з НКАВ (Шаўмянаўскім(руск.) бел. і Ханларскім(руск.) бел.), этнічнай большасцю з’яўляліся армяне[6]. У канцы 1930-х гадоў адміністрацыйна-тэрытарыяльныя змены ўнутры Азербайджанскай ССР прывялі да ўтварэння так званага Лачынскага калідора(руск.) бел., які аддзяліў тэрыторыю НКАВ ад Арменіі[19][20].

Канстытуцыя Азербайджанскай ССР 1937 года абвясціла армянскую мову мовай судаводства ў НКАВ, замацаваўшы таксама апублікаванне на армянскай мове рашэнняў і распараджэнняў Савета дэпутатаў працоўных НКАВ[21]. У Сцепанакерце на армянскай мове выдаваліся газеты «Савецкі Карабах»[22] і «Метаксагорц» («Шаўкаводства»)[23]. З 1932 года ў Сцепанакерце функцыянаваў Дзяржаўны армянскі драматычны тэатр ім. М. Горкага[24]. Прававы статус вобласці вызначаўся Законам «Аб Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці», прынятым Вярхоўным Саветам Азербайджанскай ССР(руск.) бел. 16 чэрвеня 1981 года.

Пытанне аб перадачы Нагорнага Карабаха Арменіі час ад часу ўздымалася армянскім кіраўніцтвам, але не атрымлівала падтрымкі ў цэнтры[19][25]. У 1960-я гады сацыяльна-эканамічная напружанасць у НКАВ некалькі разоў перарастала ў масавыя беспарадкі. У адрас кіраўніцтва Азербайджанскай ССР выказваліся абвінавачванні ў эканамічнай дыскрымінацыі НКАВ, а таксама ў спробах змяніць дэмаграфічную структуру аўтаномнай вобласці[19] (у 2002 годзе Гейдар Аліеў пацвердзіў у адным з інтэрв’ю, што, займаючы пасаду першага сакратара ЦК КП Азербайджана (1969—1982), ён праводзіў палітыку, накіраваную на змену дэмаграфічнага балансу ў рэгіёне на карысць азербайджанцаў[26]). Калі карабахскія армяне адчувалі сябе пераследаванымі ў культурных і палітычных правах на тэрыторыі Азербайджана, то карабахскія азербайджанцы(руск.) бел. вылучалі сустрэчныя абвінавачванні ў дыскрымінацыі з боку армянскай большасці на тэрыторыі самой НКАВ[27]. На думку Дзмітрыя Фурмана, становішча карабахскіх армян было лепшым і яны мелі больш правоў, чым азербайджанцы, якія кампактна пражывалі на тэрыторыі Арменіі, у якіх наогул не было сваёй нацыянальнай аўтаноміі[28].

Карабахскі канфлікт у 1987—1991 гадах

Агульная характарыстыка

Да сярэдзіны 1980-х гадоў патрабаванні змены статусу НКАВ рэдка ставалі здабыткам шырокай галоснасці, а любыя дзеянні ў гэтым кірунку неадкладна душыліся. Зусім іншыя магчымасці падала распачатая М. Гарбачовым палітыка дэмакратызацыі савецкага грамадскага жыцця і паслаблення палітычных абмежаванняў. У 1987 — пачатку 1988 года ў рэгіёне ўзмацнілася незадаволенасць армянскага насельніцтва сваім сацыяльна-эканамічным становішчам. Кіраўніцтва АзССР абвінавачвалі ў захаванні эканамічнай адсталасці рэгіёна, грэбаванні развіццём правоў, культуры і ідэнтычнасці армянскай меншасці ў Азербайджане, стварэнні штучных перашкод для культурных сувязей паміж Нагорным Карабахам і Арменіяй[6][11][29][30]. Ужо ў пачатку кастрычніка 1987 года на мітынгах у Ерэване, прысвечаных экалагічным праблемам, прагучалі патрабаванні перадачы НКАВ Армянскай ССР, якія паўтараліся ў шматлікіх зваротах, якія накіроўваліся савецкаму кіраўніцтву.

Пратэстныя настроі падаграваліся армянскімі нацыяналістычнымі арганізацыямі[31], а дзеянні нацыянальнага руху ўмела арганізоўваліся і накіроўваліся. Як адзначае Г. В. Старавойтава, у Нагорным Карабаху гэты рух «першапачаткова кантраляваўся элітай старога тыпу (партыйнымі функцыянерамі, кіраўнікамі прадпрыемстваў і г. д.), у той час як у Арменіі з’явілася новае кіраўніцтва, адкрыта апазіцыйнае мясцовай наменклатуры і кіруючаму камуністычнаму рэжыму ў цэлым»[6].

Першым легальным выданнем, якое адкрыта падтрымала ў лютым-сакавіку 1988 ідэю ўз’яднання Нагорнага Карабаха (Арцаха) з Армянскай ССР, стаў афіцыйны друкаваны орган Нагорна-Карабахскага абкама КП Азербайджана і Савета народных дэпутатаў НКАВ Савецкі Карабах", які меў звыш 90 тыс. падпісчыкаў. Гэтая газета стала трыбунай, з якой ідэя «міяцума» (уз’яднання) прапагандавалася інтэлігенцыяй і партыйным кіраўніцтвам НКАВ. Яе рэдактарам з лютага 1988 года быў журналіст і пісьменнік Максім Аванесян, удзельнік карабахскага руху за ўз’яднанне з Арменіяй перыяду 1960-х гадоў. Рэдактарам рускага выдання газеты быў Аркадзь Гукасян(руск.) бел. — пазней міністр замежных спраў (1993—1997) і прэзідэнт (1997—2007) самаабвешчанай Нагорна-Карабахскай Рэспублікі[32].

Грамадска-палітычная сітуацыя ў Азербайджане адрознівалася ад Арменіі. Да 1988 года, паводле ацэнкі Тома дэ Ваала, Азербайджан усё яшчэ заставаўся адной з самых кансерватыўных рэспублік СССР, дзе душылася ўсялякае палітычнае іншадумства[33]. З ім пагаджаецца Зардушт Алі-Задэ, актыўны ўдзельнік азербайджанскага нацыянальна-дэмакратычнага руху 1980-х — 1990-х гадоў, які пісаў у 2001 годзе[34]:

Азербайджанцы да 1988 года былі ў абсалютнай сваёй масе верныя СССР, «сацыялістычнаму ладу», Расіі. Хоць загніванне ішло, карупцыя цалкам інстытуцыяналізавалася, ценявая эканоміка зрошчвалася з дзяржапаратам, аднак насельніцтва ў сілу прыроднай пластычнасці прыстасавалася да гэтых умоў і яму арганічна былі чужымі пратэсты і іншадумства… Фарміраванне кіруючай партыйна-гаспадарчай бюракратыі апошнія дваццаць гадоў ішло пад пільным кантролем Аліева Гейдара Аліевіча, абсалютна поўнаўладнага «гаспадара» партыі — дзяржавы ў гэтым кутку СССР. Пасады сакратароў партыйных камітэтаў і старшыняў выканкамаў, міністраў, нам. міністраў, начальнікаў глаўкаў і ніжэй, як правіла, прадаваліся за хабар… Акрамя хабару, ролю гуляў і такі фактар, як кумаўство і месніцтва. За трынаццаць гадоў прамога кіраўніцтва рэспублікай Гейдар Аліеў здолеў размясціць мноства сваіх сваякоў і землякоў на важнейшыя пасады — як у органах дзяржкіравання, так і сферах эканомікі, культуры і адукацыі. Ідэалагічны фактар пры гэтым ролі не гуляў, дакладней, гуляў ролю не фактар фармальнай камуністычнай ідэалогіі, а фактар рэальнай ідэалогіі — ідэалогіі адданасці Г. Аліеву і згоды з існуючымі парадкамі. Так фармаваўся асноўны касцяк партыйна-гаспадарчай эліты[35].

Гэта дапамагло мясцоваму партыйнаму кіраўніцтву, у адрозненне ад суседняй Арменіі, утрымаць палітычную ўладу да 1992 года[36] ў барацьбе з разнастайным нацыянальна-дэмакратычным рухам. Што тычыцца Арменіі, то тут большая частка партыйных функцыянераў праявіла гатоўнасць супрацоўнічаць з нацыянальным рухам, што і абумовіла лёгкую змену ўлады[33].

Паводле ацэнак расійскага палітолага С. М. Маркедонава(англ.) бел., у масавай свядомасці армянскага грамадства барацьба за правы карабахскіх армян атаясамлялася з барацьбой за інтарэсы ўсёй Арменіі:

Барацьба за далучэнне НКАВ інтэрпрэтавалася як барацьба за «ўз’яднанне» армянскіх этнічных зямель і аднаўленне гістарычнай справядлівасці. У адрозненне ад Грузіі ці прыбалтыйскіх рэспублік, армянскі этнанацыянальны рух, які фармаваўся ў канцы 1980-х гадоў, не звязваў непасрэдна барацьбу за змяненне статусу НКАВ, далучэнне яе да Арменіі з проціборстве з СССР, камуністычнай сістэмай або «імперскімі сіламі» Расіі. Выключэннем былі арганізацыі армянскіх дысідэнтаў-антыкамуністаў, якія мелі багаты досвед супрацьстаяння савецкай сістэме. У 1987 годзе было створана Аб’яднанне нацыянальнага самавызначэння (АНС) на чале з П. Айрыкянам, якое выступала за аднаўленне «тэрытарыяльнай цэласнасці Арменіі» (уключэнне ў яе склад НКАВ, Нахічэвані, «турэцкай» Арменіі) і дыстанцыяванне ад «імперыялістычнай Расіі»[37].

Кіраўніцтва Азербайджанскай ССР і Камуністычнай партыі Азербайджана(англ.) бел., са свайго боку, спрабавала ўрэгуляваць сітуацыю, задзейнічаўшы звыклыя камандна-бюракратычныя рычагі, якія ў новай сітуацыі аказаліся неэфектыўнымі. Дзяржаўныя і праваахоўныя органы Азербайджана аказаліся не гатовымі да падзей у НКАВ і Арменіі, якія справакавалі, у сваю чаргу, масавыя выступы ў Азербайджане, якія стварылі ўмовы для некантралюемых паводзінаў натоўпу[4]. На далейшым развіцці падзей шмат у чым адбілася ўзаемадзеянне асноўных сацыяльна актыўных груп насельніцтва рэспублікі. Расійскі даследчык Д. Фурман(руск.) бел. у 1994 годзе характарызаваў іх наступным чынам:

Па-першае, гэта была маргіналізаваная гарадская «чэрнь» — плебс, вырваны з сельскага, традыцыйна ісламскага ладу жыцця і ўкінуты ў фабрычныя гарады. Схільная да бунту і фанатызму пад дзеяннем якога-небудзь вонкавага штуршка (такога, як армянскія акцыі), у больш спакойныя часы яна была пасіўная і абыякавая да таго, якая б улада не правіла ёй. Гэтыя «нізы» хутка памножыліся з наплывам бежанцаў. Па-другое, была бакінская інтэлектуальна-бюракратычная эліта, усё больш русіфікаваная ў 60-я і 70-я гг. ХХ ст. (некаторыя бюракраты і інтэлектуалы выдатна гаварылі па-руску, але не гэтак добра па-азербайджанску). Партыйныя і звязаныя з партыяй эліты баяліся цёмнага плебсу і нярэдка накіроўвалі яго гнеў у рэчышча пагромаў армян, а пазней — нацыянальных ваенных намаганняў у Карабаху. Па-трэцяе, існаваў панцюркісцкі і празаходні пласт азербайджанскай інтэлігенцыі, якая часта мела правінцыйнае і сельскае паходжанне, — прыклад недаўгавечнай Азербайджанскай рэспублікі 1918—1920 гадоў[38].

Савецкае дзяржаўнае і партыйнае кіраўніцтва, якое не жадала ствараць прэцэдэнт перагляду існуючага нацыянальна-тэрытарыяльнага строю, інтэрпрэтавала патрабаванні карабахскіх армян і грамадскасці Арменіі як праявы нацыяналізму, якія супярэчылі «інтарэсам працоўных Азербайджанскай і Армянскай ССР»[37]. Як адзначала Г. В. Старавойтава, савецкае кіраўніцтва «цалкам абгрунтавана баялася, што адабрэнне такой змены можа прывесці да некіраванага развалу Савецкай дзяржавы. У дадатак да гэтага, нацыянальна-дэмакратычны рух Арменіі меў прыкметную антыкамуністычную афарбоўку, што наўрад ці спрыяла скланенню Масквы да задавальнення гэтых патрабаванняў»[6].

Як адзначаў А. Звераў (1996), з пункту гледжання савецкага кіраўніцтва масавыя выступы, усеагульныя забастоўкі і палітычныя патрабаванні, якія вылучаліся ў Арменіі, прадстаўлялі значна большую небяспеку, чым пагромы ў Сумгаіце. Пратэсты ў маштабе саюзнай рэспублікі ўяўлялі сабой «ціск на дзяржаўную ўладу», з якім мірыцца было нельга. У адрозненне ад Азербайджана, дзе мясцовае партыйнае кіраўніцтва спачатку кантралявала сітуацыю (за выключэннем НКАВ), у Арменіі камуністычная партыя імкліва губляла ўладу ў ходзе агульнанацыянальнай кампаніі грамадзянскага непадпарадкавання і да канца 1988 года цалкам страціла аўтарытэт. У гэтых абставінах кіраўніцтва СССР прымяняла розную тактыку: абяцанні эканамічнай дапамогі, прапаганда і запалохванне, аказанне палітычнага ціску праз пасрэдніцтва іншых саюзных рэспублік, увядзенне прамога кіравання і прымяненне рэпрэсіўных мер: арышты кіраўнікоў нацыянальных рухаў, увядзенне рэжыму надзвычайнага становішча і, нарэшце, ваенныя аперацыі супраць незаконных ваенізаваных фарміраванняў і дэпартацыя цэлых суполак[11].

Аналізуючы стаўленне да карабахскага руху за межамі Арменіі і Азербайджана, Г. В. Старавойтава паказвала, што ён карыстаўся падтрымкай у «рэфармісцка настроенай інтэлігенцыі Масквы і іншых вялікіх расійскіх гарадоў, якія віталі яго міралюбівы і дэмакратычны характар», тады як рэакцыя Захаду на імкненне карабахскіх армян да самавызначэння была ў лепшым выпадку асцярожнай, паколькі «і ўрад, і грамадскасць на Захадзе ўспрымалі Нагорна-Карабахскі крызіс як не больш чым ўскладненне, якое перашкаджае гарбачоўскай праграме рэформ»[6].

Нагнятанне напружанасці

На працягу лета — восені 1987 года нарастаў канфлікт паміж жыхарамі армянскай вёскі Чардахлы(руск.) бел. Шамхарскага раёна і першым сакратаром Шамхарскага райкама Кампартыі Азербайджана М. Асадавым з-за звальнення дырэктара саўгаса — армяніна. 18 кастрычніка ў ерэванскім парку ім. Пушкіна прайшла прысвечаная гэтым падзеям акцыя пратэсту, арганізаваная(руск.) бел. Ігарам Мурадзянам, у якой удзельнічала каля 250 чалавек[39]. 1 снежня некалькі дзясяткаў пратэстоўцаў былі збітыя і затрыманыя міліцыяй, у сувязі з чым пацярпелыя звярнуліся ў Генеральную пракуратуру СССР(руск.) бел.[11][39][40].

У той жа перыяд у Нагорным Карабаху і Арменіі быў праведзены масавы збор подпісаў пад патрабаваннем аб перадачы Нагорнага Карабаха ў склад Армянскай ССР, які яго арганізатары назвалі «рэферэндумам». 1 снежня дэлегацыя карабахскаіх армян перадала подпісы, лісты і патрабаванні ў прыёмную ЦК КПСС у Маскве. Як сцвярджаецца ў розных крыніцах, пад зваротам да савецкіх улад былі сабраны 75-80 тыс. подпісаў. У студзені 1988 года ў Маскву пры садзейнічанні пісьменніка Зорыя Балаяна(руск.) бел. і пры актыўным удзеле Ігара Мурадзяна накіравалася новая дэлегацыя карабахскіх армян, якая прывезла з сабой не толькі звароты карабахцаў, але і 84 дакументы, якія тычыліся гісторыі, этнаграфіі, эканомікі і культуры Нагорнага Карабаху. Члены дэлегацыі сустрэліся з загадчыкам прыёмнай ЦК КПСС А. Крыгіным, кандыдатам у члены Палітбюро ЦК КПСС П. Н. Дзёмічавым(руск.) бел., загадчыкам пададдзела міжнацыянальных адносін ЦК КПСС В. А. Міхайлавым[41][42]. Яшчэ адна дэлегацыя з Карабаха ў пачатку лютага 1988 года зноў сустракалася ў Маскве з В. А. Міхайлавым, а затым — з міністрам замежных спраў СССР А. А. Грамыкай. У студзені 1988 года ў НКАВ распаўсюджваліся ўлёткі наступнага зместу[43]:

«Надышоў час для правядзення на вядучых прадпрыемствах, у калгасах і саўгасах вобласці агульных партыйных, прафсаюзных і камсамольскіх сходаў, у парадак дня якіх павінен быць уключанае пытанне пра ўз’яднанне Карабаха з Маці-Радзімай. Дух галоснасці і дэмакратыі павінен стаць імпульсам для адкрытага і адкрытага абмеркавання гэтага пытання. Выпіскі з рэзалюцый гэтых сходаў, завераныя адпаведнымі пячаткамі, неабходна адпраўляць у ЦК КПСС».

Уплывовыя навуковыя і грамадскія дзеячы — армяне (пісьменнік Зорый Балаян, гісторык Сяргей Мікаян(руск.) бел. і інш.) актыўна лабіравалі карабахскае пытанне за мяжой[31][39]. У лістападзе 1987 года ў падтрымку ідэі перападпарадкавання Карабаха Арменіі выказаўся саветнік Міхаіла Гарбачова Абел Аганбегян, старшыня Эканамічнага бюро Савета Міністраў СССР. І ў Азербайджане, і ў Арменіі гэта было ўспрынята як сведчанне падтрымкі Гарбачовым армянскай кампаніі[31][39].

Зімой 1987—1988 гадоў у Азербайджан пачалі прыбываць уцекачы-азербайджанцы з Кафанскага і Мегрынскага раёнаў Армянскай ССР. Згодна з азербайджанскімі крыніцамі, першыя групы бежанцаў пачалі прыбываць у студзені 1988 года, а да 18 лютага іх колькасць перавысіла 4 тысячы[4]. Спецыяліст па праблемах бяспекі і дзяржаўнага будаўніцтва ў Паўднёва-Заходняй і Цэнтральнай Азіі Свантэ Корнэл[44] піша ў сваім даследаванні карабахскага канфлікту (1999), што першая хваля ўцекачоў з Арменіі дасягнула Баку ў канцы студзеня, пры гэтым большасць была размешчаная ў раёне Сумгаіта. Паводле яго слоў, на працягу лютага да Баку дакаціліся «яшчэ дзве хвалі бежанцаў»[19]. Брытанскі журналіст Том дэ Ваал, які выпусціў у 2005 годзе мастацка-дакументальную кнігу «Чорны сад» пра гісторыю карабахскага канфлікту, прыводзіць сведчанні двух чалавек, якія сцвярджаюць, што бачылі ў Баку азербайджанскіх бежанцаў з Арменіі яшчэ ў лістападзе 1987 года і студзені 1988 года. У той жа час ён піша, што Арамаіс Бабаян, у 1988 годзе другі сакратар Кафанскага камітэта КП Арменіі, казаў яму, што «не можа ўзгадаць ні аднаго выпадку, каб азербайджанцы пакідалі тэрыторыю раёна да лютага». Пры гэтым, паводле слоў Тома дэ Ваала, Арамаіс Бабаян пацвердзіў, што ў адну з начэй у лютым 1988 года «дзве тысячы азербайджанцаў» сапраўды пакінулі Кафанскі раён, але прыпісаў прычыну гэтага масавага зыходу чуткам і «правакацыям»[39]. Армянскі бок настойвае на тым, што першыя азербайджанскія ўцекачы пакінулі Арменію толькі ў лютым 1988 года, і ставіць пад сумнеў сведчанні, якія прыводзіць Том дэ Ваал, паказваючы на яго відавочную ангажаванасць[45]. У прыватнасці, Арсен Мелік-Шахназараў спасылаецца на Канстанціна Ваяводскага, аднаго са стваральнікаў «Санкт-Пецярбургскага Камітэта гуманітарнай дапамогі Арцаху», згодна з якім 200 азербайджанцаў выехалі з Кафана ў Баку адным цягніком у ноч з 26 на 27 лютага, тлумачачы свой ад’езд угаворамі сваякоў[46]. Прыбыўшы ў Азербайджан, уцекачы распавядалі аб перажытых жахах і гвалце, які прымяняўся да іх.

Тым часам азербайджанскія ўлады спрабавалі выкарыстаць звыклыя рычагі, каб вярнуць кантроль над сітуацыяй. У сувязі з ростам заклікаў да аб’яднання Нагорнага Карабаха з Арменіяй 10 лютага Азербайджанскае інфармацыйнае агенцтва заявіла, што Азербайджан ніколі не прыме падобныя патрабаванні[19]. 11 лютага ў Сцепанакерт выехала шматлікая група прадстаўнікоў кіраўніцтва Азербайджанскай ССР і рэспубліканскай партыйнай арганізацыі, якую ўзначаліў другі сакратар ЦК КПАз Васіль Канавалаў. У групу ўваходзілі таксама загадчык аддзела адміністрацыйных органаў ЦК КПАз (раней — першы сакратар Шамхарскага райкама КПАз) М. Асадаў, намеснікі кіраўнікоў рэспубліканскіх КДБ, МУС, пракуратуры, Вярхоўнага суда і супрацоўнікі праваахоўных органаў, якія забяспечвалі іх бяспеку. У ноч з 11 на 12 лютага ў Сцепанакерце прайшло пашыранае пасяджэнне бюро абкама КПАз з удзелам кіраўнікоў, якія прыехалі з Баку. На бюро было прынята рашэнне асудзіць «нацыяналістычныя», «экстрэмісцка-сепаратысцкія» працэсы, набіраючыя сілу ў рэгіёне, і правесці 12-13 лютага «партыйна-гаспадарчыя актывы» ў горадзе Сцепанакерце і ва ўсіх раённых цэнтрах НКАВ, а потым — на ўзроўні аўтаномнай вобласці, з тым каб супрацьпаставіць росту народнай незадаволенасці ўсю моц адзінага партыйна-гаспадарчага апарата[47].

12 лютага ў актавай зале Сцепанакерцкага гаркама КПАз адбыўся гарадскі партыйна-гаспадарчы актыў з удзелам прадстаўнікоў з Баку, мясцовых партыйных кіраўнікоў, кіраўнікоў дзяржаўных устаноў, прадпрыемстваў, прафкамаў і партаргаў. У прэзідыуме — Васіль Канавалаў, першы сакратар абкама Барыс Кеворкаў, першы сакратар бюро гаркама Завен Маўсясян. Кеворкаў і Маўсясян, выступаючы ў пачатку сходу, заявілі, што за падзеямі ў Карабаху стаяць «экстрэмісты» і «сепаратысты», якія не змогуць павесці за сабой народ. Васіль Канавалаў, працягваючы гэтую думку, заявіў, што арганізатары вядомыя і будуць ізаляваныя ад грамадства, сепаратызм павінен быць асуджаны, а Карабах застанецца неад’емнай часткай Азербайджанскай ССР. Першапачаткова сход ішоў па загадзя падрыхтаваным сцэнарыі, выступаючыя дэкларыравалі тэзіс аб непарушным братэрстве азербайджанцаў і армян і спрабавалі звесці праблему да крытыкі асобных гаспадарчых недахопаў. Праз некаторы час, аднак, на трыбуну прарваўся начальнік мясцовай аўтакалоны Максім Мірзаян, які рэзка раскрытыкаваў Барыса Кеворкава за абыякавасць і грэбаванне нацыянальнай спецыфікай Карабаха, «азербайджанізацыю» і правядзенне дэмаграфічнай палітыкі, якая спрыяе зніжэнню долі армянскага насельніцтва ў рэгіёне. Гэта выступ прывёў да таго, што сход выйшаў з-пад кантролю партыйных кіраўнікоў і члены прэзідыума пакінулі залу. Вестка пра правал сходу дайшла да суседняга Аскерана, і запланіраваны тут раённы партыйна-гаспадарчы актыў з удзелам бакінскай дэлегацыі таксама пайшоў не па вызначаным сцэнарыі. Спроба правесці ў той жа дзень партыйна-гаспадарчы актыў у Гадруцкім раёне(руск.) бел. наогул прывяла да стыхійнага мітынгу. Планы азербайджанскага кіраўніцтва улагодзіць сітуацыю сарваліся. Партыйна-гаспадарчыя кіраўнікі Карабаха не толькі не асудзілі «экстрэмізм», але наадварот, актыўна яго падтрымалі[48][49]. Характарызуючы сітуацыю, якая склалася ў тыя дні, Том дэ Ваал піша:

«У тыя лютаўскія дні 1988 года многія савецкія кіраўнікі раптам ўсвядомілі, што стаяць на нагах зусім не так цвёрда, як ім здавалася. Дзве складовыя часткі камуністычнай партыі адкрыта спрачаліся адна з адной, і маскоўскае кіраўніцтва хутка прыйшло да высновы, што мяцежнікаў нельга сцерці звыклымі сілавымі метадамі. Ужыўшы на практыцы дух новай гарбачоўскай памяркоўнасці, Палітбюро аб’явіла лідарам азербайджанскай кампартыі, што яны павінны дзейнічаць выключна „партыйнымі метадамі“ — перакананнем, а не сілай, — каб пагасіць канфлікт»[39].

На наступны дзень пасля сходу ў Сцепанакерце быў арганізаваны масавы мітынг (адным з арганізатараў быў Ігар Мурадзян[39]). Гарвыканкам даў дазвол на яго правядзенне, пазначыўшы мэту — «патрабаванне пра ўз’яднанне НКАВ з Арменіяй». Заг. аддзела ЦК КП Азербайджана М. Асадаў беспаспяхова спрабаваў перашкодзіць правядзенню мітынгу. Тым часам, як сцвярджаюць удзельнікі падзей, выканаўчыя ўлады аўтаномнай вобласці былі расколатыя і страцілі кантроль над сітуацыяй. Кіраўніцтва ўзяў на сябе Савет дырэктараў, у які ўвайшлі кіраўнікі буйных прадпрыемстваў вобласці і асобныя актывісты. Савет прыняў рашэнне правесці сесіі гарадскіх і раённых саветаў, а затым склікаць сесію абласнога Савета народных дэпутатаў[50]. Тым часам прадстаўнікі Баку працягвалі ціск на ўлады НКАВ і мясцовых партыйных кіраўнікоў, часам звяртаючыся да адкрытага шантажу і пагрозам ўрэгуляваць канфліктную сітуацыю ўжываннем сілы.

14 лютага азербайджанскае партыйнае кіраўніцтва паспрабавала звярнуцца да насельніцтва НКАВ праз абласную газету «Савецкі Карабах», ахарактарызаваўшы падзеі, што адбываюцца як «экстрэмісцкія і сепаратысцкія», інспіраваныя армянскімі нацыяналістамі. У выніку ўмяшання Савета дырэктараў зварот так і не быў апублікаваны[47]. На наступны дзень паэтэса Сільва Капуцікян выступіла ў падтрымку карабахскіх армян на пасяджэнні Саюза пісьменнікаў Арменіі(англ.) бел. — адной з найбольш уплывовых грамадскіх арганізацый рэспублікі[39]. У Сцепанакерце і раённых цэнтрах НКАВ прайшлі сесіі Саветаў народных дэпутатаў для абмеркавання пытання пра ўз’яднанне НКАВ з Армянскай ССР, а з 16 лютага да 2 сакавіка мітынг на цэнтральнай плошчы Сцепанакерта практычна не спыняўся. 19 лютага з Тбілісі ў Сцепанакерт для ўзмацнення мясцовай міліцыі быў перакінуты батальён Унутраных войскаў МУС СССР[39][48]. У той жа дзень у Баку прайшла першая акцыя палітычнага пратэсту. Група студэнтаў, рабочых і прадстаўнікоў інтэлігенцыі прайшла ад будынка Акадэміі навук да Вярхоўнага Савета(руск.) бел., несучы плакаты, абвяшчаючыя прыналежнасць Нагорнага Карабаха Азербайджану[36].

20 лютага пазачарговая сесія народных дэпутатаў НКАВ, скліканая позна вечарам у суботу па патрабаванні дэпутатаў-армян, звярнулася да Вярхоўнага Савета Армянскай ССР, Азербайджанскай ССР і СССР з просьбай разгледзець і станоўча вырашыць пытанне аб перадачы НКАВ са складу Азербайджана ў склад Арменіі. Дэпутаты-азербайджанцы адмовіліся ўдзельнічаць у галасаванні. Нічога не змог зрабіць і першы сакратар ЦК КП Азербайджана К. М. Багіраў(руск.) бел., які прысутнічаў на сесіі[19]. У рашэнні, апублікаваным на наступны дзень у газеце «Савецкі Карабах», гаварылася:

«Ідучы насустрач пажаданням працоўных НКАВ, прасіць Вярхоўны Савет Азербайджанскай ССР і Вярхоўны Савет Армянскай ССР праявіць пачуццё глыбокага разумення спадзяванняў армянскага насельніцтва Нагорнага Карабаха і вырашыць пытанне аб перадачы НКАВ са складу Азербайджанскай ССР у склад Армянскай ССР, адначасова хадайнічаць перад Вярхоўным Саветам Саюза ССР аб станоўчым вырашэнні пытання перадачы НКАВ са складу Азербайджанскай ССР у склад Армянскай ССР»[51].

ДА ПАДЗЕЙ У НАГОРНЫМ КАРАБАХУ

У апошнія дні ў Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці Азербайджанскай ССР мелі месца выступленні часткі армянскага насельніцтва з патрабаваннямі аб уключэнні Нагорнага Карабаха ў склад Армянскай ССР. У выніку безадказных заклікаў асобных экстрэмісцку настроеных асоб былі справакаваныя парушэнні грамадскага парадку.

Разгледзеўшы інфармацыю пра падзеі ў Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці, Цэнтральны Камітэт КПСС лічыць, што дзеянні і патрабаванні, накіраваныя на перагляд існуючага нацыянальна-тэрытарыяльнага ладу, супярэчаць інтарэсам працоўных Азербайджанскай і Армянскай ССР, наносяць шкоду міжнацыянальным адносінам.

Паслядоўна кіруючыся ленінскімі прынцыпамі нацыянальнай палітыкі, ЦК КПСС звярнуўся да патрыятычных і інтэрнацыяналісцкіх пачуццяў армянскага і азербайджанскага насельніцтва з заклікам не паддавацца на правакацыі нацыяналістычных элементаў, усяляк мацаваць вялікі здабытак сацыялізму — брацкую дружбу савецкіх народаў.

ЦК КПСС даручыў ЦК Кампартыі Азербайджана і Арменіі прыняць неабходныя меры да аздараўлення сітуацыі, накіраваць усе сродкі палітычнага і ідэалагічнага ўплыву на растлумачэнне ленінскай нацыянальнай палітыкі, яе сутнасці на сучасным этапе. Ва ўсёй рабоце зыходзіць з таго, што нацыянальнае пытанне патрабуе пільнай і пастаяннай увагі да нацыянальных асаблівасцей, псіхалогіі, уліку жыццёвых інтарэсаў працоўных.

Партыйным і савецкім органам рэспублік прапанавана нармалізаваць абстаноўку вакол Нагорнага Карабаха, забяспечыць грамадскі парадак і строгае захаванне сацыялістычнай законнасці, выпрацаваць і ажыццявіць меры па далейшаму сацыяльна-эканамічнаму і культурнаму развіццю аўтаномнай вобласці. (ТАСС.)

«Праўда», 24 лютага 1988

Тэкст перадаецца па кнізе Чёрный январь. Баку-1990.

Паводле сведчання супрацоўніка газеты «Савецкі Карабах» Гегама Багдасарана, рэдактар газеты Егішэ Саркісян адмовіўся друкаваць рашэнне абласнога савета. Тады супрацоўнікі газеты і работнікі абласной друкарні замкнулі яго ў памяшканні друкарні і самастойна выпусцілі газету з тэкстам рашэння, размясціўшы яго пад паведамленнем «У Палітбюро ЦК КПСС» і побач з «Пастановай Пленума ЦК КПСС». Такім чынам, візуальна стваралася ўражанне легітымнасці і законнасці ўсяго, што адбылося. Егішэ Саркісян быў зняты з пасады і газету ўзначаліў Максім Аванісян. Гэта адбылося толькі 28 лютага пасля аднаўлення выдання газеты ў Сцепанакерце. Да гэтага на працягу тыдня газета выходзіла і друкавалася ў Баку[32].

Азербайджанскія ўлады адмовіліся прызнаць рашэнне аблсавета НКАВ. Палітбюро ЦК КПСС, што сабралася ў нядзелю, 21 лютага, прыняло пастанову, у якой патрабаванне аб уключэнні Нагорнага Карабаха ў склад Армянскай ССР было прадстаўлена як прынятае ў выніку дзеянняў «экстрэмістаў» і «нацыяналістаў» і такое, што супярэчыць інтарэсам Азербайджанскай і Армянскай ССР. Пастанова абмежавалася агульнымі заклікамі да нармалізацыі становішча, выпрацоўцы і ажыццяўленню мер па далейшым сацыяльна-эканамічнаму і культурнаму развіццю аўтаномнай вобласці[39]. Цэнтральныя органы ўлады і ў далейшым, нягледзячы на абвастрэнне становішча, будуць кіравацца гэтай пастановай, бесперапынна заяўляючы, што «перакройкі меж не будзе».

22 лютага ў Сцепанакерт, Баку і Ерэван для вывучэння становішча на месцах і сустрэч з членамі партыйных арганізацый былі экстрана накіраваны групы работнікаў цэнтральных партыйных і савецкіх органаў, якія ў першыя дні узначальвалі сакратары ЦК КПСС, кандыдаты ў члены Палітбюро ЦК КПСС Г. П. Разумоўскі, П. Н. Дзёмічаў і В. І. Доўгіх[19][31][39]. Разумоўскі і Дзёмічаў прынялі ўдзел у партгасактыве НКАВ. Выступаючы перад прысутнымі, Разумоўскі сказаў, што ЦК КПСС расцэньвае дзеянні і патрабаванні, накіраваныя на перагляд існуючага нацыянальна-тэрытарыяльнага ладу як такія, што супярэчаць інтарэсам працоўных абедзвюх рэспублік: «Усё гэта стала магчымым у выніку безадказных заклікаў і дзеянняў асобных асоб, а таксама пасіўнай, чакальнай пазіцыі партыйных і савецкіх органаў абедзвюх рэспублік, кіраўніцтва якіх павярхоўна падышло да ацэнкі сітуацыі»[52]. У прынятай рэзалюцыі, у прыватнасці, гаварылася, што «дзеянні і патрабаванні, накіраваныя на перагляд існуючага нацыянальна-тэрытарыяльнага ладу НКАВ, якія супярэчаць інтарэсам працоўных Азербайджанскай ССР і Армянскай ССР, наносяць шкоду міжнацыянальным адносінам, могуць, калі не прыняць зараз адказных мер, прывесці да непрадказальных або нават цяжка папраўных наступстваў». Як пазней пісаў у сваіх успамінах першы намеснік старшыні КДБ СССР генерал арміі П. Д. Бабкоў(руск.) бел., які знаходзіўся ў гэтыя дні ў Азербайджане і Арменіі,

«нашай групе на чале з Разумоўскім удалося пераканаць партыйна-гаспадарчы актыў вобласці, што нельга зараз перакройваць межы рэспублік і яшчэ больш распальваць нацыянальную міжусобіцу. Аднак мы лічылі неабходным даць армянам Нагорнага Карабаха ўсе ўмовы для нармальнага жыцця, развіцця нацыянальнай культуры і традыцый. Удзельнікі партыйна-гаспадарчага актыву з намі пагадзіліся. Так была закладзена аснова для вырашэння крызісу. Элементарная логіка падказвала: рашэнне партыйна-гаспадарчага актыву — не жарт, гэта ж адлюстраванне меркавання насельніцтва Нагорнага Карабаха, з якім не могуць не лічыцца ў цэнтры. Кіраўніцтва Арменіі павінна было падтрымаць яго. Да нашага здзіўлення, нічога гэтага зроблена не было. Замест таго, каб правесці ў жыццё рашэнне актыву, ЦК кампартыі Арменіі затрымаў на некалькі дзён яго публікацыю. Гэта яшчэ больш актывізавала рух за змяненне статусу Нагорнага Карабаха»[31].

«Першая кроў»

Як адзначае ў сваёй кнізе Том дэ Ваал, з першага ж дня пасля таго, як армянская большасць аблсавету НКАВ прыняло рашэнне аб аддзяленні Нагорнага Карабаха, «пачалося павольнае спаўзанне да ўзброенага канфлікту. Ужо пачалі цыркуляваць і падаграваць страсці ў абедзвюх этнічных супольнасцях першыя чуткі аб актах гвалту» на нацыянальнай глебе[39].

Раптоўны выбух мітынгавай актыўнасці і заклікаў да аддзялення ад Азербайджана ў пераважна армянскім Сцепанакерце прывёў да рэакцыі ў адказ азербайджанскай абшчыны, у першую чаргу ў суседнім Шушанскім раёне НКАВ і азербайджанскім горадзе Агдам, размешчаным ля меж вобласці. 22 лютага ў армянскага населенага пункта Аскеран на тэрыторыі НКАВ адбылося сутыкненне з выкарыстаннем агнястрэльнай зброі паміж шматлікім натоўпам азербайджанцаў з горада Агдам(руск.) бел., што накіроўваўся ў Сцепанакерт[2] для «навядзення парадку», міліцэйска-вайсковымі кардонамі, выстаўленымі на іх шляху, і мясцовым насельніцтвам. У выніку сутыкнення загінулі два азербайджанцы, пяцьдзясят мясцовых жыхароў атрымалі цялесныя пашкоджанні[11][53][54][55]. Больш масавае кровапраліцце ў той дзень атрымалася прадухіліць[2][31][56][57][58][59][60].

У гэты ж час у НКАВ пачалася першая шматдзённая забастоўка, якая доўжылася да 2 сакавіка. Паводле дадзеных Ч. А. Султанава, на працягу 1988 года да забастовак звярталіся не раз. Самымі доўгімі перыядамі страйкавага руху сталі 24 сакавіка — 5 красавіка, 23 мая — 24 ліпеня, 12 верасня — 9 кастрычніка, 14 лістапада — 7 снежня[48].

22 — 23 лютага ў Баку і іншых гарадах Азербайджанскай ССР адбыліся першыя мітынгі ў падтрымку рашэння Палітбюро ЦК КПСС аб недапушчальнасці перагляду існуючай нацыянальна-тэрытарыяльнай структуры[61]. Адным з найбольш актыўных удзельнікаў гэтых масавых акцый стаў дзейны член АН Азербайджанскай ССР, гісторык-усходазнавец, Герой Савецкага Саюза З. М. Буніятаў(руск.) бел.[34].

У Арменіі тым часам разрастаўся рух падтрымкі армянскага насельніцтва НКАВ. Як сведчыць Ф. Д. Бабкоў, «у Арменіі рашэнне Палітбюро ЦК КПСС падтрымана не было. Усе партыйныя арганізацыі, пачынаючы з ЦК кампартыі Арменіі, прынялі яго ўмоўна, з агаворкай: пытанне павінна вырашыцца на бліжэйшым пленуме ЦК КПСС. І гэты так званы „трэці пункт“ рашэння партыйных арганізацый фактычна аб’яднаў камуністаў Арменіі з нацыяналістычнымі элементамі, якія ўваходзілі ў камітэт „Карабах“»[31]. У той жа час першы сакратар ЦК КП Арменіі Карэн Дземірчан, выступаючы 22 лютага на рэспубліканскім тэлебачанні, заявіў, што патрабаванне пра ўз’яднанне не можа быць задаволена і што «сяброўства паміж народамі з’яўляецца нашым неацэнным багаццем і гарантыяй будучага развіцця армянскага народа ў сям’і брацкіх савецкіх народаў»[39]. У процівагу гэтаму лідары Арганізацыйнага камітэта ўз’яднання «Карабах», створанага ў гэтыя дні ў Ерэване, заклікалі да ўзмацнення ціску на дзяржаўныя органы з мэтай перадачы НКАВ Арменіі. Менавіта камітэт «Карабах» пасля стаў неафіцыйным выразнікам грамадскіх настрояў у рэспубліцы і да канца года, паводле выразу Тома дэ Ваала, «амаль цалкам зацямніў камуністычную партыю»[62]. Тым не менш, паводле сведчання С. М. Маркедонава, мітынгі ў Ерэване і іншых гарадах Арменіі, што пачаліся ў лютым 1988 года, праходзілі пад партрэтамі Леніна і Гарбачова, з лозунгамі «Ленін — партыя — Гарбачоў», «За перабудову, дэмакратызацыю, галоснасць». Выступоўцы апелявалі да ленінскіх прынцыпаў нацыянальнай палітыкі — праве нацый на самавызначэнне. Мітынгі праходзілі на Тэатральнай плошчы(англ.) бел. ў цэнтры Ерэвана, перад будынкам опернага тэатра. Як піша Том дэ Ваал, 20 лютага, незадоўга да адкрыцця ў Сцепанакерце сесіі абласнога савета на плошчы сабраўся трыццацітысячны натоўп. З кожным днём колькасць удзельнікаў мітынгу павялічвалася[39]. 25 — 26 лютага ў ерэванскім мітынгу ўдзельнічалі ўжо да 1 млн чалавек, што, паводле слоў С. М. Маркедонава, прадэманстравала наяўнасць кансенсусу ў армянскім грамадстве па пытанні аб будучыні Нагорнага Карабаха[37][63][64].

23 лютага пленум Нагорна-Карабахскага абкама КПСС прыняў рашэнне аб вызваленні ад займаемай пасады «за недахопы ў працы» Б. С. Кеворкава, які працаваў першым сакратаром абкама з 1974 года. Першым сакратаром абкама быў абраны Г. А. Пагасян(англ.) бел., які раней працаваў першым намеснікам старшыні аблвыканкама — старшынёй аграпрамысловага комплексу НКАВ. У працы пленума прынялі ўдзел Г. П. Разумоўскі, П. Н. Дзёмічаў і першы сакратар ЦК КП Азербайджана К. М. Багіраў[52].

25 лютага адбылася тэлефонная размова М. С. Гарбачова з Пагасяном, у якім яны абмеркавалі сітуацыю ў вобласці. Тым часам з заклікам падтрымаць рашэнне аблсавету НКАВ звярнуўся да Гарбачова Патрыярх і Каталікос ўсіх армянаў Вазген I, кіраўнік Армянскай Апостальскай Царквы[19]. У той жа дзень у Ерэван былі ўведзеныя некалькі тысяч ваеннаслужачых унутраных войскаў, якія перакрылі рух па шэрагу вуліц у цэнтральнай частцы горада, а таксама блакіравалі плошчу перад Оперным тэатрам і прылеглы парк. На наступны дзень пленум ЦК КП Арменіі ў сваім пастанове паказаў, што «разлічвае на вывучэнне і разгляд праблем Нагорнага Карабаха ў комплексе з іншымі пытаннямі, якія стануць прадметам абмеркавання на пленуме ЦК КПСС па праблемах нацыянальнай палітыкі, і просіць ЦК КПСС ўтварыць у сувязі з гэтым адпаведную камісію». У гэтыя дні ў горад Капан Армянскай ССР — адзін з раёнаў кампактнага пражывання азербайджанцаў — прыбылі ўпаўнаважаныя прадстаўнікі штаба Закаўказскай ваеннай акругі, КДБ і МУС СССР, партыйных органаў для праверкі паведамленняў аб магчымых міжнацыянальных сутыкненнях. Паведамленні не атрымалі пацверджання, аднак каля 200 мясцовых жыхароў-азербайджанцаў раптоўна ў ноч з 26 на 27 лютага пакінулі Капан і адправіліся ў Баку адным цягніком, нібыта паддаўшыся на ўгаворы сваякоў[46].

Яшчэ 26 лютага Гарбачоў прыняў у Крамлі Зорыя Балаяна і Сільву Капуцікян. На сустрэчы прысутнічаў дарадца Гарбачова Георгій Шахназараў(руск.) бел.[39][65][66]. Паводле слоў Шахназарава, Гарбачоў ахарактарызаваў тое, што адбываецца вакол Карабаха, як «удар нам у спіну. З цяжкасцю даводзіцца стрымліваць азербайджанцаў, а галоўнае — ствараецца небяспечны прэцэдэнт. У краіне некалькі дзясяткаў патэнцыйных ачагоў супрацьстаяння на этнічнай глебе, і прыклад Карабаха можа штурхнуць на неразважлівасць тых, хто пакуль не рызыкуе звяртацца да гвалтоўных сродкаў». Гарбачоў адкінуў ідэю перадачы Нагорнага Карабаха Арменіі, але паабяцаў правесці ў рэгіёне рэформы ў галіне культуры і эканомікі. Са свайго боку, Балаян і Капуцікян пагадзіліся звярнуцца да людзей на Тэатральнай плошчы з заклікам прыпыніць дэманстрацыі на месяц[39].

У той жа дзень, 26 лютага, па бакінскаму і ерэванскаму тэлебачанні выступілі сакратары ЦК КПСС Г. П. Разумоўскі і В. І. Доўгіх. Яны абвясцілі тэкст Звароту М. С. Гарбачова «Да працоўных, да народаў Арменіі і Азербайджана», у якім утрымліваўся заклік «праявіць грамадзянскую сталасць і вытрымку, вярнуцца да нармальнага жыцця і працы, захоўваць грамадскі парадак». Пасля абвяшчэння звароту ўдзельнікі мітынгу ў Ерэване прынялі рашэнне спыніць масавыя акцыі і «ўдарнай працай у суботнія і нядзельныя дні нагнаць упушчанае»[37]. На наступны дзень гэты зварот быў апублікаваны цэнтральнымі выданнямі Азербайджанскай і Армянскай ССР.

Тым часам, як адзначае Свантэ Корнэл, атмасфера ў самым Нагорным Карабаху была зусім не мірнай — наадварот, згодна з настойліва цыркулюючымі тут чуткамі, Масква была фактычна гатовая пайсці насустрач карабахскім армянам, але для гэтага ім трэба яшчэ больш рашуча заявіць пра свае патрабаванні[19]. Вось як пасля апісваў абстаноўку ў Сцепанакерце нам. заг. аддзела ЦК КПСС Карэн Брутэнц, які прыбыў сюды 27 лютага з групай адказных работнікаў цэнтральных органаў па даручэнні Гарбачова:

«Гутаркі праходзілі ў „цені“ бесперапыннага мітынгу, які шумеў за вокнамі і рэзаніраваў узбуджэнне. Адчувалася нядрэнная арганізацыя — у рытме мітынгу, у рэгулярным падвозе харчавання, забароне прадаваць спіртное (хоць па чыёйсьці ініцыятыве двойчы паспрабавалі завезці яго ў горад), у адсутнасці правапарушэнняў, нарэшце, у начных „дзяжурствах“ ля абкама. Гэта відавочна было справай рук „ініцыятыўных груп“, у якіх вылучыліся свае лідары…»[67].

Увечары 27 лютага ў тэлевізійным інтэрв’ю намесніка генеральнага пракурора СССР А. Ф. Катусева прагучалі словы пра тое, што ў сутыкненні блізу Аскерана, які адбыўся 22 лютага, загінулі два азербайджанцы[заўв 1]. Гэта паведамленне, як сцвярджаецца, магло стаць адной з прычын, якія справакавалі армянскі пагром у Сумгаіце 27 — 29 лютага(руск.) бел., які стаў паваротным пунктам у развіцці міжнацыянальнага канфлікту. Паводле афіцыйных дадзеных Генпракуратуры СССР, падчас гэтых падзей загінулі 26 армян і 6 азербайджанцаў[54]. Згодна з армянскімі крыніцамі, колькасць ахвяр сярод армян ў шмат разоў пераўзыходзіла афіцыйныя дадзеныя[19][68]. Існуюць сведчанні таго, што разгулу гвалту ў Сумгаіце спрыяла свядомая бяздзейнасць мясцовых праваахоўных органаў і цэнтральнага дзяржаўнага і партыйнага кіраўніцтва СССР або няздольнасць своечасова ўмяшацца ў развіццё падзей. Адзначаецца таксама, што адсутнасць ўсебаковага і поўнага расследавання прычын і абставінаў пагромаў, устанаўлення і пакарання правакатараў і непасрэдных удзельнікаў злачынстваў, несумненна, прывяла ў далейшым да эскалацыі канфлікту[2]. Як піша Свантэ Корнэл,

«Пасля Сумгаіта стала ясна, што шляху назад ужо няма, тым больш, што савецкія ўлады праяўлялі крайнюю нерашучасць і ваганні. Для армян Сумгаіт стаў напамінам аб разні ў гады Першай сусветнай вайны, а азербайджанцы ў іх свядомасці атаясамляліся з атаманскім войскамі(руск.) бел.. І да Сумгаіта армяне выганялі азербайджанцаў з Арменіі, але цяпер яны сталі выганяць іх сістэматычна і мэтанакіравана, у тым ліку і з раёнаў Арарата і Зангезура, дзе азербайджанцы жылі кампактнай групай»[19].

Сумгаіцкія падзеі, паводле сведчання С. М. Маркедонава, «радыкальна змянілі настроі думак жыхароў Арменіі…, выклікалі крызіс даверу да цэнтральнай улады. У патрабаваннях і лозунгах армянскіх аб’яднанняў сталі гучаць крытычныя ў адносінах да КПСС матывы»[37]. Як адзначае А. Звераў, «няздольнасць цэнтральных улад прымяніць сілу для абароны грамадзянскіх асоб мела сур’ёзныя наступствы для далейшага развіцця этнічных канфліктаў на Каўказе і ў Сярэдняй Азіі: стварыўшы ўражанне, што гвалт сябе апраўдвае, яна сфарміравала ўмовы для паўтарэння бясчынстваў. Стала ясна, што любое выгнанне нацыянальнай меншасці з месцаў свайго пражывання пад пагрозай тэрору застанецца беспакараным»[11].

Аналагічныя падзеі адбыліся 28 лютага ў Кіравабадзе, дзе шматлікі натоўп маладых людзей, узброеных металічнымі прутамі і палкамі, накіраваўся ў армянскія кварталы горада, узломваючы вокны і дзверы і збіваючы мінакоў-армян. Мясцовае армянскае насельніцтва, скарыстаўшыся кампактнасцю пражывання, здолела арганізаваць адпор, а ўмяшанне вайскоўцаў дазволіла прыпыніць пагромы і пазбегнуць разні. Некалькі чалавек атрымалі раненні рознай ступені цяжкасці, але тут абышлося без чалавечых ахвяр, хоць і быў нанесены значны матэрыяльны ўрон — былі разгромлены і разрабаваны некалькі дзясяткаў армянскіх дамоў, спалены некалькі аўтамашын[69][70].

29 лютага адбылося пасяджэнне Палітбюро ЦК КПСС, на якім было разгледжана пытанне «Аб дадатковых мерах ў сувязі з падзеямі ў Азербайджанскай і Армянскай ССР»[71]. Вышэйшым дзяржаўным і партыйным кіраўніцтвам СССР было прынята рашэнне схаваць характар і маштабы сумгаіцкіх падзей. У паведамленнях ТАСС яны былі прадстаўлены як парушэнні грамадскага парадку, якія прывялі да чалавечых ахвяр. З самага пачатку было прынята рашэнне не праводзіць адзін агульны судовы працэс; справа была разбіта на 80 эпізодаў і разглядалася ў судах розных гарадоў. З некалькіх тысяч пагромшчыкаў да судовай адказнасці прыцягнулі 94 радавых удзельнікаў — пераважна падлеткаў і юнакоў. Ва ўсіх выпадках матывамі злачынстваў, у якіх іх абвінавачвалі, называліся «хуліганскія матывы». Такі падыход выключыў магчымасць выяўлення арганізатараў злачынства. Пракуратура СССР адпрэчыла наяўнасць доказаў падрыхтоўкі да разні. Да судовай адказнасці не былі прыцягнутыя падбухторшчыкі з ліку тых, хто выступаў на мітынгах. Не разглядалася адказнасць службовых асоб партыйных і праваахоўных органаў Сумгаіта. У сродках масавай інфармацыі былі згаданыя толькі два першыя працэсы, астатнія ж прайшлі незаўважанымі. Звароты ў ЦК КПСС з заклікамі правесці аб’ектыўнае расследаванне сумгаіцкай разні не атрымалі адказу[42].

Вясна — восень 1988: абвастрэнне сітуацыі

У гэты перыяд лакальны сацыяльна-эканамічны, моўны і нацыянальна-культурны канфлікт армянскага насельніцтва НКАВ з кіраўніцтвам аўтаномнай вобласці і АзССР з-за ўшчамлення законных правоў гэтага насельніцтва паступова распаўсюдзіўся на ўсю Арменію і Азербайджан і перарос у «нацыянальна-палітычны крызіс, заснаваны на узаемавыключальных паданнях аб нацыянальнай тэрыторыі абодвух народаў і рэспубліканскай прыналежнасці Нагорнага Карабаха»[3], які выразіўся ў масавых праявах грамадзянскага непадпарадкавання і этнічнага гвалту.

У НКАВ (асабліва ў Сцепанакерце) гэты перыяд характарызаваўся штодзённымі шматлюднымі шэсцямі, мітынгамі, забастоўкамі калектываў прадпрыемстваў, арганізацый, навучальных устаноў вобласці з патрабаваннямі аддзялення ад Азербайджана. Гэты рух атрымліваў значную маральную, матэрыяльную і арганізацыйную падтрымку з Арменіі.

Першапачаткова партыйныя і савецкія кіраўнікі НКАВ паводзілі сябе асцярожна. Генрых Пагасян, які змяніў Барыса Кеворкава на пасадзе кіраўніка абкама партыі, у газетах заклікаў да спынення забастовак і беспарадкаў, да дэмакратычнага вырашэння «нявырашаных праблем». Пастаянна цытуючы М. С. Гарбачова, ён стараўся сыходзіць ад галоўнага пытання аб прыналежнасці Нагорнага Карабаха, спасылаючыся на «гатовасць ЦК КПСС разгледзець увесь комплекс сацыяльна-эканамічных праблем развіцця НКАВ» як «…сведчанне мудрасці ленінскай нацыянальнай палітыкі». Вымушаны на першым этапе лавіраваць паміж Масквой, Баку і Карабахскім рухам, Генрых Пагасян, тым не менш, моцна спрыяў сваёй пазіцыяй росту сепаратызму ў Нагорным Карабаху. Маюцца сведчанні, што Карабахскае армянскае падполле ўсталявала сувязі з Генрыхам Пагасянам яшчэ ў 1987 годзе[32].

Адначасова ў Азербайджане працягваліся заклікі да «рашучага навядзення парадку» ў НКАВ. Грамадскае напружанне і нацыянальная варожасць паміж азербайджанскім і армянскім насельніцтвам узрасталі з кожным днём. Пасля сумгаіцкай трагедыі пачалося выцісканне азербайджанцаў з Арменіі і армян з Азербайджана. Летам і восенню пачасціліся выпадкі гвалту ў НКАВ, нарастаў узаемны паток бежанцаў. Да лістапада — пачатку снежня эскалацыя міжнацыянальнай напружанасці дасягнула новай стадыі — «адкрытай канфрантацыі з шматлікімі і амаль паўсюднымі сутыкненнямі на нацыянальнай глебе, гібеллю дзясяткаў людзей і масавымі міжрэпубліканскімі міграцыямі бежанцаў»[3].

Паступова не толькі ўцекачы з Арменіі, але і самыя шырокія пласты азербайджанскага грамадства пачынаюць адчываць дэзарыентаванасць, разгубленасць, азлобленасць і падазронасць[72]. Азербайджанцы хваравіта перажывалі той факт, што цэнтральныя СМІ, як і пераважная частка расійскіх «дэмакратаў», спачуваюць не ім, а армянам[73], яны «адчуваюць сябе аточанымі з усіх бакоў, блакіраванымі ўсюдыіснымі армянамі, якія дыктуюць сваю волю ледзь не ўсяму свету»[73]. У якасці ілюстрацыі спагады да армянам з боку расійскай ліберальнай інтэлігенцыі даследчыкі прыводзяць выказванні Старавойтавай, заяўляе, што «армяне — маленькі хрысціянскі народ, які перажыў, як і яўрэі, генацыд і мужна кінуў выклік цёмным пагромшчыкам-мусульманам»[72][73]. Паводле выразу Фурмана, у гэты час «не толькі гарадскія нізы, але і ўсё змучанае і заторганае азербайджанскае грамадства становіцца „парахавым склепам“, гатовым падарвацца ў любы момант масавай істэрыкай»[74].

Сакавік — красавік

У НКАВ для вывучэння сітуацыі былі ў тэрміновым парадку накіраваныя прадстаўнікі цэнтральных савецкіх і дзяржаўных органаў СССР. Некаторыя з выяўленых праблем, якія назапашваліся гадамі ў нацыянальнай сферы, сталі здабыткам галоснасці, аднак меры, прынятыя цэнтральнымі дзяржаўнымі і партыйнымі органамі СССР у сакавіку 1988 года з мэтай ўрэгулявання міжнацыянальнага канфлікту ў НКАВ, не прывялі да паляпшэння становішча, паколькі найбольш радыкальныя прадстаўнікі армянскага боку адпрэчвалі любыя кампрамісныя прапановы, якія прадугледжвалі захаванне НКАВ ў складзе АзССР.

1 сакавіка ў Сцепанакерце была створана грамадска-палітычная арганізацыя армян — грамадства «Крунк» («Журавель»)[заўв 2], якую ўзначаліў дырэктар Сцепанакерцкага камбіната будматэрыялаў Аркадзь Манучараў[заўв 3]. Заяўленымі мэтамі таварыства «Крунк» з’яўляліся вывучэнне гісторыі рэгіёну, яго сувязей з Арменіяй, аднаўленне помнікаў даўніны. Насамрэч камітэт «Крунк» (кіруючы орган грамадства) узяў на сябе функцыі арганізатара масавых пратэстаў[75]. «Ідэалагічнай секцыяй» камітэта кіраваў Роберт Качаран, сакратар парткама Сцепанакерцкай шаўкапраднай фабрыкі[62]. Як адзначае ў сваёй кнізе Том дэ Ваал, «„Крунк“ быў першай арганізацыяй у Савецкім Саюзе эпохі Гарбачова, якая пачала выкарыстоўваць стачкі ў якасці палітычнай зброі»[62]. 24 сакавіка пастановай Прэзідыума Вярхоўнага Савета АзССР таварыства «Крунк» і яго органы — камітэт і савет — былі распушчаны[52][76], але фактычна працягнулі сваю дзейнасць. 8 мая ў сувязі з забаронай на дзейнасць камітэта «Крунк» было вырашана ўзнавіць Савет дырэктараў, які кіраваў нацыянальным рухам карабахскіх армян да канца 1991 года, калі былі праведзены выбары ў Вярхоўны Савет НКР.

3 сакавіка камітэт «Карабах» выступіў са зваротам да ААН, парламентаў і ўрадаў усіх краін, Сусветнага Савету цэркваў, Сацінтэрна, камуністычных і рабочых партый, Міжнароднага чырвонага крыжа, у якім абвінаваціў «кіраўніцтва Савецкага Азербайджана, шэраг адказных работнікаў ЦК КПСС у злачынстве супраць армянскага народа». У НКАВ была абвешчана жалоба па ахвярах сумгаіцкай трагедыі. У Сцепанакерце на тэрыторыі комплексу загінулым воінам была ўсталяваная мемарыяльная пліта ў памяць аб загінулых у Сумгаіце. У выніку масавага перасялення сумгаіцкіх армян у Армянскую ССР, НКАВ, гарады Расійскай Федэрацыі, якое пачалося адразу ж пасля пагромаў, усё 14-тысячнае армянскае насельніцтва Сумгаіта пакінула горад[заўв 4]. Тым часам з першых дзён сакавіка ў Зангеланскі і суседнія з ім раёны АзССР пачалі прыбываць новыя ўцекачы — азербайджанскія сем’і, вымушаныя пакінуць тэрыторыю Армянскай ССР[61].

9 сакавіка на нарадзе ў ЦК КПСС былі заслуханыя паведамленні першых сакратароў ЦК КП Азербайджана і Арменіі Багірава і Дземірчана аб становішчы, якая складвалася ў гэтых рэспубліках ў сувязі з падзеямі ў Нагорным Карабаху, у выніку чаго было вырашана прызнаць наяўнасць некаторых праблем эканамічнага і культурнага плана, якія спарадзілі карабахскі рух, і выказаць гатоўнасць да распрацоўкі праграм па іх вырашэнні ў рамках ранейшай аўтаноміі. У паведамленні газеты «Праўда» гаварылася: «Як адзначалася на нарадзе, абстаноўка ў Азербайджане і Арменіі ўваходзіць у нармальнае рэчышча, хоць працягвае мець свае складанасці. Працуюць прадпрыемствы і навучальныя ўстановы. Папаўняецца упушчаная вытворчасць прамысловай прадукцыі. Выконваецца грамадскі парадак. Працягваецца следства па справах аб злачынствах, якія мелі месца ў г. Сумгаіце 28 лютага 1988 года»[52]. Як паведаміла «Праўда», Гарбачоў, які выступіў на нарадзе, заявіў, што «галоўнае цяпер заключаецца ў паслядоўным правядзенні ленінскіх прынцыпаў нацыянальнай палітыкі, умацаванні дружбы азербайджанскага і армянскага народаў… Любое абвастрэнне сітуацыі можа адкінуць нас назад ад тых нялёгкіх заваяванняў дружбы народаў, якіх дасягнула наша краіна за сем дзесяцігоддзяў свайго існавання»[48].

10 сакавіка газета «Савецкі Карабах» публікуе першыя матэрыялы, у якіх згадваюцца «бясчынствы, учыненыя ў Сумгаіце»[32].

Да 11 сакавіка даследчык К. В. Юматаў адносіць пачатак інфармацыйнага супрацьстаяння галоўнай абласной газеты з рэспубліканскімі СМІ Азербайджана — у рэпартажы з агульнага сходу камуністаў апарата абласнога савета прафсаюзаў, дзе абмяркоўвалася зварот М. С. Гарбачова, рэспубліканскія СМІ падвергліся абвінавачванням у тэндэнцыйнай трактоўцы падзей, якія адбываюцца ў Нагорным Карабаху, фальсіфікацыі фактаў. У якасці галоўнай прычыны «лютаўскіх падзей» называлася «тэндэнцыйная, памылковая палітыка, якую вялі ў апошнія дзесяцігоддзі асобныя партыйныя, савецкія і гаспадарчыя кіраўнікі вобласці, рэспублікі. Некаторыя дзеячы навукі, літаратуры і мастацтва рэспублікі замахнуліся на духоўныя каштоўнасці нашага народа, абразілі яго нацыянальную годнасць, ігнаруючы прынцыпы ленінскай нацыянальнай палітыкі». З’яўленне гэтага рэпартажу, на думку К. В. Юматава, было вельмі значным: па-першае, упершыню ў афіцыйнай прэсе выразна праявілася апазіцыя армянскага партыйнага і прафсаюзнага апарата НКАВ ў адносінах да Баку, нягледзячы на ўсе запэўніванні ў інтэрнацыяналізме і дружбе. Па-другое, прыхільнікі далучэння да Арменіі відавочна скарысталіся нерашучасцю дзеянняў цэнтральных улад СССР, якія выявіліся ў звароце Генеральнага сакратара ЦК КПСС і на нарадзе ЦК КПСС. Па-трэцяе, ужо ў сакавіку 1988 армянскае насельніцтва НКАВ — карабахцы — аказалася на афіцыйным узроўні супрацьпастаўленае азербайджанскаму насельніцтву рэгіёна, якое не разглядалася як раўнапраўны суб’ект працэсаў[32].

16 сакавіка, паводле ацэнкі К. В. Юматава, адзначылася свайго роду «выхадам армянскага падполля ў адкрытую інфармацыйную прастору» — у газеце «Савецкі Карабах» быў апублікаваны адкрыты ліст у рэдакцыю трох актывістаў карабахскага руху — выкладчыкаў Сцепанакерцкага педінстытута кандыдатаў навук Лены Грыгаран, Арзік Мхітаран і Гамлета Грыгарана. Аўтары вылучылі тэзіс аб асаблівай адказнасці газеты, абвінаваціўшы яе ў тым, што пры асвятленні «ўсенароднага руху, які ўсё нарастаў у Нагорным Карабаху, мэта якога — уз’яднанне з Савецкай Арменіяй», газета праяўляе «незразумелую марудлівасць» «замест таго, каб выявіць ісціну, сказаць сумленнае, праўдзівае партыйнае слова»: «Проста невыноснай стала хлусня, грэбаванне друку да голасу мас. Народ Нагорнага Карабаха адчувае духоўную і маральную смагу. Ён патрабуе аб’яднаць НКАВ з Армянскай ССР». Фактычна, піша К. В. Юматаў, аўтары заклікалі газету «Советакан Карабах» да пачатку інфармацыйнай вайны з рэспубліканскімі СМІ, да поўнага і канчатковага пераходу на нацыяналістычныя пазіцыі, каб «голас карабахцаў» дайшоў да «мудрага кіраўніцтва нашай партыі» без «скажэнняў»[32]. У гэтым жа нумары ў адным з матэрыялаў былі праведзены прамыя паралелі паміж рэпрэсіямі мусаватыстаў супраць армян у Нагорным Карабаху ў 1920 годзе і ўладамі Савецкага Азербайджана, на якія аўтар усклаў адказнасць за сумгаіцкія і агдамскія падзеі[32]. Працяг і замацаванне падобнай рэдакцыйнай палітыкі ў наступны перыяд сведчыла аб тым, што газета «Савецкі Карабах» канчаткова ператварылася ў галоўны інфармацыйны орган прыхільнікаў Міяцума ў НКАВ[32]

17 сакавіка органы савецкай улады Шаўмянаўскага сельскага раёна і Геташэнскага(руск.) бел. падраёна накіравалі хадайніцтва аб уключэнні іх у склад НКАВ.

Большасць членаў Нагорна-карабахскага абласнога савета дэпутатаў і абкама партыі падтрымалі патрабаванні аб перадачы НКАВ са складу Азербайджана ў склад Арменіі, якія былі аформлены ў адпаведных рашэннях сесій абласнога Савета і пленума абкама партыі. 17 сакавіка пленум абкама партыі прыняў рашэнне, дзе гаварылася: «Выказваючы спадзяванні армянскага насельніцтва аўтаномнай вобласці, волю пераважнай большасці камуністаў Нагорнага Карабаха, прасіць Палітбюро ЦК КПСС разгледзець і станоўча вырашыць пытанне далучэння Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці да Армянскай ССР, выправіўшы тым самым дапушчаную ў пачатку 20-х гг. гістарычную памылку пры вызначэнні тэрытарыяльнай прыналежнасці Нагорнага Карабаха»[48][61].

16 сакавіка пленум Сумгаіцкага абкама КП Азербайджана вызваліў Д. М. Муслім-задэ ад абавязкаў першага сакратара Сумгаіцкага гаркама партыі «за праяўленую палітычную бестурботнасць, дапушчаныя буйныя недахопы ў арганізатарскай і палітычнай працы і непартыйныя паводзіны, якія прывялі да трагічных падзей у горадзе»[52].

18 сакавіка ЦК КП Азербайджана абмеркаваў пытанне «Аб буйных недахопах у арганізатарскай працы сярод насельніцтва, палітычнай блізарукасці і бяздзейнасці бюро Сумгаіцкага гаркама партыі ў прадухіленні трагічных падзей у горадзе». У прынятай пастанове адзначалася, што бюро гаркама партыі і яго сакратары, выканкам гарсавета недаацанілі складаную абстаноўку, не прынялі канкрэтных мер па павышэнню пільнасці, забеспячэнню грамадскага парадку ў горадзе, занялі чакальную пазіцыю, што прывяло да трагічных наступстваў — «групай хуліганскіх элементаў у г. Сумгаіце былі справакаваныя беспарадкі. У супрацьпраўныя дзеянні аказаліся залучанымі няўстойлівыя, няспелыя людзі, якія трапілі пад уплыў правакацыйных чутак, падбухторшчыцкіх размоў. Скарыстаўшыся становішчам разгулу эмоцый, крымінальныя элементы здзейснілі бандыцкія дзеянні, якія прывялі да чалавечых ахвяр… У складанай сітуацыі шэраг партыйных, савецкіх і гаспадарчых кіраўнікоў, партыйны актыў, камуністы горада праявілі нерашучасць і разгубленасць, недаацанілі ўсёй небяспекі наступстваў падзей, што разыграліся. На спыненне беспарадкаў не былі паднятыя працоўныя калектывы, фактычна бяздзейнічалі народныя дружыны. Запатрабаваліся экстраныя, надзвычайныя меры для аднаўлення і навядзення парадку ў горадзе… Прафесійна непадрыхтаваным да процідзеяння бясчынствам элементам аказаўся гарадскі аддзел унутраных спраў… бестурботнасць, безадказнае стаўленне многіх работнікаў праваахоўных органаў горада да выканання сваіх службовых абавязкаў не дазволіла своечасова прадухіліць беспарадкі»[52].

18 сакавіка група вышэйшых партыйных кіраўнікоў (Я. К. Лігачоў, Л. Н. Зайко, М. С. Саломенцаў, П. Н. Дзёмічаў, В. І. Доўгіх, Г. П. Разумоўскі, А. І. Лук’янаў) сустрэліся з дзеячамі навукі і культуры армянскай і азербайджанскай нацыянальнасці, якія працавалі ў г. Маскве. У той жа дзень Лігачоў прыняў групу прадстаўнікоў працоўных калектываў НКАВ[52].

21 сакавіка адбылося пасяджэнне Палітбюро ЦК КПСС, на якім, у прыватнасці, абмяркоўвалася пытанне аб мерах процідзеяння нарастальнаму нацыянальна-дэмакратычнаму руху ў Арменіі — і ў першую чаргу, дзейнасці камітэта «Карабах». У газеце «Праўда» быў апублікаваны шырокі артыкул пад назвай «Эмоцыі і розум», у якой падзеі, што адбываліся ў Арменіі і Азербайджане, былі прадстаўлены як вынік інтрыг безадказных экстрэмістаў, што распальваюць страсці і штурхаюць людзей на парушэнні грамадскага парадку. 23 сакавіка ў Сцепанакерце у сувязі з гэтай публікацыяй пачалася шматдзённая забастоўка, якая завяршылася 5 красавіка[61]. 24 сакавіка Прэзідыум ВС АзССР прыняў пастанову, якой, у прыватнасці, распускалася таварыства «Крунк» і яго кіруючыя органы, забаранялася правядзенне несанкцыянаваных сходаў і г. д.

21 сакавіка ў лісце Гарбачову патрабаванні армян Карабаха аб ўваходжанні ў склад Арменіі падтрымаў вядомы праваабаронца акадэмік А. Д. Сахараў, які заклікаў знайсці «рашучы, дэмакратычны і канстытуцыйны» спосаб выхаду з двух крызісных сітуацый, звязаных з патрабаваннямі аб вяртанні крымскіх татар на іх радзіму і пра ўз’яднанне Карабаха з Арменіяй[42].

22 сакавіка Прэзідыумы Вярхоўных Саветаў усіх саюзных рэспублік СССР правялі пасяджэнні, на якіх абмеркавалі становішча, якое склалася ў НКАВ, Азербайджанскай і Армянскай ССР, «выказалі занепакоенасць і трывогу ў сувязі з гэтым і прасілі Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прыняць рашучыя меры, накіраваныя на захаванне патрабаванняў савецкай канстытуцыі на тэрыторыях названых рэспублік, на далейшае ўмацаванне Саюза ССР і ўсіх яго дзяржаўных і аўтаномных утварэнняў». 23 сакавіка Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прыняў пастанову «Аб мерах, звязаных са зваротам Саюзных рэспублік з нагоды падзей у Нагорным Карабаху, у Азербайджанскай і Армянскай ССР», у якім, у прыватнасці, указаў: «…Прызнаць недапушчальным, калі складаныя нацыянальна-тэрытарыяльныя пытанні спрабуюць вырашаць шляхам ціску на органы дзяржаўнай улады, у абстаноўцы нагнятання эмоцый і запалу, стварэння усякага роду самачынных утварэнняў, якія выступаюць за перакройванне замацаваных у Канстытуцыі СССР нацыянальна-дзяржаўных і нацыянальна-адміністрацыйных межаў, што можа прывесці да непрадказальных наступстваў…»[61].

24 сакавіка ЦК КПСС і Савет Міністраў СССР прынялі пастанову «Аб мерах па паскарэнню сацыяльна-эканамічнага развіцця Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці Азербайджанскай ССР у 1988—1995 гадах». У пастанове паказвалася на «недапушчальнасць перагляду замацаваных у Канстытуцыі СССР нацыянальна-дзяржаўных і нацыянальна-адміністрацыйных меж», вылучалася 400 млн рублёў на будаўніцтва ў Нагорным Карабаху жылля, школ, бальніц, заводаў, дарог (у прыватнасці, на рэканструкцыю дарогі Гарыс-Лачын-Сцепанакерт), забеспячэнне занятасці працаздольнага насельніцтва, паляпшэнне водазабеспячэння, рэканструкцыю сцепанакерцкага аэрапорта, забеспячэнне прыёму праграм армянскага тэлебачання, комплекс мерапрыемстваў па рэстаўрацыі і аднаўленню помнікаў гісторыі і культуры і інш. Прадугледжвалася пашырэнне культурных і эканамічных сувязей НКАВ з Арменіяй[61][77].

24 сакавіка пастановай Прэзідыума Вярхоўнага Савета АзССР было распушчана таварыства «Крунк» і яго органы — камітэт і савет, паколькі «так званае таварыства „Крунк“ бярэ на сябе неўласцівыя функцыі і яго дзейнасць па сутнасці супярэчыць мэтам камуністычнага будаўніцтва і прынцыпам сацыялістычнага інтэрнацыяналізму, падбухторвае насельніцтва да масавых беспарадкаў». 25 сакавіка ўказам Прэзідыума Вярхоўнага Савета АзССР было зацверджана «Палажэнне аб парадку арганізацыі і правядзення сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў і дэманстрацый». Таксама быў прыняты Указ «Аб адказнасці за парушэнне ўсталяванага парадку арганізацыі і правядзення сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў і дэманстрацый»[52].

24 сакавіка для прадухілення масавых пратэстаў супраць рашэння Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР у Ерэван былі ўведзеныя дадатковыя войскі, перакрылі цэнтр горада[19].

25 сакавіка, як сцвярджаюць азербайджанскія крыніцы, былі ажыццёўлены падпалы ў чатырох азербайджанскіх селішчах ў Арарацкай вобласці Армянскай ССР[78]

10 красавіка Сцепанакерт наведаў заг. аддзелам машынабудавання ЦК КПСС А. І. Вольскі, які выступіў на шэрагу прамысловых прадпрыемстваў горада. З гэтага дня ён будзе неаднаразова наведваць НКАВ ў якасці прадстаўніка ЦК КПСС, а з верасня 1988 фактычна будзе кіраваць уведзенымі ў рэгіён войскамі.

Як піша А. Ф. Дашдаміраў, на працягу сакавіка — красавіка урадам Азербайджана сумесна з саюзнымі міністэрствамі і ведамствамі былі вырашаны асноўныя пытанні практычнай рэалізацыі пастановы ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР ад 24 сакавіка. Аднак з самага пачатку яго выкананне натыкнулася на супраціўленне новага кіраўніцтва НКАВ. На мітынгах у Ерэване і Сцепанакерце прагучаў лозунг «Мы патрабуем палітычнага рашэння, а не эканамічных падачак!». Акцэнт у прапагандысцкай рыторыцы зрушыўся з сацыяльна-эканамічных пытанняў у палітычную сферу, узмацняліся патрабаванні «палітычнага рашэння карабахскай праблемы». Новыя кіраўнікі НКАВ вялі справу да дэманстратыўнага згортвання гаспадарчых, вытворчых сувязей з гарадамі і раёнамі Азербайджана, адмаўляліся супрацоўнічаць з дзяржаўнымі органамі рэспублікі. Узмацнялася дыскрымінацыя азербайджанскага насельніцтва НКАВ. Грамадскія арганізацыі, першасныя арганізацыі КПСС, камсамольскія, прафсаюзныя арганізацыі, творчыя саюзы пачалі дзяліцца па нацыянальнаму прынцыпу[4].

Май

Паводле паведамленняў азербайджанскіх крыніц, за першыя дзесяць дзён мая ў Азербайджан прыбылі да тысячы бежанцаў з Арменіі[61].

3 мая падраздзяленні МУС былі ўведзены ў сяло Туг Гадруцкага раёна НКАВ са змяшаным насельніцтвам для прадухілення сутыкненняў на нацыянальнай глебе[62].

У НКАВ працягваліся акцыі пратэсту. 1 мая першамайская дэманстрацыя ў Сцепанакерце перарасла ў мітынг, удзельнікі якога зноў вылучылі патрабаванне пра ўз’яднанне Нагорнага Карабаха з Армянскай ССР. 8 мая ў Сцепанакерце прайшла сядзячая забастоўка, удзельнікі якой не вылучалі ніякіх патрабаванняў. На пастамент помніка Леніну быў узняты сцяг Армянскай ССР. 11 мая ў сувязі з прызначэннем азербайджанца на пасаду намесніка пракурора НКАВ ў Сцепанакерце адбыліся дэманстрацыі і мітынгі пратэсту, якія перайшлі ў страйк, спынены толькі праз два дні, пасля адмены гэтага прызначэння.

15 мая адбыліся сутыкненні паміж армянамі і азербайджанцамі ў Арарацкім раёне Армянскай ССР. Беспарадкі, падчас якіх былі падпалены некалькі дамоў, былі падушаныя войскамі. Меліся пацярпелыя[79].

15 мая прайшлі шматтысячныя антыармянскія мітынгі ў Шушы, на якіх выказваліся пагрозы расправы над мясцовымі армянамі. Быў прыняты зварот у савецкія і партыйныя органы з патрабаваннямі ліквідацыі аўтаномнай вобласці. 16 — 18 мая мясцовыя армяне пачалі пакідаць горад (перабіраючыся ў Сцепанакерт)[80]. Як сцвярджае Лявон Мелік-Шахназаран, пад уздзеяннем пагроз горад было вымушана пакінуць амаль усё 4-тысячнае армянскае насельніцтва[81]. Нагорна-Карабахскі абкам КПСС, які абмеркаваў 17 мая пытанне «Аб правакацыях у г. Шуша», прыняў рашэнне стварыць прэс-цэнтр для аператыўнага інфармавання аб падзеях у вобласці. У гэты ж перыяд у самым Сцепанакерце пачынаюцца напады на азербайджанцаў — студэнтаў і выкладчыкаў мясцовага педінстытута, зрываюцца заняткі на азербайджанскім аддзяленні, студэнтаў-азербайджанцаў змушаюць пакінуць Сцепанакерт[82].

16 мая ў Баку на плошчы ім. Леніна (пазней пераназванай ў плошчу Свабоды) адбыўся першы агульнагарадскі мітынг студэнтаў, моладзі і інтэлігенцыі[52] ў знак пратэсту супраць выгнання азербайджанцаў з Арменіі, які сабраў каля 15 тысяч чалавек і ледзь было не завяршыўся нападам асабліва агрэсіўных удзельнікаў на прадстаўнікоў рэспубліканскай улады[34].

17 мая адбылася дэманстрацыя ў Ерэване і ўсеагульны страйк ў Сцепанакерце ў знак пратэсту супраць занадта мяккага прысуду сумгаіцкага суда па справе «непасрэдных удзельнікаў у масавых хваляваннях» (16 мая ў ходзе першага судовага працэсу абвінавачаны Талех Ісмаілаў быў асуджаны на 15 гадоў пазбаўлення волі за забойства[79]).

18 мая ў газеце «Бакінскі рабочы» быў апублікаваны зварот ЦК КП Азербайджана, Прэзідыума ВС АзССР, Савета міністраў АзССР ў сувязі з новай хваляй «мітынгавай дэмакратыі», выкліканай сітуацыяй, якая складваецца ў Нагорным Карабаху, Азербайджане і Арменіі і «можа прызвесці да непрадказальных наступстваў». У звароце адзначалася, што «ў апошнія дні абстаноўка зноў стала нагнятацца, пачасціліся чуткі, рознага кшталту здагадкі, што спарадзіла нездаровыя настроі, негатыўна падзейнічала на працэс далейшай нармалізацыі ў рэспубліцы». Гаварылася, што выступы на мітынгу 16 мая «былі ўважліва выслуханыя членамі Бюро ЦК КП Азербайджана… Пытанні, пастаўленыя ўдзельнікамі мітынгу, уважліва разгледжаны. Па некаторых з іх будуць прынятыя неадкладныя меры. Але варта ўлічыць, што пастаўленыя і такія пытанні, вырашэнне якіх патрабуе глыбокага вывучэння і пэўнага часу». Прызнавалася, што «цяперашняя занепакоенасць пэўнай часткі насельніцтва выклікана, у прыватнасці, падзеямі, якія мелі месца ў некаторых населеных пунктах Арарацкага раёна Армянскай ССР 11 мая (так у тэксце) г. г., дзе паміж мясцовымі жыхарамі адбыліся інцыдэнты. Маюцца пацярпелыя, ахвяр няма. Партыйнымі і савецкімі органамі прымаюцца меры па нармалізацыі становішча. Па ўсіх выпадках Пракуратурай СССР вядзецца расследаванне. Можна не сумнявацца, што вінаватыя будуць выяўлены і прыцягнуты да адказнасці па ўсёй строгасці закона». Насельніцтва рэспублікі заклікалася да цярпення, вытрымцы і годнасці, глыбокай адказнасці за лёс свайго народа[52].

У гэты ж дзень у Баку адбыўся яшчэ адзін агульнагарадскі мітынг, у якім удзельнічалі каля 30 тысяч чалавек. Тут таксама гучала рэзкая крытыка з нагоды бяздзейнасці рэспубліканскага кіраўніцтва[34]

Чым больш аўтаномная вобласць дыстанцыявалася ад рэспублікі, тым меншым аўтарытэтам сярод насельніцтва карысталіся кіраўнікі Азербайджана[4]. З мая каардынацыю масавых мітынгаў у Баку ўзяла на сябе арганізацыя «Варлыг» («Рэальнасць»), якую ўзначальваў рабочы з Нахічэвані Неймат Панахаў (Панахлы). Дзейнасць гэтай арганізацыі Д. Фурман характарызуе як «разпальваючую і фанатычную». Бакінская інтэлігенцыя, у сваю чаргу, згрупавалася вакол узніклага пасля сумгаіцкіх падзей нефармальнага Бакінскага клуба навукоўцаў[34][38].

21 мая была праведзена змена вышэйшых партыйных кіраўнікоў Арменіі і Азербайджана (з афіцыйнай фармулёўкай «па стане здароўя»): Карэна Дземірчана змяніў Сурэн Аруцюнян, а Кямрана Багірава — Абдурахман Вязіраў(руск.) бел.. Як адзначае Том дэ Ваал, абодва новыя кіраўнікі «працавалі за межамі рэгіёну, і, як мяркуецца, не былі ўцягнутыя ў мясцовую кланавую палітыку. Вязіраў быў савецкім паслом у Пакістане; Аруцюнян працаваў у апараце ЦК КПСС у Маскве». Прадстаўляць новых кіраўнікоў на пазачарговы пленум ЦК КП Азербайджана і Арменіі былі накіраваныя два члены Палітбюро ЦК КПСС: у Баку накіраваўся Ягор Лігачоў(руск.) бел., а ў Ерэван — Аляксандр Якаўлеў. Прадстаўнікі Масквы сваімі двухсэнсоўнымі і супярэчлівымі дзеяннямі, аднак, выклікалі абвастрэнне сітуацыі[4]. Калі Якаўлеў у Ерэване выказаў спачуванне патрабаванням армян і нават выступіў на масавым мітынгу, то Лігачоў ў Баку рашуча заявіў, што ніхто і ніколі не дазволіць адабраць Нагорны Карабах у Азербайджана[62], заклікаў мацаваць адзінства шматнацыянальнай савецкай дзяржавы, трымацца за інтэрнацыяналізм і сяброўства народаў[4]. Першаму сакратару Нагорна-Карабахскага абкама партыі Генрыху Пагасяну, які ўдзельнічаў у Пленуме, адмовілі ў магчымасці выступіць[83]. Такім чынам выявілася наяўнасць сур’ёзных рознагалоссяў па карабахскай праблеме паміж членамі Палітбюро, што выявілася ў няздольнасці да рашучых і жорсткіх дзеянняў[62]. Том дэ Ваал і Дзмітрый Фурман адзначаюць, што новыя прызначэнні не спрыялі спыненні крызісу: Сурэн Аруцюнян «хутка ўлавіў дамінуючыя нацыяналістычныя настроі» і ўжо 28 мая ў дзень Першай рэспублікі ўпершыню за савецкія гады дазволіў вывесіць у Ерэване раней забаронены трохкаляровы чырвона-сіне-аранжавы сцяг[62], а Абдурахман Вязіраў «бездапаможна кідаўся паміж масамі і інтэлігенцыяй, пагарджаны і тымі і іншымі»[38]. Больш за тое, у кіраўніцтве Азербайджана ўсё яшчэ працягвалі дамінаваць былыя паплечнікі Гейдара Аліева. Паводле ўспамінаў Аяза Муталібава, у той перыяд, «у сутнасці, ішла барацьба паміж двума кланамі — Аліева і Вязірава. Яны ніяк не маглі дамовіцца»[33].

Былы першы сакратар Сумгаіцкага гаркама КП Азербайджана Муслім-задэ, выступаючы 21 мая на пленуме ЦК КП Азербайджана, публічна ўсклаў віну за трагічныя падзеі ў Сумгаіце на кіраўніцтва рэспублікі. Пленум ЦК КП Азербайджана прыняў пастанову «Аб адказнасці Кеворкава Б. С. і іншых кіраўнікоў за падзеі ў НКАВ». У той жа дзень у Баку адбыўся шматтысячны мітынг з патрабаваннямі аднавіць Багірава і лозунгамі: «Армяне, рускія, яўрэі — прэч з Азербайджана!». 30-31 мая на пленуме ЦК КП Азербайджана былы першы сакратар Нагорна-карабахскага абкама КПСС Кеворкаў быў выключаны з партыі «за сур’ёзныя палітычныя памылкі ў кіраўніцтве абласной партарганізацыі, якія прывялі да абвастрэння міжнацыянальных адносін, персанальную адказнасць за падзеі, якія адбываюцца ў аўтаномнай вобласці», былы першы сакратар Сумгаіцкага гаркама КПСС Муслім-задэ быў выключаны з партыі «за буйныя недахопы ў арганізатарскай і палітычнай працы, якія прывялі да трагічных падзей у Сумгаіце»[52].

21 мая ў Сцепанакерт былі ўведзеныя войскі, а 22 мая тут пачаўся чарговы страйк у знак пратэсту супраць выступлення Лігачова на Пленуме ЦК КПАз ў Баку і ўводу войскаў[61]. Абкам партыі НКАВ накіраваў ліст у ЦК КПСС з просьбай пацвердзіць раней дадзеныя запэўніванні аб тым, што пытанне Нагорнага Карабаха не знята з парадку дня. Быў узмоцнены і вайсковы кантынгент у Ерэване[83]. 26 мая ў Ерэване пачалася сядзячая дэманстрацыя з патрабаваннем разгледзець зварот аблсавету НКАВ і даць на яго станоўчы адказ. Дэманстрацыя доўжылася 21 дзень.

27 мая кіраўнікі партыйных і савецкіх органаў НКАВ накіравалі ліст у Палітбюро ЦК КПСС з просьбай з улікам цяжкай сітуацыі ў вобласці да канчатковага рашэння яе статусу вывесці НКАВ з падпарадкавання АзССР.

Том дэ Ваал сцвярджае са спасылкай на былога загадчыка пададдзела міжнацыянальных адносін ЦК КПСС В. А. Міхайлава, што ў маі кіраўніцтву НКАВ было прапанавана падумаць аб такім варыянце выхаду з сітуацыі, якая склалася: пагадзіцца на захаванне Нагорнага Карабаха ў складзе Азербайджана, але пры гэтым яго статус мог бы быць павышаны да ўзроўню аўтаномнай рэспублікі, што дазволіла б вобласці атрымаць уласны заканадаўчы орган, уласную канстытуцыю і ўрад. Генрых Пагасян, аднак, паводле слоў аўтара, «у апошні момант пайшоў насустрач мясцовым радыкальна настроеным выбаршчыкам і вырашыў адкінуць прапанаваны план»[62]. Свантэ Корнэл са спасылкай на мемуары М. С. Гарбачова таксама згадвае пра існаванне падобных планаў, ажыццяўленню якіх, аднак, перашкодзілі «ўнутраныя антаганістычныя супярэчнасці, таму што ўжо поўным ходам ішла барацьба за ўладу, за змену кіруючай эліты. Усё распалася, таму што армянскі нацыянальны рух, які сфарміраваўся на базе камітэта „Карабах“, спяшаўся захапіць уладу»[84].

У маі 1988 года адбыліся змены ў складзе камітэта «Карабах», якія прывялі да радыкальнай змены яго дзейнасці як лідара масавага апазіцыйнага нацыянальна-дэмакратычнага руху. Са складу камітэта былі выведзеныя два прадстаўнікі карабахскіх армян і члена КПСС, былыя лідары «Карабаха» Ігар Мурадзян і Зорый Балаян. Новы «Карабах» цалкам складаўся з прадстаўнікоў ерэванскай інтэлігенцыі, у большасці сваёй бачных навуковых дзеячаў. Як піша Том дэ Ваал, «хоць новыя лідары ўсё яшчэ называлі сябе „Камітэтам Карабах“, сфера іх палітычных інтарэсаў распасціралася далёка за межы Карабаха. Яны ўсе належалі да пакалення, важным фактарам фарміравання якога сталі ерэванскія нацыяналістычныя дэманстрацыі 1965—1967 гадоў(англ.) бел.. У выніку гэтых выступаў у горадзе быў адкрыты мемарыял з вечным агнём у памяць пра ахвяр генацыду 1915 года, а дзень 24 красавіка быў абвешчаны ў Арменіі Днём генацыду. Яны з’явіліся носьбітамі ідэі „армянскага суда“, ці „Ай дата“: даўняй мары аб згуртаванні ўсіх армян свету, ад Бейрута да Лос-Анджэлеса, вакол агульных нацыяналістычных мэтаў»[62].

Лявон Тэр-Петрасян, галоўны стратэг камітэта «Карабах», у сваім інтэрв’ю Тому дэ Ваалу (2000 г.) заяўляў: «Члены першага „Камітэта Карабах“ — Ігар Мурадзян, Зорый Балаян, Сільва Капуцікян і іншыя — думалі толькі аб Карабаху. Для іх пытанні дэмакратыі або незалежнасці Арменіі проста не існавалі. І гэта паслужыла прычынай расколу. Адчуўшы, што мы пачынаем прадстаўляць небяспеку для савецкай сістэмы, яны адступілі. І адбылася натуральная змена. Яны лічылі, што карабахскае пытанне павінна быць вырашана ў рамках савецкай сістэмы. Мы ж прыйшлі да разумення таго факту, што гэтая сістэма ніколі б не вырашыла карабахскае пытанне, і што патрабуецца як раз адваротнае: для вырашэння праблемы Карабаха неабходна было змяніць сістэму»[62].

Чэрвень — жнівень

29 мая адбылася сустрэча кіраўнікоў партарганізацый Азербайджана (А. Х. Вязірава і В. Н. Канавалава) і Арменіі (С. Г. Аруцюняна і Ю. П. Качаткова), якія сумесна наведалі раёны дзвюх рэспублік (Іджэванскі і Казахскі) і разгледзелі пытанні, звязаныя з узмацненнем эканамічных і культурных сувязей. Сустрэча не прывяла да якога-небудзь аздараўлення становішча. Ужо 7 чэрвеня, паводле сцвярджэння азербайджанскіх крыніц, азербайджанскае насельніцтва было выгнана з горада Масіс Армянскай ССР, а 20 чэрвеня этнічным чысткам падвергліся яшчэ пяць азербайджанскіх паселішчаў у Арарацкім раёне Арменіі[78]. За некалькі першых дзён чэрвеня ў Азербайджан з Арменіі прыбылі да дзвюх тысяч чалавек. Першы намеснік Старшыні Савета Міністраў АзССР паведаміў агенцтву «Азерінформ», што на 14 чэрвеня ў рэспубліку з Армянскай ССР прыбылі 4000 бежанцаў. У Баку, Агдашскім, Зангеланскім, Уджарскім, Казахскім, Агсуінскім і Імішлінскім раёнах створаныя штабы па сустрэчы і размяшчэнні ў гэтых зонах ўсіх прыбываючых асоб. Звыш 900 чалавек часова былі размешчаны ў пансіянатах Апшэрона. Усяго ў раёнах рэспублікі было размешчана звыш 3800 прыбылых[52].

У Сцепанакерце, дзе з 24 мая працягваўся ўсеагульны страйк, азербайджанцаў не дапускалі на працоўныя месцы, ім прапанавалі пакінуць вобласць[61].

У чэрвені-ліпені заканадаўчыя органы Азербайджанскай і Армянскай ССР развязалі так званую «вайну законаў». 13 чэрвеня Прэзідыум Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР прызнаў непрымальным хадайніцтва дэпутатаў аблсавета НКАВ аб перадачы НКАВ з АзССР ў склад Армянскай ССР. Новы кіраўнік Азербайджана Вязіраў ў той жа дзень склікаў агульнагарадскі «мітынг працоўных», але, паводле слоў Зартушта Алі-Задэ, «мітынг не атрымаўся, Вязіраў па-азербайджанску размаўляў вельмі дрэнна, не разумеў сітуацыю і не адчуваў настроі мас. Людзі пасля мітынгу накіраваліся граміць армянскія раёны горада і толькі з вялікай цяжкасцю міліцыя, а дзе-нідзе прадстаўнікі інтэлігенцыі змаглі ўтрымаць натоўп»[34]. Вязіраў паведаміў удзельнікам мітынгу, што Прэзідыум Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР, «усебакова разгледзеўшы просьбу» дэпутатаў Савета народных дэпутатаў НКАВ аб перадачы НКАВ з АзССР у склад Армянскай ССР, «пастанавіў лічыць яе непрымальнай, паколькі гэта супярэчыла б інтарэсам і азербайджанскага, і армянскага насельніцтва рэспублікі, не адказвала б задачам умацавання дружбы ўсіх народаў нашай краіны, задачам рэвалюцыйнага пераўтварэння грамадства»[52]. Як піша А. Ф. Дашдаміраў, «праблемы і цяжкасці сацыяльна-эканамічнага жыцця насельніцтва, парушэнні нормаў сацыяльнай справядлівасці, карупцыя і іншыя аспекты, закранутыя ў прамове, прыярытэты ў іх вырашэнні, прапанаваныя аратарам, былі дастаткова актуальныя і вострыя, і маглі быць ацэнены інакш у іншай сітуацыі і ў іншы час. Але палітычны фон, створаны карабахскім канфліктам, не дазваляў успрымаць гэтыя пытанні як першачарговыя. Усе спробы прамоўцы пераключыць увагу грамадства з міжнацыянальнага канфлікту на сацыяльныя, кадравыя і т. п. праблемы палітычнага эфекту не мелі»[4].

Азербайджанскія ўлады блакавалі дастаўку грузаў з Арменіі ў НКАВ праз Лачынскі калідор[19].

15 чэрвеня Вярхоўны Савет Армянскай ССР даў згоду на ўваходжанне Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці ў склад Армянскай ССР[62] і звярнуўся ў сувязі з гэтым да Вярхоўнага Савета АзССР. Рашэнне, прынятае ў абстаноўцы беспрэцэдэнтнага ціску з боку некалькіх сотняў тысяч мітынгоўцаў, якія сабраліся перад будынкам Вярхоўнага Савета (парламенцкае абмеркаванне трансліравалася ў прамым тэле- і радыёэфіры, і ў нейкі момант менавіта незадаволенасць тых, хто сабраўся, прымусіла дэпутатаў унесці змены ў фармулёўкі пастановы), прывяло да канстытуцыйнага крызісу і прамога супрацьстаяння заканадаўчых органаў дзвюх саюзных рэспублік[85]. У адказ 17 чэрвеня Вярхоўны Савет Азербайджанскай ССР заявіў, што рашэнне гэтага пытання «не можа ўваходзіць у кампетэнцыю Армянскай ССР, а цалкам і поўнасцю адносіцца да неад’емнага суверэннага права» АзССР: «У адказ на зварот Вярхоўнага Савета Армянскай ССР Вярхоўны Савет Азербайджанскай ССР, зыходзячы з інтарэсаў захавання нацыянальна-тэрытарыяльнага ладу краіны, замацаванага Канстытуцыяй СССР, кіруючыся прынцыпамі інтэрнацыяналізму, інтарэсамі азербайджанскага і армянскага народаў, іншых нацый і народнасцей рэспублікі, палічыў перадачу НКАВ з Азербайджанскай ССР у склад Армянскай ССР немагчымай»[52][86].

21 чэрвеня на сесіі абласнога савета НКАВ ізноў было вылучана пытанне аб выхадзе са складу Азербайджанскай ССР[87].

Калі ў Ерэване, дзе азербайджанскае насельніцтва было малалікім і праваахоўным сілам было няцяжка падтрымліваць парадак, амаль не было (або зусім не было) міжнацыянальных сутыкненняў[62], то, згодна з азербайджанскімі крыніцамі, у сельскіх раёнах і малых гарадах Арменіі мелі месца масавыя запалохванні, напады на азербайджанскае насельніцтва, іх усё больш энергічна выціскалі з рэспублікі[4][62]. Паводле сведчання тагачаснага сакратара ЦК КП Азербайджана А. Ф. Дашдамірава, з 19 па 25 чэрвеня 1988 года ў Арменіі па ініцыятыве ЦК КП Арменіі знаходзілася група адказных партыйных і савецкіх работнікаў з Азербайджана пад кіраўніцтвам члена бюро ЦК КП Азербайджана, першага намесніка Старшыні Савета міністраў Азербайджанскай ССР М. С. Мамедава. Паводле вынікаў паездкі была падрыхтавана даведка, якая была накіравана для звесткі ў ЦК КПСС. У даведцы гаварылася:

Дэманструючы сваё незадавальненне адмоўным рашэннем сесіі Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР ад 17 чэрвеня г. г. па пытанні перадачы НКАВ са складу Азербайджанскай ССР у Армянскую ССР, групы хуліганства элементаў армянскай нацыянальнасці распачалі шэраг супрацьпраўных дзеянняў супраць азербайджанскай часткі насельніцтва Арменіі. Так, 17 чэрвеня г.г. яны ўчынілі пагром і масавае збіццё жыхароў пасёлкаў Масіс, Саят-Нава(англ.) бел.[заўв 5], Даштаван(укр.) бел., Зангіляр(укр.) бел., Сарванляр і іншых. Разгромленыя 18 кватэр, спаленыя 7 прыватных дамоў азербайджанцаў, 11 чалавек цяжка паранены. У дзясятках дамоў і кватэр разбітыя шыбы, дзверы, паламаныя платы, гаражы, аўтамабілі, разбураныя надворныя пабудовы. Больш за 8 тыс. жыхароў пакідалі свае дамы, схаваліся пад абаронай пагранічнай заставы… Асаблівай жорсткасцю адрозніваліся дзеянні «малойчыкаў», якія прыбылі на аўтобусах у суправаджэнні грузавых машын і самазвалаў, гружаных арматурай, камянямі, палкамі і іншымі прыладамі збіцця. Гэтым падзеям шмат у чым спрыялі публікацыі ў мясцовым друку, перадачы рэспубліканскага тэлебачання і радыё, шматлікія падбухторвальныя прамовы на мітынгах і зборышчах ў г. Ерэване і іншых населеных пунктах Армянскай ССР… Звяртае на сябе ўвагу беспакаранасць хуліганскіх праяваў, бяздзейнасць мясцовых савецкіх і праваахоўных органаў, якімі не папярэджваецца здзяйсненне фактаў гвалту. Аналагічны пагром меў месца таксама 11 мая г. г. у сяле Шыразлы Арарацкага раёна, дзе паўсюдна пражываюць армяне і азербайджанцы. Тады былі разгромлены 57 дамоў азербайджанцаў, у тым ліку адзін дом цалкам і два дамы часткова былі спалены. Жыхары азербайджанскай нацыянальнасці сяла Шыразлы і іншых разгромленых сёл знайшлі абарону ў пагранічнікаў. Больш за 45 дзён існуе лагер гэтых бежанцаў, якія жывуць практычна пад адкрытым небам. Тут нямала і дзяцей. З боку мясцовых улад не праяўляецца элементарнай ўвагі, не аказваецца медыцынская дапамога, не завозяцца прадукты, вада і іншыя прадметы першай неабходнасці, узнікае рэальная пагроза эпідэмічных захворванняў. У выніку праведзенай працы жанчын і дзяцей з гэтага лагера ўдалося перавесці ў найбліжэйшы населены пункт. Становішча пагаршаецца тым, што многіх азербайджанцаў звальняюць з працы, здымаюць з пастаяннага пашпартнага ўліку, сістэматычна шантажуюць пагрозай фізічнай расправы. Усё гэта ўзмацняе трывогу, нагнятае страх, адбіваецца на маральным стане людзей… Падобныя факты назіраюцца і ў многіх іншых раёнах, асабліва Масіскім, Варданіскім, Ехенадзорскім, Азізбекаўскім. Усё гэта прывяло да таго, што многія азербайджанскія сем’і пакінулі Арменію, знаходзяцца ў цяперашні час у Азербайджанскай ССР і іншых рэгіёнах краіны[4].

28 чэрвеня — 1 ліпеня ў Маскве адбылася XIX канферэнцыя КПСС. І армянская, і азербайджанская дэлегацыі паспрабавалі выкарыстоўваць яе для вырашэння карабахскага пытання ў сваю карысць, але абмяркоўваліся праблемы дэмакратызацыі савецкага грамадства і рэформы палітычнай сістэмы СССР, якія адціснулі гэтае пытанне на задні план[34]. Выступаючы перад дэлегатамі канферэнцыі, М. С. Гарбачоў зноў падкрэсліў прыхільнасць прынцыпе непарушнасці існуючых межаў паміж саюзнымі рэспублікамі[19].

У Арменіі наступны месяц адзначыўся шматдзённымі забастоўкамі калектываў прадпрыемстваў, арганізацый, навучальных устаноў, масавымі мітынгамі. 5 ліпеня адбыўся сур’ёзны інцыдэнт у ерэванскім аэрапорце «Звартноц». У ноч з 4 на 5 ліпеня супрацоўнікі аэрапорта далучыліся да агульнанацыянальнай забастоўкі, абвешчанай па ініцыятыве камітэта «Карабах». У будынку аэрапорта і вакол яго сабраліся каля 2000 удзельнікаў пікету. За некалькі гадзін да заканчэння забастоўкі на лётным полі высадзіліся дэсантнікі, якімі камандаваў генерал А. М. Макашоў. Аэрапорт быў акружаны войскамі, шашы, якія велі да яго, былі перакрытыя. Пасля таго, як перамовы паміж ваенным камандаваннем і пікетоўцамі зайшлі ў тупік, войскі пачалі штурм будынка. Пікетоўцаў збівалі дубінкамі і прыкладамі аўтаматаў. Армянская міліцыя беспаспяхова спрабавала прадухіліць збіццё, загарадзіўшы пікетоўцаў ад салдат. Адзін з удзельнікаў пікету загінуў ад стрэлу ў галаву, яшчэ адзін у выніку кулявога ранення ў пазваночнік быў паралізаваны. Усяго пасля збіцця ў аэрапорце былі шпіталізавана 96 чалавек[88]. Генеральны пракурор СССР А. В. Сухароў распарадзіўся распачаць крымінальную справу супраць арганізатараў забастоўкі ў аэрапорце і адначасова перашкодзіць спробам армянскай пракуратуры пачаць уласнае следства па справе аб гібелі пікетчыка і масавых збіваннях[42].

12 ліпеня сесія абласнога Савета народных дэпутатаў НКАВ заявіла аб аднабаковым выхадзе з Азербайджанскай ССР і перайменаванні НКАВ ў «Арцахскую Армянскую аўтаномную вобласць»[62], аднак Прэзідыум Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР прызнаў гэтае рашэнне незаконным і адмяніў яго[2][4]. У Сцепанакерце ўжо некалькі месяцаў не працавалі прадпрыемствы і арганізацыі, кожны дзень праводзіліся шэсці па вуліцах горада і масавыя мітынгі, абстаноўка напальвалася ўсё больш. Карэспандэнты «Вестак» паведамлялі аб магутнай падтрымцы, якую пратэстоўцы атрымлівалі з Арменіі — сотні людзей штодня з’язджалі ў Ерэван і, наадварот, прыязджалі ў Сцепанакерт (для гэтага быў арганізаваны «паветраны мост» паміж гэтымі гарадамі, лік авіярэйсаў часам даходзіў да чатырох — васьмі ў дзень)[89]. Тым часам савецкія сродкі масавай інфармацыі прадстаўлялі падзеі вакол Карабаха і Карабахскую праблему як справа рук нейкіх «карумпаваных кланаў», мафіёзных груповак, якія такім чынам спрабуюць нанесці ўдар па перабудове, якая будзе пагражаць іх існаванню[42]. У Карабаху і Арменіі людзі байкатавалі журналістаў і публічна спальвалі нумары «Праўды» і «Вестак»[11].

18 ліпеня Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР на спецыяльным пасяджэнні разгледзеў рашэнні Вярхоўных Саветаў Армянскай ССР і Азербайджанскай ССР па Нагорным Карабаху і прыняў загадзя падрыхтаваную пастанову па гэтым пытанні[заўв 6]. У пастанове было пазначана, што, разгледзеўшы просьбу Вярхоўнага Савета Армянскай ССР аб пераходзе НКАВ у склад Армянскай ССР (у сувязі з хадайніцтвам Савета народных дэпутатаў НКАВ) і рашэнне Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР аб непрымальнасці перадачы НКАВ у склад Армянскай ССР, Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР лічыць немагчымым змяненне межаў і ўсталяванага на канстытуцыйнай аснове нацыянальна-тэрытарыяльнага дзялення Азербайджанскай ССР і Армянскай ССР. Было пацверджана і папярэдняе рашэнне ЦК КПСС аб выдзяленні НКАВ дадатковых сродкаў на развіццё эканомікі. Фактычна, аднак, рашэнні аб мэтавым выдаткоўванні гэтых сродкаў прымаліся на ўзроўні азербайджанскага кіраўніцтва, тым больш што будаўнічыя арганізацыі НКАВ не валодалі вытворчымі магутнасцямі, неабходнымі для іх асвойвання[42]. Як стане вядома пазней, кіраўніцтва Азербайджана паспрабуе выкарыстаць выдзеленыя фінансы для ажыццяўлення будаўніцтва на тэрыторыі НКАВ за кошт працоўнай сілы, прыцягнутай з іншых раёнаў рэспублікі, у тым ліку з мэтай змены этнічнай структуры насельніцтва вобласці. Пры гэтым НКАВ так і не атрымае аб’ектаў, вельмі неабходных ёй для забеспячэння выжывання ва ўмовах эканамічнай блакады, — вобласць не мела свайго мукамольнага завода, камбікормавага завода, завода жалезабетонных вырабаў, домабудаўнічага камбіната[42].

Вышэйшае савецкае кіраўніцтва такім чынам фактычна падтрымала пазіцыю Азербайджанскай ССР, што азначала захаванне status quo і дэманстравала незадаволенасць патрабаваннямі армян. М. С. Гарбачоў у заключным слове абвінаваціў армян у тым, што яны вядуць «недапушчальную» кампанію, якая ідзе насуперак з задачамі перабудовы. Пры гэтым, аднак, ён распачаў крок, які не атрымаў папулярнасці ў Азербайджане, — 24 ліпеня ў НКАВ быў накіраваны ў якасці прадстаўніка ЦК КПСС і Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР загадчык аддзела ЦК КПСС Аркадзь Вольскі «для арганізацыі і каардынацыі працы партыйных, савецкіх і гаспадарчых органаў Азербайджана, Арменіі і НКАВ па выкананні рашэнняў ЦК КПСС, Прэзідыума Вярхоўнага Савета і Савета Міністраў СССР па Нагорным Карабаху»[52], што фактычна азначала ўвядзенне ў Нагорным Карабаху прамога праўлення. Чакалася, што на гэтай пасадзе ён прабудзе ўсяго шэсць месяцаў. Як аказалася, яму трэба было прапрацаваць ў Нагорным Карабаху амаль паўтара года. Як піша Том дэ Ваал, Вольскі, «чалавек вялікага асабістага абаяння, набыў — прынамсі, спачатку, — павагу да сябе абодвух канфліктуючых бакоў, і яму ўдавалася, па меншай меры, спачатку, здымаць напружанасць у міжэтнічных адносінах»[62]. Прызначэнне Вольскага дало магчымасць спыніць на нейкі час усеагульную забастоўку, якая доўжылася ў НКАВ з канца мая. Наступная ўспышка страйкавай актыўнасці адбылася ў сярэдзіне верасня.

23 ліпеня газета «Бакінскі рабочы» апублікавала паведамленне аб нарадзе партактыву горада Баку, які прайшоў напярэдадні, дзе першы сакратар ЦК КП Азербайджана Вязіраў праінфармаваў прысутных аб ходзе пасяджэння Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР па Нагорным Карабаху і паставіў задачы па выкананні яго рашэнняў. Сярод іншых тэм было закранута становішча, у якім аказаліся азербайджанцы, вымушаныя пакінуць Арменію. Паводле слоў Вязірава, камісію па гэтых пытаннях ўзначаліць старшыня Савета Міністраў АзССР Г. Н. Сеідаў[52].

У другой палове чэрвеня ўскладненне становішча ў Арменіі выклікала новыя патокі бежанцаў, якіх размяшчалі ў намётавых мястэчках. У сярэдзіне ліпеня агенцтва ТАСС паведамляла:

Складаная, напружаная абстаноўка ў Армянскай ССР працягвае выклікаць масавыя перамяшчэння азербайджанскага насельніцтва з Арменіі ў Азербайджан. Як паведамляе спецыяльная камісія, створаная пры Савеце Міністраў Азербайджанскай ССР, азербайджанцы, якія прыбылі з Арменіі, часова размешчаны ў 43 раёнах рэспублікі. Найбольшая колькасць такіх грамадзян — у Нахічэванскай АССР, у Шамхорскім, Кубінскім, Казахскім і Жданаўскім раёнах.

Па стане на сярэдзіну ліпеня, у Азербайджан з Арменіі выехала каля 20 тыс. чалавек (больш за 4 тыс. сем’яў). Адначасова ў Арменію працягвалі прыбываць уцекачы з Азербайджана. Паводле дадзеных мясцовых уладаў, на 13 ліпеня ў Арменію прыбыло 7265 чалавек (1598 сем’яў) з Баку, Сумгаіта, Мінгечаўра, Казаха, Шамхора і іншых гарадоў Азербайджана[90].

18 ліпеня, у дзень пасяджэння Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, у Ерэван былі ўведзеныя дадатковыя воінскія падраздзяленні, і, паводле некаторых дадзеных, агульная колькасць войскаў, дыслакаваных у горадзе і ваколіцах, дасягнула 200 тыс. Была уведзена каменданцкая гадзіна. 25 ліпеня праца на большасці прадпрыемстваў горада аднавілася і працягвалася да канца жніўня[88]. Жорсткае рашэнне Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР прывяло да змены тактыкі армянскай апазіцыі. Камітэт «Карабах» прыступіў да фарміравання агульнанацыянальнай арганізацыі, якая атрымала найменне «Армянскі агульнанацыянальны рух(руск.) бел.» («HHSH» — «Hayots Hamazgayin Sharzhum»). Праграма ААР прадугледжвала правядзенне ў Арменіі шырокамаштабных рэформаў[62].

У Азербайджане 23 ліпеня А. Х. Вязіраў сустрэўся з прадстаўнікамі Бакінскага клуба навукоўцаў, якія, паводле слоў удзельніка сустрэчы Зардушта Алі-Задэ, прапанавалі яму правесці шэраг дэмакратычных рэформаў і «рашуча пазбаўляцца» ад «аліеўскіх кадраў», якія «вельмі хутка з’ядуць яго, Вязірава». Дыялогу, аднак, не атрымалася, і менавіта пасля гэтай сустрэчы актывісты БКН пачалі працу па стварэнні Народнага фронту Азербайджана(руск.) бел. (НФА)[34][заўв 7].

2 жніўня ў Сцепанакерце адбылася сустрэча першых сакратароў рэспубліканскіх партыйных арганізацый А. Х. Вязірава і С. Г. Аруцюняна з удзелам А. І. Вольскага[52].

16 жніўня ў Баку прайшоў пленум ЦК КП Азербайджана. У сваім выступе А. Х. Вязіраў адзначыў, што абвастрэнні абстаноўкі вакол Нагорнага Карабаха спрыяла прыбыццё ў Азербайджан тысяч азербайджанцаў, якія раней пражывалі ў Арменіі, — «гэта актыўна выкарыстоўваецца правакатарамі для нагнятання запалу, стварэння некіравальнай абстаноўкі, узнікае небяспека ланцуговай рэакцыі»[52].

19 жніўня ў газеце «Бакінскі рабочы» было апублікавана вялікае інтэрв’ю з намеснікам Генеральнага пракурора СССР А. Ф. Катусевым аб ходзе расследавання крымінальных спраў, звязаных з бясчынствамі ў Сумгаіце 27-28 лютага 1988. Ён паведаміў, у прыватнасці, што 19 крымінальных спраў у дачыненні да 29 з 94 абвінавачаных ужо накіраваныя ў суд, прычым сем ўжо разгледжаны[52].

Верасень — кастрычнік

31 жніўня ў Ерэване прайшоў чарговы шматтысячны мітынг, на які сабраліся 100 тыс. чалавек, а ў пачатку верасня ў мітынгу на Тэатральнай плошчы ўдзельнічалі да 300 тысяч. На працягу верасня баставалі ад 30 да 70 % прадпрыемстваў. У апошнія дні верасня ранішні мітынг у Ерэване сабраў 250 тысяч чалавек, вячэрні — 500 тысяч[88].

У НКАВ Савет дырэктараў, створаны ў Сцепанакерце замест разагнанага ўладамі камітэта «Крунк», 11 верасня прыняў рашэнне аб правядзенні ўсеагульнай тыднёвай забастоўкі[88] (фактычна забастоўка доўжылася да 9 кастрычніка) у знак пратэсту супраць рассялення ў Шушы бежанцаў з Арменіі, што пратэстоўцы разглядалі як спробу ўлад змяніць дэмаграфічны баланс у вобласці. На мітынгу 12 верасня таксама выказваліся патрабаванні аб перадачы НКАВ ў склад Армянскай ССР, аб зняцці галоўнага пракурора НКАВ з пасады і аб пераводзе затрыманых армян у месцы зняволення за межамі АзССР[91]. Натоўп напаў на будынак пракуратуры НКАВ, патрабуючы вызвалення ўсіх затрыманых у апошнія дні. У сувязі з пагрозамі расправы работнікам пракуратуры давялося пакінуць будынак пад аховай войскаў[61]. 15-16 верасня ў Ерэване прайшлі шматтысячныя дэманстрацыі падтрымкі патрабаванняў пратэстуючых у Сцепанакерце, 16 верасня была абвешчаная аднадзённая забастоўка, якая ахапіла каля траціны прадпрыемстваў горада[88][91].

Яшчэ ў выступе Генрыха Пагасяна на пасяджэнні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР 18 ліпеня адзначаліся пастаянныя спробы азербайджанскіх улад увесці блакаду НКАВ: рух на двух шашэйных дарогах, якія злучаюць Арменію з НКАВ, быў абцяжараны з-за нападаў на машыны (напады і збіцця пасажыраў адбываліся, пачынаючы з лютага, але ўлетку яны набылі сістэматычны характар); значна скарацілася колькасць авіярэйсаў Ерэван — Сцепанакерт. Улетку блакада на дарогах стала больш жорсткай; пачалася «каменная вайна»[заўв 8], якая з-за патурання праваахоўных органаў неўзабаве перакінулася і на тэрыторыю НКАВ[42].

18 верасня на шашу, якая праходзіць праз азербайджанскае сяло Хаджалы, адбываецца крывавы інцыдэнт[82] — камянямі закідалі аўтобус са студэнтамі, якія вярталіся ў Сцепанакерт з сельскагаспадарчых работ, і машыны з пасажырамі-армянамі[42] (паводле іншых дадзеных — аўтобусы з будаўнічай брыгадай з Ерэвана[88]). Адзін чалавек быў забіты, больш за сорак — у тым ліку жанчыны — атрымалі цяжкія раненні. Міліцыя ўмяшалася занадта позна, толькі калі з Сцепанакерта ў Хаджалы кінуліся абураныя ўдзельнікі мітынгу[42][88][92]. У масавай бойцы, згодна з паведамленнем ТАСС, ужывалася халодная і агнястрэльная зброя, раненні атрымалі 25 чалавек[93][заўв 9]. Інцыдэнт меў далёка ідучыя наступствы для міжнацыянальнай абстаноўкі ўнутры НКАВ. 19 верасня ў Сцепанакерце пачаліся пагромы азербайджанскага насельніцтва, якія суправаджаліся збіццём і падпаламі дамоў. У Шушы азербайджанцы падпалілі армянскую царкву і школу[88]; на працягу 19-21 верасня азербайджанцы пад абаронай вайскоўцаў былі эвакуіраваны з Сцепанакерта ў Шушу (Шушанскі раён быў адзіным раёнам ў складзе НКАВ, большасць насельніцтва якога складалі азербайджанцы). Адначасова ваеннымі была арганізавана эвакуацыя з Шушы ў Сцепанакерт армянскага насельніцтва, якое заставалася там[88][94].

21 верасня ў НКАВ і Агдамскім раёне АзССР былі ўведзеныя асаблівае становішча і каменданцкая гадзіна. Адначасова Прэзідыум Вярхоўнага Савета Армянскай ССР прыняў рашэнне аб роспуску камітэта «Карабах». Аднак спробы партыйных і дзяржаўных органаў супакоіць насельніцтва не мелі эфекту. У Ерэване і некаторых іншых гарадах Арменіі працягваліся заклікі да арганізацыі забастовак, мітынгаў, галадовак. 22 верасня была спыненая праца шэрагу прадпрыемстваў і гарадскога транспарту Ерэвана, Ленінакана, Абавяна, Чарэнцавана, а таксама Эчміядзінскага раёна. У Ерэване да забеспячэння парадку на вуліцах разам з органамі міліцыі прыцягваюцца вайсковыя падраздзяленні[95].

У кастрычніку і першай палове лістапада напружанне нарастала. Мітынгі, у якіх удзельнічалі па дзвесце-трыста тысяч чалавек, праходзілі ў Ерэване амаль штодня. Не спыняліся галадоўкі студэнтаў. На дадатковых выбарах у Вярхоўны Савет Армянскай ССР пераважнай большасцю галасоў былі абраныя члены Камітэта «Карабах» Хачык Стамбалцян і Ашот Манучаран[88][96].

3 кастрычніка Сцепанакерт наведалі сябры камісіі Савета Нацыянальнасцей Вярхоўнага Савета СССР. Перамовы прайшлі безвынікова[88].

Тым часам суд над вінаватымі сумгатцкай трагедыі набыў характар фарсу. На судовым пасяджэнні, якое праходзіла ў Сумгаіце, у адным выпадку некалькі пагромшчыкаў былі прысуджаныя да 2,5 гадоў пазбаўлення волі ўмоўна, а ў іншым грамадскі абаронца прадставіў хадайніцтва прадпрыемства аб перадачы справы аднаго з абвінавачаных у таварыскі суд. У судовых працэсах і ў Сумгаіце, і ў Маскве відавочна прасочвалася мэтавая ўстаноўка: пакараць (прычым па магчымасці не вельмі строга) «стрэлачнікаў» і рашуча ігнарыраваць усе абставіны, якія сведчаць аб загадзя спланаваным характары масавых беспарадкаў[88].

Лістапад — снежань

14 лістапада ў НКАВ была абвешчаная чарговая тыднёвая забастоўка з патрабаваннямі адмены асаблівага становішча ў вобласці (якое фактычна распаўсюджвалася толькі на армян), высялення азербайджанцаў, завезеных у НКАВ у апошні час, вяртання армянскіх бежанцаў у Шушу[88].

16 лістапада Прэзідыум Вярхоўнага Савета Арменіі разгледзеў вынесены на ўсесаюзнае абмеркаванне праект паправак да Канстытуцыі СССР і выказаўся за істотныя змены. Аднак на 200-тысячным мітынгу, які адбыўся ў той жа дзень, было вырашана дамагацца адхілення ўсяго праекта[97][98]. Адначасова прапаноўвалася абвясціць аднадзённую ўсеагульную забастоўку. 18 лістапада забастоўка адбылася, ахапіўшы Ерэван і іншыя буйныя гарады Арменіі. Да 12-й гадзіны дня на Тэатральнай плошчы сталіцы адбыўся 600-тысячны мітынг, які скончыўся шэсцем па гораду, у якім удзельнічалі да мільёна чалавек. Сярод удзельнікаў мітынгу аказаліся і кіраўнікі Арменіі — старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета Васканян, сакратар ЦК КП па ідэалогіі Галаян[88].

У сярэдзіне лiстапада 1988 года назапашаная ў азербайджанскім грамадстве нездаволенасць нерашучымі дзеяннямі бакінскага кіраўніцтва па ўрэгуляванні карабахскай праблемы і сітуацыі з бежанцамі выклікала чарговую ўспышку мітынгавай актыўнасці ў Баку[19], што прывяло да масавых пагромаў на тэрыторыі Азербайджана і Арменіі, якія суправаджаліся гвалтам і забойствамі мірнага насельніцтва. У шэрагу гарадоў было ўведзена асаблівае становішча і каменданцкая гадзіна[2]. Сотні тысяч жыхароў Азербайджана і Арменіі, вымушаных пакінуць месца свайго пастаяннага пражывання, утварылі два сустрэчныя патокі бежанцаў[82].

Нагодай для абвастрэння напружанасці паслужылі паведамленні аб распачатым будаўніцтве ў раёне Тапхана (Хачын Тап) на тэрыторыі НКАВ філіяла алюмініевага завода, якія з’явіліся ў азербайджанскай прэсе ў сярэдзіне лістапада[11][34].

У рэчаіснасці 23 кастрычніка выканкам Савета народных дэпутатаў Аскеранскага раёна прыняў рашэнне «Аб адводзе зямельнага ўчастка плошчай 6 га, які знаходзіцца ў карыстанні калгасу ім. Энгельса пад г. Шуша, названага „Тапхана“, пад будаўніцтва пансіяната Канакерскага алюмініевага завода Армянскай ССР», а выканкам Савета народных дэпутатаў НКАВ зацвердзіў гэта рашэнне[34][42][99]. У азербайджанскай прэсе гэта рашэнне было прадстаўлена як намер армян знішчыць святы для азербайджанцаў гай, нанесці шкоду экалогіі і змяніць дэмаграфічны баланс Шушанскага раёна[88], што было ўспрынята грамадствам як праява «паўзучай армянскай анексіі» азербайджанскай тэрыторыі[11], парушэнні «нацыянальнай цэласнасці» рэспублікі[88][100].

Паводле слоў Зардушта Алізадэ, сігналам для пачатку кампаніі паслужыла падпісанае жыхарамі горада Шушы ліст «Лямант Тапханы», апублікаваны ў газеце «Камуніст», органе КП Азербайджана, у якім выказваўся пратэст супраць пачатку будаўніцтва блізу Шушы прафілакторыя для рабочых Кенакерскага алюмініевага завода. Пералічваючы некалькі версій з’яўлення гэтага ліста, Алізадэ лічыць найбольш абгрунтаваным дапушчэнне, згодна з якім гэты «крык» быў арганізаваны сапернікамі Вязірава з яго ж атачэння, якія такім чынам спрабавалі яго дыскрэдытаваць[34]. Як піша А. Ф. Дашдаміраў, «неасцярожная крытыка <Вязірава> ў адрас ранейшага кіраўніцтва рэспублікі, спроба правядзення кадравых чыстак, накіраваных супраць вылучэнцаў Г. А. Аліева, які кіраваў рэспублікай 14 гадоў, непазбежна вялі да ўнутрыпалітычнага канфлікта з вельмі ўплывовай часткай партыйна-гаспадарчай наменклатуры і тымі пластамі грамадства, якія былі цесна з ёю звязаны… Уласна кажучы, сама палітыка барацьбы з так званымі карумпаванымі антыперабудоўнымі сіламі толькі падштурхоўвала апазіцыйна настроеныя групы ў грамадстве да таго, каб выкарыстоўваць карабахскі фактар ва ўнутрыпалітычнай барацьбе»[4].

Вестка аб высечцы дрэў і кустоў на плато Тапханы выклікала рэзка негатыўную рэакцыю сярод бакінцаў[34]. Ужо 17 лістапада ў Баку на плошчы ім. Леніна(руск.) бел. пачаўся масавы бестэрміновы мітынг пратэсту. Мясцовасць была абвешчаная спачатку нацыянальнай і рэлігійнай святыняй, а затым — запаведнікам з каштоўнымі пародамі дрэў, якім пагражае высечка[42]. На думку Зардушта Алізадэ, падзеі, што былі пазней, «адназначна сведчаць, што галоўнай мэтай арганізатараў <мітынгу> была не абарона Карабаха, а дыскрэдытацыя і зрушэнне Вязірава, які прадстаўляў вялікую небяспеку для партыйна-гаспадарчай наменклатуры рэспублікі»[34].

Свайго роду адказнай акцыяй стала ўсеагульная забастоўка, абвешчаная 18 лістапада ў Арменіі з патрабаваннямі далучэння НКАВ да Арменіі[19].

19 лістапада да мітынгоўцаў далучыліся актывісты з ініцыятыўнай групы па стварэнні Народнага фронту Азербайджана, якія прадставілі сваю праграму. Яны спрабавалі, па словах Зардушта Алізадэ, «весці контрагітацыю прамовам, якія гучаць з трыбуны на плошчы»[34].

Нягледзячы на тое, што 21 лістапада Аркадзь Вольскі аддаў распараджэнне аб спыненні будаўніцтва, мітынг у Баку прадоўжыўся. Удзельнікі начавалі тут жа на плошчы. На працягу тыдня плошча забяспечвалася дровамі для вогнішчаў, намётамі і правіянтам, які раздаваўся бясплатна[34]. Паводле некаторых ацэнак, па начах тут збіраліся каля 20 тыс. чалавек, а днём іх лік даходзіў да паўмільёна[33].

Мітынгоўцы вылучылі палітычныя патрабаванні да ўлад — ліквідаваць карабахскую аўтаномію, падвергнуць арышту актывістаў камітэтаў «Карабах» і «Крунк», аднавіць суверэнітэт Азербайджанскай ССР у НКАВ і зняць Генрыха Пагасяна з пасады сакратара Нагорна-карабахскага абкама КП АзССР, утварыць ў месцах пражывання азербайджанцаў на тэрыторыі Арменіі аўтаномію, судзіць абвінавачаных па сумгаіцкім справам на тэрыторыі Азербайджана і т. п.[11][99]. На мітынгу ўпершыню загучалі словы аб імперыі, аб нацыянальным гнёце, ушчамленні культуры і правоў азербайджанскага народа[34]. Аднак ЦК КП Азербайджанскай ССР, паводле ацэнкі Л. Юнусавай[заўв 10], «практычна самаўхіліўся ад кантактаў з народам, што рэзка падарвала яго аўтарытэт. Не дапамог і кароткачасовы выступ па тэлебачанні першага сакратара ЦК КП Азербайджана А. Вязірава, у якім ён паспрабаваў з дапамогай традыцыйных дэкларацый аб дружбе народаў супакоіць грамадскасць». Ініцыятыва перайшла ў рукі дэманстрантаў[101]. Асаблівую актыўнасць, як заўсёды, выяўляў Неймат Панахаў (Панахлы), які ўзначальваў арганізацыю «Варлыг» («Рэальнасць»), якая яшчэ з мая 1988 года ўзяла на сябе каардынацыю масавых мітынгаў у Баку.

Людзі, якія сабраліся, прадстаўлялі самыя розныя грамадскія сілы і светапогляды — адсюль і гэтак разнастайная сімволіка, ад сцягоў Азербайджанскай ССР да мусульманскіх знакаў і партрэтаў аяталы Хамейні. У натоўпе з’явіліся лозунгі тыпу «Слава героям Сумгаіта»[11]. Спрыялі распальванні запалу і выступленні прадстаўнікоў азербайджанскай інтэлігенцыі па тэлебачанні і радыё[11]. Толькі 21 лістапада перад мітынгоўцамі выступіў старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР Сулейман Татліеў(азерб.) бел., які паабяцаў ад імя азербайджанскага кіраўніцтва, што патрабаванні дэманстрантаў будуць выкананы. Аднак абстаноўка працягвала заставацца напружанай. На плошчы з’явіліся трохкаляровыя сцягі Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі, па гораду ездзілі дзясяткі легкавых аўтамабіляў з людзьмі, размахвалі сцягамі АзССР. Л. Юнусава піша, што з ходам мітынгу ў часткі пратэставай моладзі з’явілася ўласная сімволіка — чырвоныя павязкі або стужкі на лбе, этыкеткі ад цыгарэт «Карабах», прышпіленыя на грудзях[99].

18 лістапада Вярхоўны суд СССР прысудзіў Ахмедава, аднаго з падсудных па сумгаіцкім справах, да смяротнага пакарання[102]. Вестка пра гэта прывяла да пагромаў[19] у Баку, а 22 лістапада хваля гвалту захліснула ўвесь Азербайджан. Забойства, гвалт і рабаванні адбываліся ва ўсіх гарадах з армянскім насельніцтвам — у асаблівасці ў Кіравабадзе, Нахічэвані, Ханлараме, Шамхоры, Шэкі, Казахе, Мінгечауры. Міліцыя бяздзейнічала. Армія некалькі дзён не атрымлівала загаду ўмешвацца; толькі ў Нахічэвані вайсковыя злучэнні правялі эвакуацыю жанчын і дзяцей у Арменію па паветры, а ў Кіравабадзе ваенныя на працягу некаторага часу спрабавалі перагарадзіць шлях натоўпу пагромшчыкаў, якія рваліся ў армянскую частку горада. Пры гэтым загінулі адзін афіцэр і двое салдат[42]. Паводле дадзеных Л. Юнусавай, у Кіравабадзе пяць чалавек загінулі (з іх трое вайскоўцаў) і 126 паранена (з іх 25 вайскоўцаў)[99][103]. Да гэтага ж перыяду адносяцца першыя выпадкі блакады на чыгунках (напады на пасажырскія цягнікі і прыпынкі грузавых складаў, якія ідуць у Арменію), а таксама абстрэлы прыгранічных армянскіх сёл[42].

23 лістапада пачалася агульнагарадская забастоўка, амаль спыніў працу грамадскі транспарт[104]. У ноч на 24 лістапада С. Татліеў выступіў з тэлезваротам, абвясціўшы аб увядзенні асаблівага становішча і каменданцкай гадзіны ў Баку, а таксама ў Кіравабадзе і Нахічэвані. Улада ў сталіцы засяродзілася ў руках ваеннага каменданта генерал-палкоўніка М. Цягунова. У ноч з 24 на 25 лістапада ў Баку былі ўведзеныя вайсковыя часткі. У васьмі раёнах Баку, пры аэрапорце Біна, цэнтральным чыгуначным вакзале, метрапалітэне, аўтавакзале і тэлефонным вузле былі створаны ваенныя камендатуры. Закрыліся станцыі метро «28 красавіка», «26 бакінскіх камісараў» і «Бакы Савеці»; усе пад’езды да Будынка ўрада(руск.) бел. і плошчы былі перакрытыя, на важных скрыжаваннях размясціліся бронетранспарцёры, БМП, танкі і салдаты[105].

Рэакцыя суседняй Арменіі на бакінскі мітынг і акты гвалту супраць армян у розных раёнах Азербайджана не прымусіла сябе доўга чакаць. 22 лістапада адкрылася чарговая сесія Вярхоўнага Савета Армянскай ССР, аднак пасяджэнне было раптам перапынена па прапанове Аркадзя Вольскага, які прыбыў з НКАВ, «з прычыны рэзкага пагаршэння палажэння ў рэгіёне». Камітэт «Карабах» на мітынгу ў Ерэване запатрабаваў аднаўлення сесіі; гэта патрабаванне падтрымала і большасць дэпутатаў. Тут жа было прынята рашэнне ствараць «атрады самаабароны»[106]. Кіраўнікі Арменіі, аднак, выканалі ўказанні Масквы і не з’явіліся на сесію, якую дэпутаты спрабавалі працягнуць ўвечары 24 лістапада. Пасля заканчэння пасяджэння дэпутаты даведаліся, што ў Ерэване у поўнач было ўведзена асаблівае становішча, а ўсе рашэнні сесіі былі абвешчаныя незаконнымі[42].

На вуліцы Ерэвана была выведзена баявая тэхніка і ваенныя патрулі са адмысловай падрыхтоўкай. Забараняліся мітынгі, страйкі, дэманстрацыі, сходы; усталёўвалася каменданцкая гадзіна. Ваеннаму камандаванню давалася права здзяйсняць арышты і адміністрацыйныя затрыманні без санкцый пракурора, здзяйсняць ператрусы кватэр і асабістых аўтамашын[42].

Выказваецца меркаванне, што ўвядзенне цэнтрам асаблівага становішча ў Ерэване мела на мэце паралізаваць дзейнасць камітэта «Карабах» і аднавіць уладу рэспубліканскага кіраўніцтва. Пры гэтым рэжым асаблівага становішча ў Арменіі не распаўсюджваўся ні на прыгранічныя раёны, ні на раёны з азербайджанскім насельніцтвам, хоць менавіта там складвалася вельмі трывожная сітуацыя — ужо 25 лістапада пачаўся зыход дзясяткаў тысяч азербайджанскіх бежанцаў, пачасціліся абстрэлы сёл, захоўвалася блакада на чыгунках. У большасці раёнаў выгнанне азербайджанцаў адбывалася па ініцыятыве і пры прамым удзеле партыйных кіраўнікоў і іншых афіцыйных асоб[42].

29 лістапада пад ціскам пратэстоўцаў Савет Міністраў Азербайджанскай ССР адмяніў рашэнні выканкамаў Савета народных дэпутатаў Аскеранскага раёна і Савета народных дэпутатаў НКАВ[99]. Дэманстранты, між тым, працягвалі заставацца на плошчы. Толькі 5 снежня войскі, ужыўшы сілу, выціснулі мітынгоўцаў з плошчы. Пры сутыкненнях, згодна з паведамленнямі ваеннага каменданта Баку, загінулі трое і атрымалі раненні чатырнаццаць вайскоўцаў, а ў ліку ўдзельнікаў мітынгу аказаліся трыццаць параненых[42].

Пасля распаду СССР 17 лістапада (пачатак мітынгаў) стаў адзначацца ў Азербайджане як Дзень нацыянальнага адраджэння(руск.) бел.. Для азербайджанцаў гэты дзень стаў сімвалізаваць пачатак нацыянальна-вызвольнага руху, у канчатковым выніку якога Азербайджан стаў незалежнай дзяржавай[107].

• У канцы месяца пачаўся масавы зыход армянскіх бежанцаў з Азербайджана. Бежанцамі з Азербайджана, у асноўным у Арменію, на працягу канца лістапада 1988 года сталі больш за 200 тысяч армян[11]. У Арменіі ў адказ на масавыя акты гвалту ў адносінах да армян у Азербайджане, а таксама наплыў у краіну вялікай колькасці бежанцаў пачаліся акцыі па выгнанні азербайджанцаў, якія таксама суправаджаліся гвалтам. Газета «Праўда» ў нумары ад 1 снежня 1988 года паведамляла, што ў Азербайджане сабраліся 55 тыс. бежанцаў з Арменіі, у Арменіі — 22 тыс. бежанцаў з Азербайджана, прычым у Баку ішлі бесперапынныя мітынгі, у Ерэване страйкавала частка прадпрыемстваў; у міжэтнічных сутыкненнях, якія насілі характар адзінкавых інцыдэнтаў, з абодвух бакоў загінулі 28 чалавек[108]. У сваіх мемуарах савецкі навуковец Андрэй Сахараў, грунтуючыся на ацэнках першага сакратара ЦК КП Армянскай ССР С. Г. Аруцюняна, прыводзіць лік 20-22 забітых азербайджанцаў падчас дадзеных падзей[109][110]. Паводле дадзеных армянскага боку, у Арменіі на міжнацыянальнай глебе за тры гады (з 1988 па 1990) загінулі 26 азербайджанцаў, у тым ліку з 27 лістапада па 3 снежня 1988 года — 23, у 1989 годзе — адзін, у 1990 — двое[111]. Паводле дадзеных азербайджанскага журналіста Арыфа Юнусава, у выніку пагромаў і гвалту ў 1988—1989 гадах у Арменіі загінулі 216 азербайджанцаў[112]. Аднак гэтыя дадзеныя былі абвергнутыя старшынёй КДБ Арменіі, так як з спісу, прадстаўленага Юнусавым, 74 чалавекі ніколі не пражывалі на тэрыторыі рэспублікі, прычым адзін чалавек са спісу паказаны двойчы, 17 памерлі на тэрыторыі Азербайджана, 16 чалавек устаноўлены як такія, што раней жылі ў Арменіі, 62 асобы з гэтага спісу выехалі ў 1988 годзе за межы Арменіі без якіх-небудзь эксцэсаў, а 20 з пакінутых у спісе чалавек памерлі ўласнай смерцю[113]. Асноўная маса забітых прыходзілася на паўночныя раёны, куды перад тым хлынулі ўцекачы з раёнаў Кіравабада; асабліва ж на Гугаркскі раён, дзе, паводле дадзеных КДБ Арменіі, былі забіты 11 чалавек[113].
• У шэрагу гарадоў Азербайджана і Арменіі ўводзіцца асаблівае становішча. На гэты час прыходзіцца самы масавы паток бежанцаў — сотні тысяч чалавек з абодвух бакоў. У цэлым, да 1989 года была завершана дэпартацыя азербайджанцаў з Арменіі і армян з сельскіх раёнаў Азербайджана (акрамя Карабаха). Гвалт закрануў не толькі людзей: так, напрыклад, у Ерэване была цалкам знішчаная азербайджанская мячэць[114].
• Зіма 1988 года — праводзіцца дэпартацыя насельніцтва армянскіх сёл Гянджабасара — горных і перадгорных частак Ханларскага, Дашкесанскага, Шамхорскага і Кедабекскага раёнаў, а таксама г. Кіравабада. Па завяршэнні гэтых падзей армянскае насельніцтва Азербайджанскай ССР аказваецца сканцэнтравана ў НКАВ, Шаўмянаўскім раёне, чатырох сёлах Ханларскага раёна (Чайкенд, Мартунашэн, Азад і Камо) і ў Баку (дзе яно на працягу года скарацілася прыкладна з 215 тыс. да 50 тыс. чалавек).
• снежань 1988 года — Спітакскае землетрасенне ў Арменіі. Іл-76 з Азербайджана, які ляцеў на дапамогу пацярпелым, разбіўся пад Ленінаканам(руск.) бел..

1989 — пачатак 1990

• 12 студзеня — паводле рашэння Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР у НКАВ было ўведзена прамое кіраванне з утварэннем Камітэта асаблівага кіравання Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласцю пад старшынствам А. І. Вольскага, загадчыка аддзела ЦК КПСС[115]. Былі прыпыненыя паўнамоцтвы абласных партыйных і дзяржаўных органаў, абмежаваныя канстытуцыйныя правы грамадзян. Камітэт быў закліканы прадухіліць далейшае абвастрэнне становішча і спрыяць яго стабілізацыі.
• У Арменіі і Нагорным Карабаху было ўведзена надзвычайнае становішча. Паводле рашэння савецкага кіраўніцтва былі арыштаваныя члены так званага камітэта «Карабах» (у тым ліку будучы прэзідэнт Арменіі Лявон Тэр-Петрасян).
• З канца красавіка — пачатку мая 1989 года пачаўся новы віток абвастрэння становішча ў рэгіёне, выкліканы бесперапыннымі і ўсё нарастаючымі акцыямі «карабахскага руху». Лідары гэтага руху і іх аднадумцы перайшлі да тактыкі адкрытага правакавання сутыкненняў армянскага насельніцтва НКАВ з унутранымі войскамі і азербайджанцамі[116]. У Сцепанакерце і Мардакерце (Агдэры) аднавіліся вулічныя сутыкненні[19].
• Да пачатку мая армяне, якія пражывалі на поўнач ад НКАВ, ствараюць першыя ваенныя фарміраванні[19].
• Ліпень — у Азербайджане ўтворана апазіцыйная партыя — Народны Фронт Азербайджана. Як адзначаў А. Н. Ямскаў, да восені 1989 года Народны фронт Азербайджана, набыўшы практычна такую ж арганізаванасць і ўплыў у грамадстве, як і армянскі карабахскі рух, стаў актыўнай супрацьстаячай сілай, што прывяло да далейшага пагаршэння канфлікту[3].
• 26 ліпеня — пазачарговая сесія Савета народных дэпутатаў Шаўмянаўскага раёна Азербайджанскай ССР прыняла рашэнне аб уваходжанні ў склад НКАВ.
• 16 жніўня — у НКАВ адбыўся з’езд прадстаўнікоў насельніцтва вобласці. З’езд прыняў зварот да азербайджанскага народа, у якім выказвалася заклапочанасць нарастаючым адчужэннем паміж армянскім і азербайджанскім народамі, якое перарасло ў міжнацыянальную варожасць, утрымліваўся заклік да ўзаемнага прызнання неад’емных правоў адзін аднаго. З’езд таксама звярнуўся да каменданта Асаблівага раёна, афіцэраў і салдат Савецкай арміі і падраздзяленняў МУС СССР з прапановай актыўнага супрацоўніцтва з мэтай забеспячэння міру ў рэгіёне. З’езд выбраў Нацыянальны савет (старшыня — народны дэпутат СССР В. Грыгаран), перад якім была пастаўлена задача практычнай рэалізацыі рашэння сесіі абласнога Савета народных дэпутатаў ад 20 лютага 1988 года. Прэзідыум Нацыянальнага Савета накіраваў зварот у Савет Бяспекі ААН з просьбай аб садзейнічанні ў забеспячэнні абароны армянскага насельніцтва краю.
• Улетку 1989 года Арменія ўводзіць блакаду Нахічэванскай АССР. Народны фронт Азербайджана ў якасці меры ў адказ аб’яўляе эканамічную, у тым ліку транспартную, блакаду Арменіі[19].
• На працягу ўсяго 1989 года ў ЦК КПСС рэгулярна паступалі шматлікія лісты з просьбамі аб змене або стварэнні адміністрацыйных адзінак: перадаць НКАВ у склад Армянскай ССР; утварыць Азербайджанскую аўтаномную вобласць у складзе Армянскай ССР або перадаць населеныя пераважна азербайджанцамі раёны Арменіі ў склад Азербайджанскай ССР; перадаць Шаўмянаўскі раён Азербайджана ў склад НКАВ; вывесці Шушанскі раён са складу НКАВ і перадаць яго ў прамое падпарадкаванне Азербайджанскай ССР[117]. За восем месяцаў доля лістоў па пытаннях міжнацыянальных адносін у агульным аб’ёме пошты, якая паступіла з Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці, склала 56%[117].
• 17 верасня — Вярхоўны Савет Азербайджанскай ССР прыняў канстытуцыйны закон, паводле якога рэспубліка абвясціла права засноўваць і касаваць аўтаномныя ўтварэнні на сваёй тэрыторыі[118]. У верасні рашэннем сесіі Вярхоўнага Савета АзССР быў скасаваны Шаўмянаўскі раён.
• 23 верасня — Вярхоўны Савет Азербайджанскай ССР прыняў Канстытуцыйны закон аб суверэнітэце Азербайджанскай ССР[119].
• 28 лістапада — Вярхоўны Савет СССР прыняў пастанову «Аб мерах па нармалізацыі становішча ў Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці»[120], згодна з якім, у прыватнасці, скасоўваўся Камітэт асаблівага кіравання НКАВ, наўзамен якога кіраўніцтва Азербайджанскай ССР павінна было «стварыць на парытэтных пачатках з НКАВ рэспубліканскі аргкамітэт і аднавіць дзейнасць Савета народных дэпутатаў НКАВ 20-га склікання і яго выканаўчага камітэта, прыпыненую Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 12 студзеня 1989 года». Як паказалі, аднак, далейшыя падзеі, кіраўніцтва Азербайджанскай ССР не выканала шэраг істотных патрабаванняў гэтай Пастановы[121]: прадстаўнікі ад НКАВ не ўвайшлі ў створаны рэспубліканскі аргкамітэт, які ўзначаліў другі сакратар ЦК КП Азербайджана Віктар Палянічка(руск.) бел., дзейнасць Савета народных дэпутатаў НКАВ не была адноўлена, не былі выкананыя патрабаванні Пастановы па забеспячэнні статусу рэальнай аўтаноміі НКАВ, захаванні законнасці, ахове жыцця і бяспекі грамадзян, недапушчэнні змен нацыянальнага складу ў НКАВ[122]. У далейшым менавіта гэты орган распрацоўваў і кіраваў сіламі міліцыі, АМАП і ўнутраных войскаў аперацыі па дэпартацыі (высяленні) армянскага насельніцтва Нагорнага Карабаха і суседніх раёнаў. Сесія Савета народных дэпутатаў НКАВ самастойна абвясціла аднаўленне сваёй дзейнасці і не прызнала Рэспубліканскі аргкамітэт, што прывяло да стварэння ў НКАВ двух цэнтраў улады, кожны з якіх прызнаваўся толькі адной з канфліктуючых этнічных груп. У Сцепанакерце ў суседніх будынках (абласнога савета народных дэпутатаў і абкама кампартыі Азербайджана) размяшчаліся выканкам скасаванага аблсавету, Аргкамітэт па НКАВ і Камендатура раёна надзвычайнага становішча, якія працягвалі функцыянаваць[118].
• 1 снежня — Вярхоўны Савет Армянскай ССР і Нацыянальны савет Нагорнага Карабаха (неканстытуцыйны орган, створаны з’ездам паўнамоцных прадстаўнікоў Нагорнага Карабаха), «грунтуючыся на агульначалавечых прынцыпах самавызначэння нацый і адклікаючыся на законнае імкненне да ўз’яднання двух гвалтоўна падзеленых частак армянскага народа»[123][124], на сумесным пасяджэнні прынялі пастановы «Аб ўз’яднанні Армянскай ССР і Народнага Карабаха» і «Аб пастанове Вярхоўнага Савета СССР ад 28 лістапада 1989 года „Аб мерах па нармалізацыі становішча ў Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці“»[19]. На думку праваабарончай арганізацыі Мемарыял, гэты крок у значнай ступені спрыяў далейшай эскалацыі канфлікту[125]. Была і рэакцыя з боку Азербайджана. 7 снежня Прэзідыум Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР заявіў, што пастанова ВС Армянскай ССР з’яўляецца недапушчальным умяшаннем у справы суверэннага Азербайджана[82]. Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР 10 студзеня 1990 года выдаў пастанову «Аб неадпаведнасці Канстытуцыі СССР актаў па Нагорным Карабаху, прынятых Вярхоўным Саветам Армянскай ССР 1 снежня 1989 года і 9 студзеня 1990 года», у якім паказаў, што гэтае рашэнне з’яўляецца прамым парушэннем арт. 78 Канстытуцыі СССР[126].
• 9 студзеня 1990 года — Вярхоўны Савет Армянскай ССР прыняў пастанову «Аб уключэнні ў Дзяржаўны план эканамічнага і сацыяльнага развіцця Армянскай ССР на 1990 год плана сацыяльна-эканамічнага развіцця НКАВ на 1990 год». У сваёй пастанове «Аб неадпаведнасці Канстытуцыі СССР актаў па Нагорным Карабаху, прынятых Вярхоўным Саветам Армянскай ССР 1 снежня 1989 года і 9 студзеня 1990 года» Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прызнаў дадзены крок парушэннем «суверэннага права Азербайджанскай ССР»[126].
• 10 студзеня 1990 года — Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прыняў пастанову «Аб неадпаведнасці Канстытуцыі СССР актаў па Нагорным Карабаху, прынятых Вярхоўным Саветам Армянскай ССР 1 снежня 1989 года і 9 студзеня 1990 года», назваўшы абвяшчэнне ўз’яднання Армянскай ССР і Нагорнага Карабаха без згоды Азербайджанскай ССР прамым парушэннем арт. 78 Канстытуцыі СССР і прапанаваўшы Прэзідыуму Вярхоўнага Савета Армянскай ССР прыняць меры да прывядзенню заканадаўчых актаў рэспублікі ў адпаведнасць з Канстытуцыяй СССР[127]. У той жа дзень Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прыняў пастанову, у якой заявіў, што рашэнне Прэзідыума Вярхоўнага Савета Азербайджанскай ССР ад 4 снежня 1989 года «Аб мерах па нармалізацыі становішча ў Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці Азербайджанскай ССР» не адпавядае Канстытуцыі СССР і ў сілу арт. 173 Канстытуцыі СССР не можа дзейнічаць на тэрыторыі гэтай рэспублікі[121].

Пачатак узброеных сутыкненняў

• Студзень 1990 года — узаемныя артылерыйскія абстрэлы на армяна-азербайджанскай мяжы[2].
• 11 студзеня — армянскае насельніцтва было дэпартавана з Шаўмянаўскага і Ханларскага раёнаў Азербайджана, якія межавалі з НКАВ. У першы раз у ходзе канфлікту тут выкарыстоўваліся верталёты і бронетранспарцёры[5].
• 13-18 студзеня — у выніку армянскіх пагромаў у Баку, дзе да пачатку года заставаліся ўжо толькі каля 35 тыс. армян, забіты да 90 чалавек.
• 14 студзеня — Вярхоўны Савет Азербайджанскай ССР аб’ядноўвае два суседнія раёны — населены армянамі Шаўмянаўскі і азербайджанцамі Касум-Ісмайлаўскі ў адзін — Геранбойскі. У новым адміністрацыйным раёне армяне складаюць толькі 20 % насельніцтва[118].
• 15 студзеня — Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР уводзіць надзвычайнае становішча ў НКАВ, памежных з ёй раёнах Азербайджанскай ССР, у Гарыскім раёне Армянскай ССР, а таксама ў пагранічнай зоне ўздоўж дзяржаўнай мяжы СССР на тэрыторыі Азербайджанскай ССР. Утворана Камендатура раёна надзвычайнага становішча, адказная за ажыццяўленне гэтага рэжыму. У яе падначаленні знаходзіліся падраздзяленні ўнутраных войскаў МУС СССР. Згодна з заявамі таварыства «Мемарыял», супрацоўнікамі камендатуры і войскамі пры ажыццяўленні рэжыму надзвычайнага становішча дапускаліся шматлікія парушэнні законнасці: «Унутраныя войскі замест таго, каб спрыяць стабілізацыі становішча, раз’яднаць канфліктуючыя бакі, выконвалі неўласцівыя ім палітычныя функцыі. Паступова яны ператварыліся ў яшчэ адзін бок канфлікту». Аперацыі па праверцы пашпартнага рэжыму ў вёсках суправаджаліся марадзёрствамі, гвалтам над мірным насельніцтвам, псаваннем маёмасці. Мелі месца шматлікія выпадкі збіцця, нанясення цяжкіх цялесных пашкоджанняў грамадзянам. У выніку неправамернага прымянення ваеннаслужачымі зброі атрымлівалі раненні і гінулі мірныя жыхары[2]. Прыпыненая дзейнасць абласнога і раённых саветаў народных дэпутатаў НКАВ, Нагорна-карабахскага абкама КПАз, партыйных і ўсіх грамадскіх арганізацый і аб’яднанняў ва ўсёй вобласці, акрамя населенага азербайджанцамі Шушанскага раёна(руск.) бел.[118].
• 18 студзеня армянскія узброеныя фарміраванні ўзялі азербайджанскае сяло-эксклаў — Кяркі[128].
• 20 студзеня ў Баку ўведзеныя войскі для прадухілення захопу ўлады антыкамуністычным Народным фронтам Азербайджана. Гэтая акцыя прывяла да шматлікіх ахвяр сярод грамадзянскага насельніцтва Баку, якое спрабавала перашкодзіць уводу войскаў. У выніку ўводу войскаў загінулі 133—137 і паранены больш за 800 жыхароў.
• 22 сакавіка жыхары азербайджанскай вёскі Баганіс-Айрум(руск.) бел., якая знаходзілася на дарозе паміж Ерэванам і Наемберанам, абстралялі калону машын з армянскімі нумарамі, параніўшы некалькі чалавек. Гэтаму папярэднічалі іншыя напады на армянскія машыны ля Баганіс-Айрума на працягу мінулай зімы[129]. 23 сакавіка некалькі машын з ўзброенымі армянамі прыбылі ў армянскае сяло Баганіс паблізу мяжы з Азербайджанам. У прыцемках яны перайшлі мяжу побач з азербайджанскай вёскай Баганіс-Айрум, падпалілі каля 20 дамоў і забілі 8 вяскоўцаў-азербайджанцаў. Целы адной сям’і, уключаючы немаўля, былі знойдзеныя пагарэлымі ў руінах іх спаленага дома. Да таго часу, калі войскі МУС СССР прыбылі ў Баганіс-Айрум, нападнікі ўжо схаваліся[129].
• У сувязі з увядзеннем у НКАВ надзвычайнага становішча была не толькі прыпыненая дзейнасць органаў канстытуцыйнай улады, але і былі зачыненыя Сцепанакерцкі драматычны тэатр, музеі, кінатэатры, было забаронена правядзенне культурна-забаўляльных і спартыўных мерапрыемстваў, у тым ліку ў дзяржаўныя святы[118].
• 3 красавіка — прыняты Закон СССР «Аб прававым рэжыме надзвычайнага становішча»[130].
• Забеспячэнне жыхароў НКАВ харчовымі і прамысловымі таварамі ажыццяўлялася з перабоямі, было спынена пасажырскае паведамленне па чыгунцы, рэзка скарацілася колькасць авіярэйсаў Сцепанакерт — Ерэван[118]. З-за недахопу харчавання становішча ў армянскіх населеных пунктах станавілася крытычным, армяне Карабаха не мелі наземнага паведамлення з Арменіяй, і адзіным сродкам дастаўкі туды харчавання, медыкаментаў, а таксама эвакуацыі параненых і бежанцаў была грамадзянская авіяцыя. Унутраныя войскі СССР, раскватараваныя ў Сцепанакерце, спрабавалі рэзка скараціць такія рэйсы — аж да вывау бронетэхнікі на ўзлётную паласу. У сувязі з гэтым армяне ў Мартакерце для падтрымання сувязі са знешнім светам пабудавалі грунтавую ўзлётна-пасадачную паласу, здольную прымаць самалёты тыпу Ан-2. Аднак 21 мая азербайджанцы пры падтрымцы ваенных разаралі ўзлётную паласу і разграмілі абсталяванне[131].
• 25 ліпеня ў адказ на стварэнне армянамі ў рэгіёне незаконных узброеных фарміраванняў, у выніку дзеянняў, якіх гінулі вайскоўцы, супрацоўнікі МУС і мірныя грамадзяне[2], быў выдадзены Указ Прэзідэнта СССР «Аб забароне стварэння незаконных фарміраванняў, якiя не прадугледжаны заканадаўствам СССР, і канфіскацыі зброі ў выпадках яго незаконнага захоўвання». Паводле дадзеных, якія прыводзіць В. В. Крывапускаў, на працягу 1990 года былі праведзены 160 аператыўна-вайсковых аперацый па праверцы пашпартнага рэжыму і выкананню гэтага Указа, з іх 156 — у гарадах і вёсках, дзе жылі толькі армяне[118]. Адзначалася, што дадзеныя фарміраванні пранікалі ў вобласць з Арменіі[2].
• 27 ліпеня — у газеце «New York Times» быў апублікаваны адкрыты ліст да сусветнай супольнасці. У лісце інтэлігенцыяй, праводзячы паралель з генацыдам армян, выказваўся пратэст супраць пагромаў армян на тэрыторыі Азербайджанскай ССР і патрабаванні іх неадкладнага прадухілення, імі ж асуджалася блакада Арменіі з боку Азербайджана. Пад адкрытым лістом паставілі подпіс 133 вядомыя праваабаронцы, навукоўцы і грамадскія дзеячы з Еўропы, Канады і ЗША.
• 10 жніўня — выбух аўтобуса Тбілісі-Агдам(руск.) бел..
• У жніўні ўскладнілася сітуацыя ў Казахскім раёне Азербайджана, тэрыторыя якога прымыкае да Арменіі і ў склад якога ўваходзяць некалькі азербайджанскіх анклаваў (Верхняя Аскіпара(руск.) бел. і Бархударлы(руск.) бел. з Сафулу(руск.) бел.). У баях былі задзейнічаны часткі Савецкай арміі. 16 жніўня ў гэтым раёне з аўтамабіля «Жыгулі» быў расстраляны міліцэйскі пост каля вёскі Баганіс-Айрум; затрыманы ўзброены «фідаін» аказаўся армянінам-выхадцам з Ерэвана[132]. На наступны дзень абстрэлу падвергнулася азербайджанскае сяло Верхняя Аскіпара; адзін мірны жыхар-азербайджанец быў забіты, двое параненыя[132]. 18 жніўня відавочцы з ліку жыхароў Казахскага раёна паведамлялі аб значнай навале армянскіх баевікоў ля мяжы. Ужо 19 жніўня падраздзяленні Армянскай нацыянальнай арміі падвергнулі абстрэлу азербайджанскія сёлы Верхняя Аскіпара, Баганіс-Айрум, Ніжняя Аскіпара і Гушчу Айрум, прычым паводле сведчанняў відавочцаў прымяняліся гранатамёты, мінамёты, градабойныя гарматы і ракеты тыпу «зямля-зямля»[133]. На працягу некалькіх гадзін вайскоўцы адбівалі напад, але пасля таго як да атакуючых прыбыло падмацаванне з Ерэвана[133], армянскія баевікі захапілі Верхнюю Аскіпару і Баганіс-Айрум. У той жа дзень армянскімі баевікамі каля сяла Ніжняя Аскипара быў абстраляны аўтобус з супрацоўнікамі міліцыі і грамадзянскімі асобамі; адзін чалавек загінуў, двое параненыя. У ходзе ўмяшання ваеннаслужачых унутраных войскаў былі забіты двое баевікоў[132]. 20 жніўня ў раён баёў былі перакінутыя танкі, зенітныя ўстаноўкі і баявыя верталёты, і на працягу дня абодва паселішчы былі вызваленыя[133]. Паводле дадзеных МУС СССР у ходзе баёў загінулі афіцэр унутраных войскаў і двое супрацоўнікаў міліцыі, яшчэ 9 вайскоўцаў і 13 мясцовых жыхароў былі параненыя. Паводле армянскіх дадзеных, страты апалчэнцаў меркавана складалі 5 чалавек забітымі і 25 параненымі, паводле азербайджанскіх — каля 30 забітымі і 100 параненымі[133].
• 23 жніўня — Вярхоўны Савет Армянскай ССР прыняў Дэкларацыю «Аб незалежнасці Арменіі»[134]. Дэкларацыя спасылалася на Пастанову Вярхоўнага Савета Армянскай ССР і Нацыянальнага Савета Нагорнага Карабаха ад 1 снежня 1989 года «Аб ўз’яднанні Армянскай ССР і Нагорнага Карабаха», што відавочна супярэчыла як унутранаму заканадаўству СССР, так і міжнароднаму праву[135].
• 13 верасня падраздзяленні азербайджанскага АМАПа распачалі штурм сяла Чапар Мардакерцкага раёна Азербайджана. У ходзе атакі акрамя стралковай зброі былі выкарыстаныя мінамёты і гранатамёты, а таксама верталёты, з якіх скідваліся ручныя гранаты. У выніку штурму загінулі 6 армян[136].
• 25 верасня два азербайджанскія верталёты такім жа чынам бамбілі Сцепанакерт[136].
• 14 кастрычніка верталёт Мі-8 з эмблемай Аэрафлота прызямліўся ля населенага армянамі сяла Карачынар Шаўмянаўскага раёна Азербайджана. Мясцовыя жыхары, падумаўшы, што гэта армянскі верталёт, пабеглі яму насустрач і патрапілі пад агонь азербайджанскіх АМАПаўцаў. У выніку чаго 2 чалавекі загінулі і 7 атрымалі раненні рознай ступені цяжкасці[136].

Эскалацыя канфлікта

• 17 сакавіка 1991 года быў праведзены ўсесаюзны рэферэндум аб захаванні СССР(руск.) бел.. Кіраўніцтва Азербайджанскай ССР падтрымала яго, у той час як улады Арменіі перашкодзілі правядзенню рэферэндуму на сваёй тэрыторыі. Паводле вынікаў рэферэндуму ў Азербайджане за захаванне СССР прагаласавала 93,3% выбаршчыкаў[137]. У Нагорным Карабаху ўдзел у рэферэндуме прынялі толькі карабахскія азербайджанцы і дыслакаваныя на тэрыторыі вобласці вайскоўцы і члены іх сем’яў. Карабахскія армяне адмовіліся ад удзелу ў галасаванні, матываваўшы гэта тым, што ў Нагорным Карабаху распушчаныя канстытуцыйныя органы ўлады[138].
• 24 красавіка ў адказ на блакаду Чайкенда і Мартунашэна армянскія узброеныя фарміраванні абстралялі Шушу градабойнымі ракетамі тыпу «Алазань». Разбураныя некалькі дамоў, параненыя 3 мірныя жыхары[2].
• 30 красавіка — пачатак так званай аперацыі «Кальцо(руск.) бел.» па выкананні Указа Прэзідэнта СССР ад 25.07.1990 г. «Аб забароне стварэння незаконных фармаванняў, якiя не прадугледжаныя заканадаўствам СССР, і канфіскацыі зброі ў выпадках яго незаконнага захоўвання», якая праводзілася сіламі падраздзяленняў МУС Азербайджанскай Рэспублікі, унутраных войскаў МУС СССР і Савецкай Арміі з канца красавіка па пачатак чэрвеня 1991 года ў НКАВ і прылеглых раёнах Азербайджана. Аперацыя, якая мела ў якасці афіцыйнай мэты раззбраенне армянскіх «незаконных узброеных фарміраванняў» і праверку пашпартнага рэжыму ў Карабаху, прывяла да узброеных сутыкненняў і ахвяр сярод насельніцтва. У ходзе аперацыі «Кальцо» была зроблена поўная дэпартацыя 24 армянскіх сёл Карабаха[139].
• 1 мая — Сенат ЗША аднагалосна прыняў рэзалюцыю, якая асуджае злачынствы, учыненыя ўладамі СССР і Азербайджана супраць армянскага насельніцтва Нагорнага Карабаха, Арменіі і Азербайджана[140].
• 15 мая азербайджанскія АМАП, перакінутыя ў раён армянскіх сёл Спітакшэн(руск.) бел. Мартунінскага раёна і Арпагядук Гадруцкага раёна НКАВ, праводзяць дэпартацыю жыхароў гэтых сёл[136].
• Улетку 1991 года лідары карабахскіх армян прапанавалі перагледзець усе канстытуцыйныя змены, зробленыя бакамі. Прапанова была добра прынята Ерэванам і Баку, аднак перамовы не былі праведзены, а адзін з удзельнікаў з армянскага боку неўзабаве быў забіты. Няясна, хто здзейсніў забойства, аднак было шырока распаўсюджана меркаванне, што гэта зрабілі армянскія экстрэмісты. Азербайджанскія экстрэмісты таксама маглі адыграць сваю ролю ў гэтым эпізодзе. Гэтыя падзеі разам з жнівеньскім путчам паклалі канец спробам пачаць перамовы[141].
• 20 ліпеня ў выніку нападу армянскіх баевікоў каля сяла Бузлух Шаўмянаўскага раёна атрымалі пашкоджанні тры Мі-24, а адзін з лётчыкаў быў паранены[142].
• 27 ліпеня па армянскім ТБ была зачытана заява Дзяржаўнага камітэта абароны пры Саўміне рэспублікі: «Паколькі вычарпаныя ўсе палітычныя сродкі… мы пачынаем добраахвотную мабілізацыю мужчын ад 18 да 50 гадоў». Агенцтва «Арменпрэс» пазней патлумачыла, што гаворка ідзе аб рэгістрацыі асоб, якія ў прынцыпе гатовыя мабілізавацца, а парламент рэспублікі палічыў заяву камітэта свавольствам і даручыў адмысловай камісіі правесці расследаванне, таксама прагучалі патрабаванні роспуску камітэта і суда над кіраўніцтвам ТБ[143].
• 29 ліпеня ўзброеныя людзі напалі ля сяла Эркедж Геранбойскага раёна Азербайджана на азербайджанскі АМАП, забіўшы 7 і параніўшы 10 байцоў, а 30 ліпеня яны атакавалі сяло Замзур (Цандзор) Гадруцкага раёна НКАВ, населенае пасля высялення армян азербайджанскімі бежанцамі з Арменіі, забіўшы 2 пасяленцаў і 5 узяўшы ў палон[143].
• 28 жніўня — Азербайджан абвясціў незалежнасць. У дэкларацыі «Аб аднаўленні дзяржаўнай незалежнасці Азербайджанскай Рэспублікі» сказана, што «Азербайджанская Рэспубліка з’яўляецца пераемніцай Азербайджанскай Рэспублікі, якая існавала з 28 мая 1918 года па 28 красавіка 1920 года… з захаваннем усіх указаў і законаў, якія не супярэчаць яе адміністрацыйна-тэрытарыяльнаму ладу»[144].
• 2 верасня — Сумесная сесія Нагорна-карабахскага абласнога і Шаўмянаўскага раённага Саветаў народных дэпутатаў абвясціла ўтварэнне Нагорна-Карабахскай Рэспублікі (НКР) у межах Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці (НКАВ) і населенага армянамі прылеглага Шаўмянаўскага раёна Азербайджанскай ССР. На думку дэпутатаў, яны кіраваліся Законам СССР ад 3 красавіка 1990 года «Аб парадку вырашэння пытанняў, звязаных з выхадам саюзнай рэспублікі з СССР»[145].
• Ва ўмовах паралічу саюзных уладаў, а затым распаду СССР армянскія баявыя атрады разгарнулі наступальныя аперацыі па вызваленні дэпартаваных у маі-ліпені 1991 года армянскіх вёсак Нагорнага Карабаха. На працягу восені быў вызвалены шэраг сёл у НКАВ і былым Шаўмянаўскім раёне Азербайджана. Пакідаючы гэтыя сёлы, азербайджанскія фарміраванні ў шэрагу выпадкаў падпальвалі іх. Паводле дадзеных праваабарончага цэнтра «Мемарыял», у гэты ж час у выніку нападаў армянскіх узброеных фарміраванняў свае дамы давялося пакінуць некалькім тысячам жыхароў азербайджанскіх сёл у былым Шаўмянаўскім раёне Азербайджана, Гадруцкім, Мардакерцкім, Аскеранскім, Мартунінскім раёнах НКАВ. Некаторыя сёлы (напрыклад, Імерэт-Герэвент) былі спаленыя нападнікамі. Мелі месца выпадкі цяжкага гвалту супраць мірнага насельніцтва (у прыватнасці, у сяле Мешалі)[146].
• 10 верасня праводзіцца Надзвычайны з’езд Камуністычнай партыі Азербайджана, на якім прымаецца рашэнне аб роспуску кампартыі[147].
• 25 верасня — Пачынаецца 120-сутачны абстрэл Сцепанакерта супрацьградавымі ўстаноўкамі «Алазань». Эскалацыя ваенных дзеянняў разгортваецца практычна на ўсёй тэрыторыі Нагорнага Карабаха[148].
• З канца восені 1991 года, калі азербайджанскі бок распачаў контрнаступленне, армянскі бок пачаў мэтанакіраваныя дзеянні супраць азербайджанскіх паселішчаў. Паводле дадзеных праваабарончага цэнтра «Мемарыял», былі выгнаныя жыхары сёл Малібейлі і Гушчулар, пры гэтым у выніку абстрэлаў загінулі некалькі дзясяткаў мірных жыхароў. Абодва бакі вылучалі абвінавачванне, што сёлы праціўніка ператвораныя ва ўмацаваныя раёны, якія затуляюць артылерыйскія пазіцыі[146].
• 20 верасня — катастрофа Мі-8 каля вёскі Каракенд, на борце якога знаходзіліся вышэйшыя ўрадавыя чыноўнікі Азербайджана, а таксама члены расійска-казахстанскай міратворчай місіі.
• 26 лістапада — у адказ на абвяшчэнне незалежнасці НКР Вярхоўны Савет Азербайджана анулюе аўтаномны статус Нагорнага Карабаха[19][148] і пераназывае Сцепанакерт ў Ханкэнды[149].
• 27 лістапада — Дзяржсавет СССР прымае пастанову з заклікам да бакоў аб спыненні агню, вывадзе з зоны канфлікту ўсіх «незаконных узброеных фарміраванняў» і адмене пастаноў, якія змяняюць статус НКАВ[150].
• Снежань — стварэнне Нацыянальнай арміі Азербайджана(руск.) бел..
• 10 снежня ў самаабвешчанай НКР прайшоў рэферэндум аб незалежнасці, які быў байкатаваны[5] азербайджанскай меншасцю вобласці. Міжнародныя арганізацыі яго не прызналі. 12 снежня старшыня Нагорна-Карабахскай Рэспублікі Леанард Петрасян накіраваў кіраўнікам Расіі, Беларусі і Украіны тэлеграму з просьбай аб прыняцці Нагорнага Карабаха ў Садружнасць Незалежных Дзяржаў[151]. Нацыянальны савет Азербайджана выдаў пастанову «Аб мерах па ўмацаванні законнасці і правапарадку ў Нагорнай частцы Карабаха», назваўшы рашэнне аб правядзенні рэферэндуму правакацыйным. Дэпутаты Нацыянальнага савета далі ўказанне генеральнаму пракурору прыцягнуць да крымінальнай адказнасці «групу адказных асоб, якія праводзяць у жыццё ў Нагорнай частцы Карабаха антыканстытуцыйныя рашэнні»[152]. У той жа час прайшлі выбары ў Вярхоўны Савет самаабвешчанай НКР. У выніку выбараў, паводле сведчання праваабарончага цэнтра «Мемарыял», да ўлады ў Нагорным Карабаху прыйшло «новае пакаленне палітыкаў, больш цесна звязанае з ўзброенымі атрадамі, не карумпаванае і менш схільнае да кампрамісаў», якое лічыла недапушчальным перамовы пра лёс Нагорнага Карабаха без удзелу прадстаўнікоў НКР ў якасці роўнага Дагаворнага боку[146].
• 19 снежня пачаўся вывад ўнутраных войскаў з Нагорнага Карабаха, які завяршыўся да 27 снежня[153].
• 22 снежня баевікі з сіл самаабароны НКР раззброілі 81-ы аператыўны полк УВ, дыслакаваны ў Сцепанакерце, канфіскаваўшы 967 адзінак агнястрэльнай зброі, 10 адзінак бронетэхнікі і некалькі грузавікоў[153].
• 29 снежня ў Азербайджане прайшоў рэферэндум аб дзяржаўнай незалежнасці, на якім за незалежнасць прагаласавала 99,58% удзельнікаў рэферэндуму[147].
• З распадам Савецкага Саюза і вываду ўнутраных войскаў з Нагорнага Карабаха сітуацыя ў зоне канфлікту стала некантралюемай. Два народы: азербайджанцы і армяне — стаялі на парозе поўнамаштабнай вайны за Нагорны Карабах.

Ход Карабахскай вайны

Асноўны артыкул: Карабахская вайна

1992

• 1 студзеня — Агдамскі батальён пад камандаваннем Якуба Рзаева ў суправаджэнні шасці танкаў і чатырох БТР атакавалі армянскае сяло Храморт ва ўсходняй частцы Нагорнага Карабаха[154]. Пасля на гэтым напрамку з азербайджанскага боку былі заўважаны ўзброеныя атрады.
• 6 студзеня — прынятая дэкларацыя аб незалежнасці Нагорна-Карабахскай Рэспублікі (НКР).
• 13 студзеня — пры абстрэле горада Шаўмянаўска азербайджанцы ўпершыню ўжылі рэактыўную ўстаноўку залпавага агню «Град»(руск.) бел.[154].
• 21-22 студзеня — армянскія ўзброеныя фарміраванні разграмілі апорную базу азербайджанскага АМАПа(руск.) бел. ў Сцепанакерце. Тыя амапаўцы, што засталіся ў жывых, з баямі прарваліся ў Агдам[155].
• 26 студзеня — азербайджанскія воінскія фарміраванні пачалі наступленне на армянскія пазіцыі ў сяле Дашалты, у выніку страціўшы 123 чалавекі забітымі[156].
• 28 студзеня — з ПЗРК збіты грамадзянскі азербайджанскі верталёт Мі-8, які ляцеў з Агдама ў блакіраваную армянамі Шушу. Пры гэтым загінулі некалькі дзясяткаў чалавек[157].
• 31 студзеня — азербайджанцы разгортваюць масіраванае наступленне з прымяненнем цяжкага ўзбраення[148].

• 10 лютага — армянскія ўзброеныя сілы займаюць азербайджанскае сяло Малыбейлі. Днём раней над сялом былі раскіданы ўлёткі, у якіх жыхарам і ўзброеным сілам Азербайджана прапаноўвалі пакінуць сяло па калідоры, якое пакінулі армянскія ВС, але з умовай здачы зброі. Прапанова была праігнаравана[158].
• 19 лютага — азербайджанскія верталёты ўпершыню з’явіліся над полем бою, нанёсшы ўдар па армянскіх пазіцыях ля сяла Карагалы; пілатавалі машыны савецкія лётчыкі, якія перайшлі на бок Азербайджана[157].
• 25-26 лютага — армянскія ўзброеныя фарміраванні захапілі горад Хаджалы; за гэтым пачалося масавае забойства мірных жыхароў, якое ў шэрагу крыніц характарызуецца як самае буйное і жорсткае кровапраліцце за час Карабахскай вайны[159][160]. Некаторыя армянскія аўтары, аднак, па-іншаму трактуюць гэту падзею[161].
• 2 сакавіка — у Лондане былі забіты чачэнцы Руслан і Назарбек Уцыевы (першы з’яўляўся намеснікам ваеннага савета самаабвешчанай рэспублікі Ічкерыя). Паводле газеты «Камерсант», забойства было здзейснена армянскай разведкай[162]. У братоў было заданне чачэнскага ўрада правесці перамовы аб друкаванні чачэнскіх грошаў і пашпартоў, а таксама дамовіцца аб пастаўках 2 тысяч партатыўных ракет «Стынгер» тыпу «зямля — паветра» для Азербайджана[162][163].
• 21 сакавіка было складзена часовае тыднёвае перамір’е, у дзень заканчэння якога 28 сакавіка азербайджанскі бок распачаў самае буйное з пачатку года наступленне на Сцепанакерт. Наступ пачалося з нападу азербайджанскай арміі на пасты сіл НКР з боку сяла Джангасан, якое знаходзіцца над сялом Кіркіжан (фактычны прыгарад Сцепанакерта). На наступны дзень 29 сакавіка пачаўся масіраваны абстрэл Сцепанакерта, жыхары якога перабраліся ў падвалы сваіх дамоў. За час бою па горадзе з Шушы з установак «Град» быў выпушчаны рэкордны на той момант лік снарадаў — 163. З сяла Джангасан быў абстраляны сцепанакерцкі аэрапорт ля Хаджалы, 12 снарадаў «Града» разарваліся на ўзлётнай паласе. 29 сакавіка азербайджанцам удалося заняць пазіцыі ў непасрэднай блізкасці ад Сцепанакерта, але ўжо да ночы пасты пад Сцепанакертам былі армянамі адбітыя. Пасля вяртання армянскіх сіл на зыходныя пазіцыі азербайджанскае кіраўніцтва ў асобе прэм’ер-міністра Гасана Гасанава, звязаўшыся з міністрам замежных спраў НКР Арменам Ісагулавым, папрасіла міру, у выніку якога 30 сакавіка ў 2:30 ночы бой спыніўся. Па заканчэнні двухдзённага бою страты сіл НКР склалі — 8 забітых, 28 параненых. Удзельнікі бою сцвярджаюць, што азербайджанцы панеслі страты — больш за 150 чалавек[164].
• 30 сакавіка — у кар’еры на нейтральнай паласе паміж пагранічнымі пастамі Аскеранскага раёна НКР і Агдамскага раёна Азербайджана пры пасярэдніцтве Міжнароднай арганізацыі Чырвонага Крыжа, у асобе грамадзяніна Швейцарыі Франсуа Белона адбыўся самы значны на той момант па колькасці абмен закладнікамі. З боку НКР былі перададзены 15 азербайджанскіх закладнікаў і 7 трупаў, у адваротным кірунку рушылі 10 армянскіх закладнікаў[164].
• 1 красавіка — з’яўляюцца зацвярджэнні ваеннага кіраўніцтва НКР аб тым, што ў Агдаме, Таузскім і Лачынскім раёнах з’явіліся першыя турэцкія ўзброеныя атрады колькасцю да 50 чалавек[164].
• 4 красавіка — у сувязі з прыбыццём у Сцепанакерт дарадцы міністра замежных спраў Ірана Безада Мазахіры ўсталявалася адноснае зацішша[164].
• 8 красавіка — з аэрадрома Сіталчай, дзе базіраваўся 80-й асобны штурмавы авіяполк РФ, Вагіфам Курбанавым быў сагнаны штурмавік Су-25[165].
• 10 красавіка — азербайджанскія ваенныя фарміравання захапілі сяло Марага Мардакерцкага раёна, у выніку чаго дзясяткі армянаў былі забіты[166][167]
• Май — армянскія ўзброеныя фарміраванні атакавалі Нахічэвань — азербайджанскі эксклаў, які мяжуе з Арменіяй, Турцыяй і Іранам[168]. У сваю чаргу з боку Азербайджана абстрэлу падвяргаюцца тэрыторыі Арменіі[169].
• 8 мая — Су-25, які пілатаваўся Вагіфам Курбанавым, упершыню пачаў бамбіць Карабах, галоўнай мэтай быў Сцепанакерт (толькі за два дні бамбёжак у горадзе былі забіта 30 і паранены каля 120 мірных жыхароў)[165]. У гэты ж дзень Сцепанакерт абстралялі чатыры азербайджанскія Мі-24, а яшчэ два верталёты атакавалі сёлы Мюрышэн, Аўдур, Чырвоны Базар і Наршэн Мартунінскага раёна[165].
• 8-9 мая — узяцце армянскімі ўзброенымі фарміраваннямі Шушы, абарону якой, акрамя азербайджанскіх фарміраванняў, ажыццяўляў таксама чачэнскі баевік Шаміль Басаеў[170][171][172].
• 9 мая — баявыя верталёты Азербайджана падвергнулі абстрэлу сяло Шош, а штурмавік Курбанава атакаваў і падбіў у паветранай прасторы Арменіі армянскі Як-40, які вывозіў параненых са Сцепанакерта. Экіпажу ўдалося пасадзіць самалёт, не выпускаючы шасі, і тым самым выратаваць жыцці пасажыраў. Самалёт пасля гэтага быў спісаны[165].
• 12 мая — невядомыя баевікі збілі расійскі Мі-26, які рухаўся з Вазіані (Грузія) у Нахічэвань (Азербайджан)[165].
• 18 мая
  • у сувязі з нападамі армянскіх сіл на Нахічэвань Турцыя папярэдзіла Арменію пра тое, што «стан рэчаў, дасягнуты ўжываннем сілы, непрымальны»[168].
  • армянскія ўзброеныя фарміравання захапілі і спалілі горад Лачын, адкрыўшы калідор для паведамлення Карабаха і Арменіі. Сталі магчымыя гаспадарчыя і ваенныя пастаўкі з Арменіі прама ў Карабах. Азербайджанскае насельніцтва раёна было выгнана[122].
  • Су-25 Курбанава чатыры разы адбамбіщ па гораду Мартуні, яго дзеянні падтрымлівалі і верталётчыкі, якія нанеслі па горадзе ракетны ўдар[165].
• 19 мая — азербайджанскія верталёты абстралялі сёлы Марага і Чайлу Мардакерцкага раёна, а Су-25 у сваю чаргу бамбаваў сёлы Ацерк і Заглі[173].
• 20 мая
  • галоўнакамандуючы аб’яднаных узброенымі Сіламі СНД маршал Шапашнікаў заявіў, што ўдзел трэцяга боку ў канфлікце можа прывесці да Трэцяй сусветнай вайны. На думку Майкла Круасана, гэта заява прагучала ў адказ на заяву Турцыі ад 18 мая і была заснавана на палажэннях Дагавора аб калектыўнай бяспецы, заключанага паміж Расіяй, Арменіяй і яшчэ чатырма рэспублікамі былога СССР 15 мая ў Ташкенце[168].
  • чатыры Мі-24 здзейснілі рэйд у Шаўмянаўскі раён. Іх мэтамі былі армянскія сёлы Бузлук, Манашыд і Эркедж[173].
• 25-26 мая — Су-25 Курбанава з эскадрылляй Мі-24 бамбяць горад Мартуні і сёлы Бузлук і Манашыд[173].
• 9-10 чэрвеня — ва ўмовах ціску, подкупаў, дамаўленняў і нават узброеных нападаў з боку азербайджанцаў пачалася экстраная эвакуацыя авіятэхнікі ў Расію. Асноўная частка была вывезена, але сёе-тое дасталася і азербайджанцам. На аэрадроме ў Насосным было захоплена некалькі (паводле некаторых дадзеных, 30) самалётаў МіГ-25ПД, немалую ролю ў гэтым адыграў Уладзімір Краўцоў, які займаўся расфарміраваннем палка СПА, а крыху пазней стаў камандуючым ВПС Азербайджана. Такім жа чынам паступіў намеснік камандзіра разведвальнага авіяпалка, раскватараванага ў Даляры, падпалкоўнік Алясандр Лысін: магчыма, ён паведаміў аб вызначанай перагонцы ў Расію, за што пазней атрымаў пасаду камандзіра эскадрыллі ў азербайджанскім ВВС. Так ці інакш, 9 чэрвеня на аэрадром уварваліся ўзброеныя азербайджанцы, блакіраваўшы ўзлётна-пасадачную паласу, і сарвалі перагон самалётаў. У выніку гэтай акцыі азербайджанцамі былі захоплены 16 самалётаў: 5 МіГ-25РБ і 11 Су-24МР. Таксама паведамлялася аб захопленым Іл-76, дасланым для забеспячэння эвакуацыі[173].
• 12 чэрвеня — летні наступ азербайджанскіх войскаў: усталяваны кантроль над Шаўмянаўскім раёнам і часткай Мардакерцкага і Аскеранскага раёнаў НКР. Азербайджанскія сілы ўшчыльную наблізіліся да райцэнтра Аскеран. Армянскі бок тлумачыў імклівасць азербайджанскага наступлення перадачай Азербайджану ваенным кіраўніцтвам РФ 100 танкаў і ўдзелам расійскіх ваенных у баявых аперацыях, што адмаўляюць міністэрства абароны Азербайджана і Расіі[169]. Пазней наступ быў спынены, армянскім сілам удалося адбіць вёскі Сархавенд і Кічан, якія маюць стратэгічнае значэнне. Пры вяртанні пад армянскі кантроль Сархавенда было захоплена 10 адзінак азербайджанскай бронетэхнікі (танкі Т-72 і БТР), армянскім бокам было забіта да 200 ваеннаслужачых праціўніка, прычым большасць з загінуўшых — славяне[169].
• 18 ліпеня — камандзірам зенітнай устаноўкі ЗП-23/02 быў падбіты адзін з 2-х нізкалятаючых азербайджанскіх Су-24, якія спрабавалі знішчыць батарэю армянскіх гаўбіц Д-30. Пілот катапультаваўся і на плыце сышоў на азербайджанскі бок; лётчыкам быў рускі падпалкоўнік, які да гэтага ваяваў у Афганістане, лёс другога члена экіпажа невядомы[174].
• Жнівень — пры падтрымцы авіяцыі і артылерыі азербайджанскія сілы разграмілі армянскую групоўку, адкінуўшы яе далёка ад Мардакерцкіх вышынь[174]. У гэтым жа месяцы азербайджанскія самалёты акрамя звычайных бомб, пачалі скідаць рассейвалыя бомбавыя кантэйнеры РБК-250 і РБК-500 з дробнымі аскепкавымі бомбамі. РБК забяспечвала накрыццё вялікай плошчы — гарадскога квартала, сельскай вуліцы[175]. У жніўні адзначана таксама першае прымяненне армянамі некалькіх Мі-24[174].
• 8 жніўня — правёўшы манеўр, пара азербайджанскіх верталётаў, прайшоўшы на малой вышыні ў раёне Мардакерцкіх вышынь, падбілі трафейную ЗП-23/02, змантаваную на базе «Урала», а праз некалькі дзён устаноўку дабілі. Неўзабаве па Лачынскім калідоры з Ерэвана ў Карабах прыбылі восем 57-мм зенітак З-60. Дзве гарматы былі перакінуты на Мардакерцкія вышыні, адну амаль адразу знішчыў азербайджанскі Мі-24. Аднак добра падрыхтаваны разлік ЗП-23/02 знішчыў у гэтым жа баі іншы Мі-24[174].
• 14 жніўня — прэзідыум Вярхоўнага Савета НКР увёў ваеннае становішча на тэрыторыі рэспублікі і абвясціў усеагульную мабілізацыю мужчын ва ўзросце ад 18 да 45 гадоў, адначасова звярнуўшыся да прэзідэнта Арменіі Лявона Тэр-Петрасяна з просьбай садзейнічаць вяртанню ўсіх падпадаючых пад мабілізацыю грамадзян НКР, якія знаходзяцца ў Арменіі[176].
• 20 жніўня — у ходзе баёў у Мардакерцкім раёне азербайджанцы страцілі яшчэ адзін самалёт, зенітным агнём быў збіты МіГ-25ПД, у кабіне якога сядзеў лётчык-знішчальнік Юрый Бялічэнка. Пілот катапультаваўся і патрапіў у палон, пасля чаго быў дастаўлены ў Міністэрства бяспекі Нагорнага Карабаха, дзе яго на прэс-канферэнцыі для замежных журналістаў прадэманстравалі ў якасці прыкладу выкарыстання Азербайджанам наймітаў[174].
• 23 жніўня — тры Су-25 бамбілі Сцепанакерт. Адна з 500-кілаграмовых бомб трапіла ў будынак гасцініцы, дзе жылі ўцекачы з Мардакерцкага раёна — загінулі 14 чалавек[175].
• 31 жніўня — азербайджанскай авіяцыяй на сталіцу Нагорнага Карабаха былі скінуты 20 рассейвалых бомбавых кантэйнераў (РБК), у выніку гэтага налёту загінулі 16 і быў паранены 121 чалавек[175].
• Верасень — азербайджанцы заявілі аб збітым армянскім Мі-24[174].
• 4 верасня — паведамлялася, што армяне пры дапамозе ПЗРК збілі МіГ-21, лётчык трапіў у палон[174].
• 18 верасня — быў збіты чарговы азербайджанскі верталёт Мі-24[174].
• верасень-кастрычнік — беспаспяховая спроба азербайджанскай арміі на чале з Сурэтам Гусейнавым[177] перарэзаць Лачынскі калідор.
• 10 кастрычніка — азербайджанскія ВПС губляюць другі Су-25, які быў збіты ў раёне сяла Малібейлі пасля нанесенага ім удару па Сцепанакерту. Ад пілота, не паспеўшага катапультавацца, практычна нічога не засталося, па абрыўках дакументаў атрымалася вызначыць толькі імя — Аляксандр[175].
• 24 кастрычніка — сенат ЗША прыняў папраўку да «Акта ў падтрымку свабоды», якая забараняла аказанне амерыканскай дапамогі Азербайджану да таго часу, пакуль Азербайджан не спыніць блакаду і ваенныя дзеянні супраць Арменіі і Нагорнага Карабаху. Паводле некаторых крыніц, папраўка была прынята пад ціскам армянскага лобі[178][179][180][181].
• 12 лістапада — азербайджанцамі быў збіты другі Мі-24[174]..
• 7 снежня — паводле заходніх дадзеных, азербайджанцы ад зенітнага агню ў Мартунінскім раёне страцілі Мі-24 і чарговы Су-25. Усяго да пачатку 1993 года ў Азербайджана з 14 атрыманых заставаліся 8 Мі-24, а ў Арменіі 11 з 13[175].

1993

• 15 студзеня — СПА армян Нагорнага Карабаха збівае азербайджанскі МіГ-21[175].
• 19 жніўня — тры азербайджанскія самалёты нанеслі ўдар па гораду Капан (поўдзень Арменіі), забіўшы пры налёце 10 чалавек. У наступныя дні аб’ектамі нападаў сталі населеныя пункты Мартунінскага і Гадруцкага раёнаў НКР[182].
• 22 жніўня — армянскі батальён узяў горад Фізулі(руск.) бел.[183].
• 31 жніўня-1 верасня — армянскія фарміраванні занялі горад Кубатлы, у ходзе баёў за горад быў збіты азербайджанскі Мі-24[182].
• Жнівень-верасень — расійскі пасярэднік Уладзімір Казіміраў дамагаецца часовага спынення агню, пазней падоўжанага да лістапада. Гейдар Аліеў сустракае расійскага прэзідэнта Барыса Ельцына і адмаўляецца ад рашэння канфлікту ваенным шляхам. У Маскве праходзяць перагаворы паміж азербайджанскімі ўладамі і прадстаўнікамі Нагорнага Карабаха[184]
• Кастрычнік — Азербайджан, пачынаючы новае наступленне, парушае рэжым спынення агню, сілы карабахскіх армян адбіваюць наступленне, пасля чаго пераходзяць у контрнаступленне ў паўднёва-заходнім напрамку[184].

1994

У 1994 годзе ўпершыню адзначана з’яўленне баявых самалётаў у Арменіі. Расіяй Арменіі былі перададзены чатыры Су-25 у рамках ваеннага супрацоўніцтва СНД, адзін з якіх, паводле заявы армянскага боку, быў збіты праціўнікам[182].

• 6 студзеня — азербайджанская армія(руск.) бел. заняла чыгуначную станцыю Гарадзіз[185].
• 18 студзеня — заходняя прэса паведамляе, што ў гэты дзень армяне знішчылі ўласны Су-22. Хутчэй за ўсё, гаворка ідзе пра адзін і той жа выпадак, і збіты быў усё ж такі Су-25[182].
• 23 студзеня — армянскія баявыя верталёты нанеслі ўдар па азербайджанскаму населенаму пункту. У гэты ж дзень пара азербайджанскіх самалётаў бамбіла пазіцыі армян, якія паведамілі аб знішчэнні аднаго Су-25. Азербайджан абверг гэта паведамленне[182].

…У выніку зімовай кампаніі 1994 года лінія фронту перамясцілася не так прыкметна, як пасля папярэдніх наступальных аперацый, так як Азербайджану атрымалася адбіць толькі невялікія часткі сваёй тэрыторыі на поўначы і поўдні. Аднак спіс страт вырас істотна: азербайджанцы падчас гэтай аперацыі страцілі каля 4 тысяч чалавек, а армяне — каля 2 тысяч чалавек…[185]

• 15 лютага — азербайджанцы бяруць назад Гарадзіз і частку Фізулінскага раёна (без г. Фізулі)[186].
• 17 лютага — пры суправаджэнні разведніка Су-24МР над Ведзяніскім раёнам Арменіі быў збіты МіГ-21. Пілот трапіў у палон[187].
• Люты — армянскае міністэрства абароны заявіла, што каля Вардэніса збіты азербайджанскім Су-25 і захоплены наёмнік з Кіргізіі, Марат Ішкіновіч[188].
• 17 сакавіка — каля Сцепанакерта армянскімі ўзброенымі сіламі быў збіты ваенна-транспартны самалёт C-130 Hercules іранскіх ВПС, які перавозіў з Масквы ў Тэгеран сям’і іранскіх дыпламатаў. Загінулі 19 пасажыраў (усе — жанчыны і дзеці) і 13 членаў экіпажа[189].
• 25 сакавіка — два азербайджанскія самалёты скінулі рассейвалыя бомбавыя кантэйнеры (РБК) на пазіцыі армян каля Гарадзіза, прычым пацярпелі і азербайджанскія салдаты. У той жа дзень СПА НКР перашкодзіла налёту на Сцепанакерт[182].
• 10 красавіка — армянскія фарміраванні пачалі Цер-церскую аперацыю. На асноўным участку наступлення былі кінуты ў бой каля 1500 ваенных і 30 адзінак бронетэхнікі (17 танкаў) са складу Сцепанакерцкага мабільнага палка і іншых частак Арміі Абароны НКР, падтрыманыя агнём ствольнай і рэактыўнай артылерыі. Азербайджанскія войскі пад камандаваннем генерала Эльбруса Аруджава, абапіраючыся на ўмацаваны раён г. Церцер, аказалі ўпартае супраціўленне. У гэты ж дзень азербайджанскі самалёт Су-25 скінуў на Сцепанакерт тры бомбы і адну РБК-500 з шарыкавым запаўненнем[182].
• 14 красавіка — савет кіраўнікоў дзяржаў СНД па ініцыятыве Расіі з прамым удзелам прэзідэнтаў Азербайджана і Арменіі прыняў Заяву з выразнай пастаноўкай пытання аб спыненні агню як неадкладнай патрэбы ўрэгулявання ў Карабаху. Такі дакумент быў прыняты СКД па Карабаху ўпершыню[190].
• 23 красавіка — група з сямі азербайджанскіх самалётаў нанесла магутны ўдар па сталіцы НКР, аднак адзін з іх быў збіты СПА Сцепанакерта[182].
• 16 красавіка-6 мая — армянскае камандаванне ў выніку бесперапынных нападаў на Цер-церскім фронце, увёўшы ў дзеянне сілы 5-й мотастралковай брыгады і асобнага мотастралковага батальёна «Тыгран Мец», вымусіла азербайджанскія падраздзяленні адступаць. Пад кантроль армянскіх фарміраванняў перайшлі ўчасткі тэрыторыі з некалькімі населенымі пунктамі на поўнач ад г. Агдам і на захад ад г. Церцер. Страты абодвух бакоў у канечнай фазе ваенных дзеянняў былі істотнымі. Так, толькі за тыдзень (14-21 красавіка) страты азербайджанскай арміі на Цер-церскім кірунку склалі да 2000 ваеннаслужачых (600 забітымі). Армянскія фарміравання захапілі 28 адзінак бронетэхнікі — 8 танкаў, 5 БМП, 15 бронемашын.

На думку Уладзіміра Казімірава, кіраўніка пасрэдніцкай місіі Расіі, паўнамоцнага прадстаўніка Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі па Нагорным Карабаху, і сустаршыні Мінскай групы АБСЕ ад Расіі ў 1992-1996 гадах, галоўную стаўку кіраўніцтва Азербайджана (і пры прэзідэнцтве А. Эльчыбея, і пры Г. Аліеве) рабіла на сілавое рашэнне канфлікту, і менавіта азербайджанскі бок быў асноўным носьбітам сілавога падыходу да вырашэння карабахскага канфлікту[191].

Спыненне агню

• 5 мая — па ініцыятыве Міжпарламенцкай Асамблеі СНД, парламента Кіргізіі, Федэральнага Сходу і Міністэрства замежных спраў Расійскай Федэрацыі праведзена сустрэча, паводле вынікаў якой прадстаўнікі Мілі Меджліса Азербайджана, Вярхоўнага Савета Арменіі і Нагорнага Карабаха[190] падпісалі Бішкекскі пратакол з заклікам спыніць агонь у ноч з 8 на 9 мая 1994 года[192].
• 9 мая — паўнамоцны прадстаўнік прэзідэнта Расіі ў Нагорным Карабаху Уладзімір Казіміраў падрыхтаваў «Пагадненне аб бестэрміновым спыненні агню», якое ў гэты ж дзень у Баку падпісаў ад Азербайджана міністр абароны Мамедрафі Мамедаў.
• 10 мая — «Пагадненне» ў Ерэване падпісаў ад Арменіі міністр абароны Серж Саргсян.
• 11 мая — «Пагадненне» ў Сцепанакерце падпісаў Камандуючы арміяй Нагорнага Карабаха Самвел Бабаян. Дадзенае «Пагадненне» ўступіла ў сілу ў поўнач 12 мая 1994 года.

Рэзалюцыі Савета Бяспекі ААН

Асноўны артыкул: Спіс рэзалюцый Савета Бяспекі ААН па Нагорна-Карабахскім канфлікце З красавіка па лістапад 1993 года Саветам Бяспекі ААН былі прынятыя чатыры рэзалюцыі па нагорна-карабахскаму канфлікту:

• Рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН 822 ад 30 красавіка 1993 года;
• Рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН 853 ад 29 ліпеня 1993 года;
• Рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН 874 ад 14 кастрычніка 1993 года;
• Рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН 884 ад 12 лiстапада 1993 года.

Пасляваенны перыяд

• 5-6 снежня 1994 года — НБСЕ ператвараецца ў АБСЕ падчас Будапешцкага саміту. Карабахскі міратворчы мандат пацверджаны.
• 22 снежня 1994 года — Парламент НКР выбраў Роберта Качарана прэзідэнтам.
• 6 студзеня 1995 года — Расія становіцца сустаршынёй Мінскай групы АБСЕ сумесна з Швецыяй.
• 4 лютага 1995 года пад эгідай АБСЕ, па прапанове сустаршыняў паміж Азербайджанам, Арменіяй і Нагорна-Карабахскай Рэспублікай быў заключана пагадненне для ўладкавання інцыдэнтаў[193].
• 23 верасня 1996 года — Лявон Тэр-Петрасян пераабраны прэзідэнтам на спрэчных выбарах.
• 24 лістапада 1996 года — Качаран абраны прэзідэнтам НКР усеагульным галасаваннем.
• 2-3 снежня 1996 года — на Лісабонскім саміце АБСЕ ўсе дзяржавы-члены, за выключэннем Арменіі, пацвярджаюць тэрытарыяльную цэласнасць Азербайджана і выступаюць за вызначэнне правага статусу Нагорнага Карабаха, заснаваным на самавызначэнні, які прадстаўляе Нагорным Карабаху самую высокую ступень самакіравання ў складзе Азербайджана[194].
• 14 лютага 1997 года — ЗША прынятыя ў якасці трэцяга сустаршыні Мінскай групы АБСЕ.
• 1 верасня 1997 года — Аркадзь Гукасян абраны прэзідэнтам Нагорна-Карабахскай Рэспублікі.
• 20-24 верасня 1997 года — Пасярэднікі Мінскай групы ўяўляюць новы план па мірным урэгуляванні, згодна з якім «Нагорны Карабах з’яўляецца дзяржаўным і тэрытарыяльным утварэннем у складзе Азербайджана»[195].
• 26 верасня 1997 года — Прэзідэнт Арменіі Тэр-Петрасян выступіў у падтрымку кампрамісу ў перамовах і пагадзіўся з прапановамі сустаршыняў Мінскай групы АБСЕ аб паэтапным ўрэгуляванні канфлікту. Гэты выступ не было падтрымана часткай кіраўніцтва краіны[196] і прывяло да яго адстаўкі[197] 3 лютага 1998 года.
• 30 сакавіка 1998 года — Роберт Качаран абраны прэзідэнтам Арменіі.
• 11 кастрычніка 1998 года — Гейдар Аліеў пераабраны прэзідэнтам Азербайджана.
• Лістапад 1998 года — новая прапанова МГ АБСЕ («агульная дзяржава»). Фармулёўка статусу НК абвяшчае: «Нагорны Карабах з’яўляецца дзяржаўным і тэрытарыяльным утварэннем у форме Рэспублікі і ўтварае агульную дзяржаву з Азербайджанам у яго міжнародна прызнаных межах»[198]. Арменія прымае прапанову, Азербайджан — не[5].
• 25 красавіка 1999 года — Качаран і Аліеў праводзяць першую двухбаковую сустрэчу ў Вашынгтоне.
• 27 кастрычніка 1999 года — у выніку ўзброенага нападу на парламент Арменіі(англ.) бел. групай пад кіраўніцтвам Наіры Унаняна(руск.) бел. забітыя Вазген Саргсян(англ.) бел., Карэн Дземірчан і яшчэ шасцёра высокапастаўленых асоб Арменіі.
• 22 сакавіка 2000 года — замах на Аркадзя Гукасяна ў Сцепанакерце. Самвел Бабаян(руск.) бел. арыштаваны.
• 4-5 сакавіка 2001 года — Аліеў і Качаран зноў сустракаюцца ў Парыжы. Паводле сцвярджэнняў некаторых крыніц, уяўляльных даволі дасведчанымі, сутнасць «парыжскіх» і далей «кі-ўэсцкіх» прынцыпаў зводзілася да далучэння Нагорнага Карабаха да Арменіі і торгу вакол статусу транзітнага транспартнага калідора з «мацерыковага» Азербайджана ў Нахічэвань праз Мегры[199]. Азербайджан адхіліў гэтую прапанову.
• 3-7 красавіка 2001 года — мірныя перамовы ў Кі-Уэст, штат Фларыда, ЗША.
• 11 жніўня 2002 года — Аркадзь Гукасян абраны прэзідэнтам непрызнанай НКР на другі тэрмін.
• 5 сакавіка 2003 года — Роберт Качаран абраны прэзідэнтам Арменіі на другі тэрмін.
• 15 кастрычніка 2003 года — у Азербайджане прайшлі прэзідэнцкія выбары, на якіх перамог Ільхам Аліеў. Выбары суправаджаліся пратэстамі апазіцыі, якія перайшлі ў масавыя беспарадкі.
• 16-17 кастрычніка 2003 года — у Путраджаі(руск.) бел., на 10-й сесіі саміта Арганізацыі ісламскага супрацоўніцтва прынятая рэзалюцыя № 21/10-P (IS), якая прызнае факт агрэсіі Арменіі супраць Азербайджана і акупацыю ёю частцы тэрыторыі Азербайджана.
• 19 лютага 2004 года — у навучальнай установе НАТА ў Будапешце лейтэнант нд Азербайджана Раміль Сафараў засек сякерай спячага армянскага вайскоўца — 26-гадовага лейтэнанта Гургена Маркарана. Абодва афіцэры вывучалі англійскую мову ў рамках праграмы НАТА «Партнёрства дзеля міру». Суд, які доўжыўся паўтара года, прызнаў віну Сафарава і прысудзіў яго да пажыццёвага зняволення без права на амністыю ў першыя 30 гадоў.
• 25 студзеня 2005 года — на пасяджэнні ПАСЕ ў Страсбургу прынятая рэзалюцыя № 1416, якая асуджае ўжытыя ў дачыненні да азербайджанскага насельніцтва этнічныя чысткі і пацвярджае факт акупацыі тэрыторыі Азербайджана[200][201].
• 25 мая 2005 года — у Баку адбылося афіцыйнае адкрыццё нафтаправода Баку — Тбілісі — Джэйхан.
• 2006 — згодна з заявамі афіцыйных крыніц, новая прапанова МГ АБСЕ разглядае правядзенне рэферэндуму для вызначэння статусу Нагорнага Карабаха, і вываду армянскіх войскаў з сумежных з Нагорным Карабахам тэрыторый.
• 10 лютага 2006 — у Парыжы, у замку Рамбуе адбылася сустрэча за зачыненымі дзвярыма прэзідэнтаў Ільхама Аліева і Роберта Качарана. Ніякіх дамоўленасцей дасягнуць не ўдалося[202].
• 10 снежня 2006 — агульнанародным рэферэндумам прынятая Канстытуцыя непрызнанай НКР[203].
• 15-17 мая 2007 года — у Ісламабадзе, на 34-й сесіі Савета міністраў замежных спраў краін-удзельніц Арганізацыі ісламскага супрацоўніцтва прынятая рэзалюцыя № 7/34-P, якая разглядае акупацыю азербайджанскіх тэрыторыяй як агрэсію Арменіі супраць Азербайджана, прызнае дзеянні супраць азербайджанскіх мірных жыхароў злачынствам супраць чалавецтва і асуджае разбурэнне археалагічных, культурных і рэлігійных помнікаў на акупаваных тэрыторыях[204].
• 19 ліпеня 2007 года — трэцім прэзідэнтам НКР абраны Бако Саакян(руск.) бел..
• 29 лістапада 2007 — у Мадрыдзе сустаршыні Мінскай групы АБСЕ прадставілі прэзідэнтам Арменіі і Азербайджана базавыя прынцыпы мірнага ўрэгулявання карабахскага канфлікту, якія атрымалі назву «мадрыдскія прынцыпы».
• 19 лютага 2008 года — трэцім прэзідэнтам Арменіі абраны Серж Саргсян. Пасля абвяшчэння вынікаў выбараў пачаліся сямідзённыя беспарадкі ў Ерэване(руск.) бел. ў форме масавых пратэстаў супраць парушэнняў падчас выбараў. У сутыкненні з паліцыяй забіта па меншай меры 8 дэманстрантаў[205].
• 4 сакавіка 2008 года — на лініі судакранання армянскіх і азербайджанскіх войскаў у Мардакерцкім раёне адбыліся ўзброеныя сутыкненні, самыя буйныя з моманту заключэння перамір’я; забіты па меншай меры 4 ваеннаслужачых[206].
• 13-14 сакавіка 2008 года — у Дакары, на 11-й сесіі саміта Арганізацыі ісламскага супрацоўніцтва прынятая рэзалюцыя № 10/11-P (IS), якая асуджае акупацыю азербайджанскіх зямель як агрэсію Арменіі супраць Азербайджана, этнічныя чысткі супраць азербайджанскага насельніцтва і знішчэнне помнікаў культуры на акупаваных азербайджанскіх тэрыторыях[207].
• 14 сакавіка 2008 года — на 62-й сесіі Генасамблеі ААН прынятая дэкларацыя «Аб становішчы на акупаваных тэрыторыях Азербайджана», якая асуджае акупацыю тэрыторыі Азербайджана і прызнае яго тэрытарыяльную цэласнасць[208].
• 1 жніўня 2008 года — амерыканскі сустаршыня Мінскай групы АБСЕ раскрывае канфідэнцыйныя падрабязнасці дакумента ўрэгулявання нагорна-карабахскага канфлікту. Згодна з Мэцью Брайзам «Будзе праведзены рэферэндум, на якім вызначацца самі карабахцы» і «Жыхары Нагорнага Карабаха самі вырашаць, ці пойдзе рэспубліка пад юрысдыкцыю Азербайджана або атрымае незалежнасць»[209][210]. Афіцыйны Баку не адмаўляе гэта, але заяўляе, што рэферэндум ў Карабаху магчымы праз 15 ці 20 гадоў[211].
• 2 лістапада 2008 года — у Падмаскоўі прэзідэнтамі Азербайджана, Расіі і Арменіі падпісана дэкларацыя па Нагорнаму Карабаху(руск.) бел..
• 10 ліпеня 2009 года — апублікаваныя «Мадрыдскія прынцыпы(руск.) бел.» ўрэгулявання нагорна-карабахскага канфлікту
• 18-20 мая 2010 года — у Душанбэ, на 37-й сесіі Савета міністраў замежных спраў краін-удзельніц Арганізацыі ісламскага супрацоўніцтва прынятая рэзалюцыя, якая асуджае агрэсію Арменіі супраць Азербайджана, якая прызнае дзеянні супраць азербайджанскіх мірных жыхароў злачынствам супраць чалавечнасці і асуджае разбурэнне археалагічных, культурных і рэлігійных помнікаў на акупаваных тэрыторыях[212].
• 20 мая 2010 года — на пленарнай сесіі Еўрапейскага парламента прынятая рэзалюцыя № 2216, якая заклікае да вываду армянскіх войскаў з усіх акупаваных тэрыторый Азербайджана і вяртання туды бежанцаў і вымушаных перасяленцаў[213].
• 18 чэрвеня 2010 года — у выніку ўзброенага сутыкнення паміж ўзброенымі сіламі Азербайджана і НКР з армянскага боку загінулі 4, з азербайджанскага 1 салдат.
• 31 жніўня 2010 года — адбылося ўзброенае сутыкненне каля сяла Чайлы на лініі судакранання агню паміж ўзброенымі сіламі Азербайджана і НКР. Дадзеныя пра забітых і параненых з абодвух бакоў супярэчлівыя.
• 4 верасня 2010 года — у выніку ўзброенага сутыкнення ў Мардакерцкім раёне загінуў адзін салдат азербайджанскай арміі і яшчэ адзін, атрымаўшы раненне, памёр у бальніцы.
• 2 снежня 2010 года — Арменія, Азербайджан і дэлегацыі краін — сустаршыняў МГ АБСЕ на першым за апошнія 11 гадоў саміце АБСЕ, які праходзіў у Астане (Казахстан) прынялі заяву, у якой пацвердзілі прыхільнасць мірным перамовам на аснове Майндорфскай дэкларацыі 2008 года, Астраханскай дэкларацыі ад кастрычніка 2010 года, заяў прэзідэнтаў Мядзведзева-Сарказі-Абамы ў Аквіле 10 ліпеня 2009 года і Мускоку 26 чэрвеня 2010 года[214].
• 18 красавіка 2012 — на пленарнай сесіі Еўрапейскага парламента прыняты рэзалюцыі T7-0127/2012 і T7-0128/2012 аб асацыятыўным супрацоўніцтве Еўрасаюза з Азербайджанам і Арменіяй, у якіх рэкамендуецца вывесці армянскія войскі з акупаваных тэрыторый вакол Нагорнага Карабаха з вяртаннем іх пад кантроль Азербайджана, забяспечыць права на вяртанне ўсім бежанцам і вымушаным перасяленцам і спыніць пасылку вайскоўцаў арміі Арменіі для нясення службы ў Нагорным Карабаху, а таксама агучваецца неабходнасць правядзення расследавання на прадмет палітыкі Арменіі па «павелічэнні армянскага насельніцтва на акупаваных тэрыторыях Нагорнага Карабаха» шляхам іх штучнага засялення[215].
• 4-8 чэрвеня 2012 года шэраг узброеных сутыкненняў узброеных сіл Арменіі і Азерабайджана, а таксама НКР і Азербайджана. Паводле брытанскага даследчага цэнтра «Oxford Analitica», сутыкненні з’явіліся следствам нападу азербайджанскіх падраздзяленняў на мяжы з Арменіяй і ў зоне карабахскага канфлікту. Згодна з пацведжанымі дадзенымі армянскі бок страціў 4 салдат забітымі (3 — УС Арменіі, 1 — УС НКР), азербайджанскі 5.
• 31 жніўня 2012 года венгры экстрадыравалі Сафарава, які ў 2004 годзе засек сякерай армянскага афіцэра. Абодва знаходзіліся на курсах англійскай мовы ў Венгрыі па праграме НАТА «Партнёрства дзеля міру». Улады Азербайджана далі абяцанне, што злачынец працягне адбываць пакладзенае пакаранне, але прэзідэнт Азербайджана Ільхам Аліеў яго тут жа памілаваў, прысвоіў званне маёра, даў кватэру і грошы. Гэта прывяло больш чым да 300 парушэнняў рэжыму спынення агню на лініі сутыкнення[216][217].
• У лістападзе 2014 года адносіны паміж Арменіяй і Азербайджанам рэзка абвастрыліся пасля таго, як у Нагорным Карабаху азербайджанскія вайскоўцы збілі армянскі верталёт Мі-24(руск.) бел.. На лініі судотыку аднавіліся рэгулярныя абстрэлы, бакі ўпершыню з 1994 года звінавацілі адзін аднаго ва ўжыванні буйнакаліберных артылерыйскіх сродкаў. Паведамлялася пра загінулыя і параненыя[218].
• 20 чэрвеня 2016 года ў Санкт-Пецярбургу па ініцыятыве Прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна прайшла сустрэча Прэзідэнта Рэспублікі Арменія Сержа Саргсяна і Прэзідэнта Азербайджанскай Рэспублікі Ільхама Аліева. Асноўная тэма — шляхі рашэння карабахскай праблемы[219].
• 29 снежня 2016 года адбыліся баявыя сутыкненні[ru] на армяна-азербайджанскай мяжы блізу армянскай вёскі Чынары паміж ўзброенымі сіламі Арменіі і Азербайджана.
• 25 лютага 2017 года адбыўся шэраг лакальных сутыкненняў[ru] на лініі судакранання УС непрызнанай Нагорна-Карабахскай рэспублікі і УС Азербайджана, якія адбываліся адначасова на двух — паўднёва-ўсходнім і ўсходнім — кірунках Нагорнага Карабаха.

Эскалацыя ў 2020 годзе

Асноўны артыкул: Канфлікт у Нагорным Карабаху (2020) Асноўны артыкул: Храналогія баявых дзеянняў у Нагорным Карабаху (2020)

• 12 ліпеня 2020 года пачаліся ўзброеныя сутыкненні ў Тавушы паміж сілавікамі Арменіі і Азербайджана, працягваліся да канца месяца.
• 27 кастрычніка 2020 года адбылася серыя з двух удараў па горадзе Барда ў Азербайджане, якія прывялі да шматлікіх ахвяр сярод грамадзянскага насельніцтва.
• кастрычнік 2020 — войскі Арменіі і непрызнанай Нагорна-Карабахскай Рэспублікі нанеслі серыю ракетных удараў па горадзе Гянджа ў Азербайджане.
• 4—9 лістапада 2020 года адбываліся баявыя дзеянні за кантроль над Шушай, улады НКР пацвердзілі, што страцілі кантроль над горадам.
• 9 лістапада 2020 года непадалёк ад сяла Ерасх (Арменія) Узброенымі Сіламі Азербайджана быў збіт Мі-24 Узброеных Сіл Расійскай Федэрацыі, двое членаў экіпажа загінулі, а яшчэ адзін быў паранены.
• 10 лістапада 2020 года прэзідэнт Азербайджана Ільхам Аліеў, прэм’ер-міністр Арменіі Нікол Пашынян і прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Уладзімір Пуцін падпісалі трохбаковую заяву аб спыненні агню.

У ходзе ваенных дзеянняў у верасні-лістападзе 2020 года Азербайджан вярнуў кантроль над Фізулінскім[ru], Джэбраільскім[ru], Зангеланскім[ru] і Кубатлінскім[ru] раёнамі, а таксама значную частку тэрыторыі былой Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці (у тым ліку горад Шуша). Згодна з заявай аб спыненні агню 10 лістапада 2020 года, Азербайджан таксама атрымаў кантроль над Агдамскім[ru], Кельбаджарскім[ru] і Лачынскім[ru] раёнамі (за выключэннем Лачынскага калідора[ru], які злучае Нагорны Карабах з Арменіяй)[220].

Пазіцыі бакоў у вырашэнні карабахскага канфлікту

Пазіцыя армянскага боку

Прэзідэнт НКР Бако Саакян 8 сакавіка 2011 года, выступаючы з прамовай у Парыжы на канферэнцыі «17 гадоў пасля ўстанаўлення перамір’я 1994 года: чаго дасягнуў Нагорны Карабах сёння?», арганізаванай у французскім Інстытуце міжнародных адносін і стратэгічных даследаванняў, адзначыў: «Арцах з’яўляўся адной з правінцый гістарычнай Арменіі і заўсёды гуляў важную ролю ў гісторыі армянскага народа, доўгі час быў апошнім асколкам незалежнай армянскай дзяржаўнасці і эпіцэнтрам нацыянальна-вызваленчай барацьбы». Прэзідэнт назваў 1918 год «пачаткам зараджэння карабахскай праблемы, калі пры ўмяшанні Асманскай Турцыі ў Закаўказзе ствараецца дзяржава пад назвай „Азербайджан“, якая ніколі да гэтага не існавала ў гісторыі і з першага ж дня свайго фарміравання пачала выстаўляць тэрытарыяльныя прэтэнзіі ўсім суседнім дзяржавам з мэтай фарміравання сухапутных межаў з Асманскай імперыяй і стварэння панцюркісцкай дзяржавы». Прэзідэнт Саакян падкрэсліў, што рашэнне аб гвалтоўным далучэнні Арцаха да Савецкага Азербайджана, прынятае каўказскім бюро бальшавіцкай партыі, было накіравана на распаўсюд бальшавізму на Усходзе.

Дакранаючыся ўрэгулявання азербайджана-карабахскага канфлікту, Бако Саакян падкрэсліў, што кіраўніцтва НКР з’яўляецца прыхільнікам вырашэння ўсіх існуючых з Азербайджанам пытанняў выключна мірнымі метадамі і шляхам непасрэднага дыялогу, пры гэтым адзначыўшы, што гэта зусім не азначае, што НКР не гатовая ці ж не ў стане ў выпадку неабходнасці абараніць сваю незалежнасць і бяспеку. Кіраўнік НКР падкрэсліў, што не можа быць і гаворкі нават аб нязначным паслабленні незалежнасці і бяспекі НКР, якія для народа НКР з’яўляюцца выключнымі каштоўнасцямі і не падлягаюць торгу. Самай вялікім перашкодай у перагаворным працэсе ён лічыць дэструктыўную пазіцыю Азербайджана і яго радыкальную і ваяўнічую антыармянскую палітыку. Прэзідэнт Саакян падкрэсліў, што да перамоваў трэба падыходзіць з усведамленнем немагчымасці вяртання да мінулага і бесперспектыўнасці заснаваных на перадумовах падыходаў.

Гаворачы аб міжнародным прызнанні НКР, кіраўнік дзяржавы адзначыў, што хоць гэта і цесна звязана з урэгуляваннем карабахскага канфлікту, яны з’яўляюцца рознымі працэсамі. Згодна з Бако Саакянам, можна думаць, што рэспубліка атрымае міжнароднае прызнанне пасля ўрэгулявання канфлікту. Але з тым жа поспехам можна сказаць, што канфлікт будзе вырашаны пасля міжнароднага прызнання Арцаха. Прэзідэнт адзначыў, што вопыт апошніх 2-3 гадоў паказвае, што ўрэгуляванне аналагічных канфліктаў ідзе менавіта па гэтым сцэнарыі, яркімі прыкладамі чаго з’яўляюцца Косава, Абхазія, Паўднёвая Асеція і Паўднёвы Судан. Кіраўнік дзяржавы падкрэсліў, што Нагорна-Карабахская Рэспубліка заслужыла права быць паўнавартасным членам міжнароднай супольнасці і з палітычнага, і з прававога, і з маральнага пунктаў гледжання. «На працягу двух дзесяцігоддзяў існавання Рэспублікі Арцах нам удалося пабудаваць дэмакратычную краіну, якая стабільна развіваецца і не прадстаўляе ні для каго небяспекі. А такая краіна не можа быць не прызнаная», — сказаў на заканчэнне прэзідэнт[221].

Пазіцыя азербайджанскага боку

Азербайджан настойвае на вырашэнні канфлікту, заснаваным на павазе да тэрытарыяльнай цэласнасці і непарушнасці міжнародна-прызнаных меж дзяржавы і мірным суіснаванні армянскай і азербайджанскай суполак у нагорна-карабахскім рэгіёне. З гэтай мэтай, паводле афіцыйнай пазіцыі Азербайджана, павінны быць вызваленыя ўсе акупаваныя тэрыторыі і вернуты ў свае дамы гвалтоўна перамешчаныя асобы[222].

Пазіцыі трэціх краін

Міжнародная супольнасць не прызнала Нагорна-Карабахскую Рэспубліку. Большасць дзяржаў прытрымліваецца лініі мірнага ўрэгулявання. Дружалюбныя Азербайджану краіны ўспрымаюць факт ваеннай і палітычнай прысутнасці Арменіі ў рэгіёне як акупацыю. У той жа час прыхільнікі апошняй у негатыўным ключы выказваюцца пра спробы Азербайджана вярнуць Карабах, лічачы Арцах гістарычным рэгіёнам Арменіі[223].

У Карабахскім канфлікце Расія не заняла чый-небудзь бок, захоўваючы нейтралітэт, але ў той жа час актыўна ўдзельнічае ў мірным працэсе і аказвае ваенна-тэхнічную дапамогу абодвум краінам. Яе мэтай з’яўляецца рашэнне тэрытарыяльнага пытання і ліквідацыя ачага напружанасці ля сваіх межаў, паколькі для Масквы важным застаецца захаванне добрых адносін і з Азербайджанам, і з Арменіяй[224][225]. У апошняй знаходзіцца расійская ваенная база. Таксама іх аб’ядноўвае партнёрства па АДКБ. Іншыя краіны гэтага блока, такія як Беларусь і Казахстан, таксама адначасова супрацоўнічаюць з абодвума бакамі. Больш за тое, пачынаючы яшчэ з 2000-х гадоў Азербайджан з’яўляецца адным з прыярытэтных напрамкаў экспарту беларускага ВПК, што неаднаразова выклікала незадаволенасць у Ерэване[226].

Гл. таксама: Беларусь і карабахскі канфлікт Пазіцыя Турцыі стаіць выключна на баку Азербайджана. Прэзідэнт Рэджэп Таіп Эрдаган у знешняй палітыцы абраў курс узмацнення ўплыву сярод цюркскіх краін і былых уладаннях Асманскай імперыі. З гэтай мэтай Турцыя ажыццявіла інтэрвенцыі ў Сірыю, Ірак і Лівію[227]. У азербайджанскім кірунку Эрдаган зрабіў упор на умацаванне двухбаковых адносін, асабліва ў ваеннай сферы. Узброеныя сілы Турцыі і Азербайджана амаль рэгулярна праводзяць сумесныя ваенныя вучэнні, семінары, абмены меркаваннямі і вопытам па розных пытаннях. Актыўна ідзе экспарт турэцкага ўзбраення[228]. Паводле некаторых звестак, падчас ваеннага канфлікту восенню 2020 года азербайджанскія вайскоўцы кансультаваліся з турэцкімі саветнікамі, якія знаходзіліся ў краіне[229].

У сваю чаргу Грэцыя і Кіпр падтрымліваюць Арменію. Гэта тлумачыцца шмат у чым сумесным супрацьстаяннем Турцыі і яе саюзнікам. Афіны гістарычна з’яўляюцца апанентам Анкары. Краіны маюць тэрытарыяльныя прэтэнзіі адзін да аднаго, пры гэтым з’яўляючыся членамі НАТА. Асабліва востра стаіць пытанне аб тэрытарыяльнай цэласнасці Кіпра, дзе на поўначы краіны знаходзіцца дзяржава Паўночны Кіпр, прызнаная толькі Турцыяй[230].

Зніклыя без вестак

З моманту заключэння 5 мая 1994 года Бішкекскага пагаднення аб спыненні агню лёс больш за чатырох тысяч грамадзян Азербайджана, якія ўсё яшчэ лічацца зніклымі без вестак, застаецца нявызначаным[231]. Пачынаючы з 1992 года Міжнародны камітэт Чырвонага Крыжа цесна супрацоўнічае з азербайджанскім таварыствам Чырвонага Паўмесяца, аказваючы пры гэтым садзейнічанне уладам у выкананні абавязацельстваў у галіне міжнароднага гуманітарнага права і ажыццяўлення права сем’яў асоб, зніклых без вестак, на інфармацыю пра лёс іх блізкіх[232].

У Арменіі і Нагорным Карабаху за пасляваенны перыяд у цэлым знікла без вестак больш за дзевяцьсот чалавек, з якіх 200 у Арменіі і больш за 700 у Нагорным Карабаху[233].

Гл. таксама

	Карабахскі канфлікт на Вікісховішчы

• Нагорны Карабах
• Нагорна-Карабахская Рэспубліка
• Арцах

Заўвагі

1. ↑ МГСУ. Общая и прикладная политология / Под общей редакцией В.И. Жукова, Б.И. Краснова. — М.: Издательство МГСУ «Союз», 1997. — С. 392, 401-403, 407. — 992 с. — ISBN 5-7139-0084-3.
2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Мемориал. Хронология конфликта Архівавана 5 сакавіка 2012.
3. 1 2 3 4 Ямсков А. Н. Нагорный Карабах: Анализ причин и путей решения межнационального конфликта. // Национальные процессы в СССР. М.: «Наука», 1991
4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Афранд Дашдамиров. Карабахский конфликт в контексте перестройки. // Вестник аналитики, № 3 (21), 2005. С. 190—212.
5. 1 2 3 4 Сванте КОРНЕЛЛ. Конфликт в Нагорном Карабахе: динамика и перспективы решения(руск.) , sakharov-museum.ru .
6. 1 2 3 4 5 6 Старовойтова Г. В. Национальное самоопределение: подходы и изучение случаев
7. ↑ Всемирная история. Энциклопедия. Глава VIII. 2. — М., 1957. — Т. 3.
8. ↑ Армянская советская энциклопедия, том 6, Ереван, 1980 г., стр.135
9. ↑ Армянская советская энциклопедия, том 2, Ереван, 1976 г., стр.96
10. ↑ Большая Советская Энциклопедия, статья «Гюлистанский мирный договор 1813»
11. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Алексей Зверев. Этнические конфликты на Кавказе, 1988—1994. В сб. Contested Borders in the Caucasus, ed. Bruno Coppieters. VUB University Press, 1996. ISBN 90 5487 1172 NUGI 654 Архівавана 15 красавіка 2014.
12. 1 2 Д. В. Заяц. Изменение административно-территориального деления союзных республик Архівавана 7 чэрвеня 2009.
13. ↑ Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики. Азербайджанская Народная Республика (1918—1920). Декларация независимости В Акте о независимости, принятом Национальным советом Азербайджана, говорилось: «Отныне азербайджанский народ является носителем суверенных прав, а Азербайджан, охватывающий Восточное и Южное Закавказье, — полноправным независимым государством…»
14. ↑ Итоги сельскохозяйственной переписи в Азербайджане, издание Центрального статистического управления Азербайджана, Баку, 1924 г.
15. ↑ Авдеев М. Н. Численность и национально-племенной состав сельского населения Азербайджана. По данным сельскохозяйственной переписи 1921, Известия ЦСУ Азербайджана, № 2 (4), Баку, 1922
16. ↑ «Бакинский рабочий», 26. 11. 1924 г
17. ↑ В. Худадова, «Новый Восток», М., 1923, кн. 3. с, 525—527
18. ↑ С. В. Востриков // Карабахский кризис и политика России на Кавказе (недаступная спасылка) // Общественные науки и современность 1999 • № 3
19. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999
20. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 210. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
21. ↑ Конституция (основной закон) СССР: Конституции (основные законы) союзных и автономных советских социалистических республик. — Гос. изд-во юрид. лит-ры, 1960. — Т. 50. — С. 685. Арыгінальны тэкст (англ.)   

Статья 78. Совет депутатов трудящихся Нагорно-Карабахской автономной области принимает решения и даёт распоряжения в пределах прав, предоставленных ему законами СССР и Азербайджанской ССР. Решения и распоряжения Совета депутатов трудящихся Нагорно-Карабахской автономной области публикуются на армянском и азербайджанском языках.

Статья 117. Судопроизводство в Азербайджанской ССР и Нахичеванской АССР ведется на азербайджанском языке, в Нагорно-Карабахской автономной области на армянском языке, а в районах с большинством армянского или русского населения соответственно на армянском или русском языках с обеспечением для лиц, не владеющих этими языками, полного ознакомления с материалом дела через переводчика, а также права выступать на суде на родном языке. 22. ↑ Советакан Карабах(англ.) , БСЭ . 23. ↑ Тер-Саркисянц А. Е. Современные этнические процессы у армян Нагорного Карабаха // Этнические и культурно-бытовые процессы на Кавказе. — М.: Наука, 1978. — С. 84. 24. ↑ Тер-Саркисянц А. Е. Современные этнические процессы у армян Нагорного Карабаха // Этнические и культурно-бытовые процессы на Кавказе. — М.: Наука, 1978. — С. 85. 25. ↑ Vladislav Martinovich Zubok. A failed empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. — UNC Press, 2007. — С. 58. — 467 с. — ISBN 0807830984, 9780807830987. 26. ↑ Интервью Гейдара Алиева газете «Зеркало», Баку, 23.07.2002: Арыгінальны тэкст (руск.)   

«Когда я был первым секретарём, много помогал в то время развитию Нагорного Карабаха. В то же время старался изменить там демографию. Нагорный Карабах поднимал вопрос об открытии там института, вуза. У нас все возражали против этого. Я подумал, решил открыть. Но с тем условием, чтобы было три сектора — азербайджанский, русский и армянский. Открыли. Азербайджанцев из прилегающих районов мы направляли не в Баку, а туда. Открыли там большую обувную фабрику. В самом Степанакерте не было рабочей силы. Направляли туда азербайджанцев из окружающих область мест. Этими и другими мерами я старался, чтобы в Нагорном Карабахе было больше азербайджанцев, а число армян сократилось. Те, кто работал в то время в Нагорном Карабахе, знают об этом» . 27. ↑ Том де Ваал. Глава 9. Противоречия. Сюжет двадцатого века(руск.) , Русская служба Би-би-си (10 июля 2005 г.). 28. ↑ Фурман Д. Карабахский конфликт: национальная драма и коммунальная склока // Свободная мысль. — 1994. — № 11. — С. 48-49. 29. ↑ Archie Brown «The Gorbachev factor» стр 262(406)Изд-во Oxford University Press, 1997 г. ISBN 0-19-288052-7, 9780192880529 Арыгінальны тэкст (англ.)   

The Armenians in Nagorno-Karabakh had good reason for their discontent. The region was economically impoverished and exploited by the authorities in Baku, while Armenian culture was suppressed. Despite its closeness to the border with Armenia, the people of Nagorno-Karabakh could not receive television broadcasts from Yerevan and the teaching of Armenian history was suppressed in the schools 30. ↑ Встречи после митингов. «Известия», 24 марта 1988 г. 31. 1 2 3 4 5 6 7 Бобков Ф. Д. КГБ и власть. М. Изд-во Эксмо, 2003. — 416 с. ISBN 5-699-03011-5 32. 1 2 3 4 5 6 7 8 Юматов К. В. Роль газеты «Советский Карабах» в формировании армяно-азербайджанского противостояния в Нагорном Карабахе (февраль-март 1988). — 2012. — С. 240-244. 33. 1 2 3 4 Том де Ваал. Глава 6. 1988—1990 г.г. Азербайджанская трагедия(руск.) , Русская служба Би-би-си (08 июля 2005 г.). 34. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Ализаде З. Азербайджанская элита и массы в период распада СССР (Статья-мемуары о бурном времени) // Азербайджан и Россия: общества и государства / Отв. ред. и сост. Д. Е. Фурман. — М.: Летний сад, 2001. — С. 190. — ISBN 5-94381-025-0. 35. ↑ Зардушт АЛИ-ЗАДЕ. Азербайджанская элита и массы в период распада СССР (Статья-мемуары о бурном времени). (, архив Архівавана 6 студзеня 2014.) 36. 1 2 Том де Ваал. Глава 2. Февраль 1988 года: Азербайджан(руск.) , Русская служба Би-би-си (05 июля 2005 г.). 37. 1 2 3 4 5 Маркедонов С. М.. Самоопределение по ленинским принципам(руск.) , Агентство Политических Новостей (21 верасня 2006). 38. 1 2 3 Фурман Д. Несостоявшаяся революция. Политическая борьба в Азербайджане (1988—1993 годы) // Дружба народов. М., 1994. N 4. C. 155—156. Цит. по ист.: Алексей Зверев. Этнические конфликты на Кавказе, 1988—1994. В сб. Contested Borders in the Caucasus, ed. Bruno Coppieters. VUB University Press, 1996. ISBN 90 5487 1172 NUGI 654 Архівавана 15 красавіка 2014. 39. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Том де Ваал. Глава 1. Февраль 1988 года(руск.) , Русская служба Би-би-си (03 июля 2005 г.). 40. ↑ Письма жителей села Чардахлу Генеральному Прокурору СССР 41. ↑ 18 лет назад, в январе… Интервью с Дж. Мартиросяном. Азат Арцах, 17 января 2006 г. 42. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Бабанов И., Воеводский К. Карабахский кризис. Санкт-Петербург, 1992 Архівавана 4 ліпеня 2010. 43. ↑ Артём Кречетников.. «Черный сад»: как начинался распад СССР (нявызн.). Русская служба BBC (11 лютага 2013). Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2013. Праверана 13 мая 2013. 44. ↑ Svante Cornell. Research Director, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program Архівавана 18 жніўня 2010. 45. ↑ Арсен Мелик-Шахназаров, Нагорный Карабах: факты против лжи 46. 1 2 Константин Воеводский, Перестройка в карабахском зеркале, Исход азербайджанцев из Армении: миф и реальность (Опыт сравнительного анализа). 47. 1 2 12 февраля 1988 года произошёл взрыв в самосознании карабахцев, считает парламентарий (нявызн.). ИА Regnum (13 лютага 2006). Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2013. Праверана 13 мая 2013. 48. 1 2 3 4 5 Султанов Ч. А. Последний удар Империи Архівавана 7 верасня 2011. 49. ↑ Ашот Бегларян. Перелом. 12 февраля 1988 года — отправная точка современного этапа Карабахского движения. 12.02.2007 г.(недаступная спасылка) 50. ↑ Арсен Мелик-Шахназаров. «Нагорный Карабах: факты против лжи» 51. ↑ «Советский Карабах», 21.02.1988 г. Цит. по изд.: Арсен Мелик-Шахназаров. «Нагорный Карабах: факты против лжи» 52. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Нагорный Карабах: разум победит. Документы и материалы. // Институт истории партии при ЦК КП Азербайджана — филиал Института марксизма-ленинизма при ЦК КПСС. Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1989 53. ↑ А. Василевский. «Туча в горах». Журнал «Аврора», № 10, 1988 54. 1 2 В Прокуратуре Союза ССР (ТАСС). Голос Армении (Коммунист) № 68(16347), 22 марта 1988 г. 55. ↑ Бабанов И., Воеводский К. Карабахский кризис. Санкт-Петербург, 1992 Архівавана 4 ліпеня 2010.: Арыгінальны тэкст (руск.)   

Утром 22 февраля из азербайджан­ского города Агдам, расположенного у границы НКАО, вышло не­сколько тысяч молодых людей (рабочие, учащиеся техникумов, старшеклассники); вступив на территорию Аскеранского района НКАО, они разбились на группы и принялись «наводить поря­док» (По некоторым данным, накануне вечером в Агдаме состоялось совеща­ние городского партийного актива с участием представителей ЦК компартии Азербайджана во главе с первым секретарем К. Багировым). К вечеру все нападавшие были выдворены из района (глав­ным образом, силами армии; в деревнях сами крестьяне организо­вывали оборону). За день было ранено около пятидесяти аскеранцев, разгромлено или сожжено несколько промышленных предприятий, сельскохозяйственных строений и т. д. Пострадали и нападавшие; двое из них погибли. Один из погибших, согласно показаниям его брата, был застрелен в упор милицейским офицером-азербайджанцем (фрагмент из этих показаний, записан­ных на магнитофонную ленту, см. в статье Александра Василевского «Туча в го­рах», журнал «Аврора» N 10,1984). Обстоятельства гибели второго участника на­падения до сих пор не выяснены. Эта «карательная операция» против карабахцев стала первым актом массового насилия над ар­мянским населением Азербайджана. 56. ↑ Кривопусков В. В. Мятежный Карабах. Из дневника офицера МВД СССР. Издание второе, дополненное. — М.: Голос-Пресс, 2007. — 384 с. Ил. ISBN 5-7117-0163-0: Арыгінальны тэкст (руск.)   

Мне вспомнилась фраза Роберта Кочаряна, что Агдам сыграл роковую роль в превращении Нагорного Карабаха в первую горячую точку СССР… Роберт тогда пояснил: «22 февраля 1988 года (так у тэксце) сессия областного Совета народных депутатов НКАО обратилась с просьбой к Верховным Советам Азербайджанской ССР и Армянской ССР — проявить чувство глубокого понимания чаяний армянского населения Нагорного Карабаха и решить вопрос о передаче НКАО из состава Азербайджанской ССР в состав Армянской ССР. А через два дня, утром, более 2 тысяч молодых азербайджанцев из Агдама неожиданно принялись „наводить порядок“ в ближайших армянских населённых пунктах Аскеранского района НКАО. С разной степенью тяжести было ранено более 50 армян, разгромлено или сожжено несколько промышленных предприятий, школ, сельскохозяйственных строений и т. д. Лишь к вечеру при поддержке подразделений милиции аскеранцы выдворили погромщиков со своей территории. Сами агдамцы на погромы пойти не могли. Их обязали из Баку. По нашим данным, Муталибов (так у тэксце) накануне был в Агдаме и провёл секретное совещание с руководителями района из числа азербайджанцев. При невыясненных обстоятельствах двое погромщиков погибли. Армяне к их гибели отношения не имели. Убийства — дело рук спецслужб Азербайджана, провокация чистой воды». 57. ↑ Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999: Арыгінальны тэкст (руск.)   

Настоящий конфликт вспыхнул 26 февраля 1988 года (так у тэксце), когда слухи о беспорядках в Степанакерте, приведших к смерти одного азербайджанца, достигли Агдама — азербайджанского города, расположенного в нескольких километрах от восточной границы Карабаха. Когда толпа азербайджанцев стала требовать, чтобы ей предоставили информацию о событиях в Степанакерте, им сказали, что ничего подобного не имело места. Также, согласно некоторым утверждениям, сам Багиров останавливался в Агдаме по пути в Карабах для участия в заседании Верховного совета (так у тэксце), на котором был назначен Погосян. Как бы то ни было, недовольная толпа, разбившись на несколько групп, двинулась в сторону Нагорного Карабаха. Очевидно, некоторые из них удалось остановить уважаемым местным жителям, призывавшим к сдержанности. Так же очевидно, однако, что некоторые группы направились дальше к Аскерану на границе между собственно Азербайджаном и НКАО, где дошло до стычек между толпой, жителями армянских сёл и подразделениями милиции. В результате двое азербайджанцев были убиты (согласно сообщениям, один из них погиб от удара камнем, а другой был убит милиционером-азербайджанцем), а ещё какое-то число участников столкновений получили ранения. 58. ↑ Том де Ваал. Глава 1. Февраль 1988 года(руск.) , Русская служба Би-би-си (03 июля 2005 г.). Арыгінальны тэкст (руск.)   

Через два дня после того, как областной Совет НКАО принял решение об отделении Нагорного Карабаха, гневные акции протеста прошли в Агдаме…, в двадцати пяти километрах к востоку от Степанакерта. 22 февраля разгорячённая толпа молодежи вышла из Агдама и направилась к Степанакерту. Они дошли до армянской деревни Аскеран, но там их встретили кордоны милиции и группа местных жителей-армян. У некоторых были охотничьи ружья. Началось столкновение, среди участников которого с обеих сторон были раненые. Погибли двое азербайджанцев. Одного из них, двадцатитрёхлетнего Али Хаджиева, по всей вероятности, убил местный милиционер — либо случайно, либо в ходе стычки. Другой, шестнадцатилетний Бахтияр Гулиев, был, по-видимому, убит выстрелом из охотничьего ружья кем-то из армян… 59. ↑ Арсен Мелик-Шахназаров, Нагорный Карабах: факты против лжи: Арыгінальны тэкст (руск.)   

22 февраля … после митинга в приграничном с НКАО азербайджанском городе Агдаме многотысячная толпа … двинулась из Агдама по направлению к расположенному километрах в пяти-шести по шоссе, на территории НКАО армянскому райцентру Аскеран. По разным данным, толпа насчитывала от 2 до 3 тысяч азербайджанцев, преимущественно молодых мужчин. На пути эта толпа громила объекты хозяйственного назначения, торговые павильоны, автотранспорт и сельхозтехнику близлежащих армянских сел. Одновременно в самом Агдаме был остановлен и подвергся нападению рейсовый автобус, следовавший из карабахского райцентра Мартуни в Ереван; пассажирам были нанесены телесные повреждения; сам автобус был изрядно разбит… Двигаясь к райцентру, посёлку городского типа Аскеран, толпа из Агдама крушила все на своем пути, останавливала встречные автомобили, громила их, избивала водителей и пассажиров. Около полусотни раненых в результате этого жителей НКАО были доставлены в больницы. Лишь на окраине Аскерана агдамская толпа была остановлена силами … милиции, в том числе и собственно агдамской, то есть азербайджанской. Сотни молодых жителей Степанакерта, прибывшие на подмогу аскеранцам, стояли в ожидании, готовые отразить натиск толпы, если бы её не сдержали милиционеры… В этой сумятице и прозвучали выстрелы, оборвавшие жизнь двух молодых азербайджанцев… Последовавшие официальные расследования так и не установили, кто стрелял… 60. ↑ Хлыстун В.. 10 баллов по шкале Политбюро(руск.) , Газета Труд. №, 01 Февраля 2001 г. .{{oq|ru| Из интервью с бывшими сотрудниками управления «З» КГБ СССР В. Луценко и В. Хмелевым: Арыгінальны тэкст (руск.)   

- Где и как пролилась первая кровь? — Когда митинги в Степанакерте стали обыденным делом, в этот городок из Агдама вдруг пошла толпа азербайджанцев, чтобы выразить свой протест против отделения Карабаха. Мы сразу поняли: быть беде. Решили встретить толпу на мосту и любыми путями остановить. Иначе неизвестно, чем бы все это кончилось. Пригнали бронетранспортеры, ребят из учебки, которая готовила солдат для отправки в Афганистан. Бедные ребята! В них бросали камнями, но они сдерживали натиск. Со стороны Степанакерта тоже толпа армян собралась. И тут какие-то горячие головы задумали переправиться через речку вброд. Некоторым это удалось, и они даже попытались захватить один армянский дом. Тут-то и раздались выстрелы, два человека погибли.

• Как люди восприняли их гибель?
• Я полагаю, восприятие могло направляться опытными провокаторами. В Степанакерте сразу же заговорили о 6 погибших армянах. Даже носили закрытые гробы по городу. Но нам удалось успокоить народ. Мы попросили представителей местного управления здравоохранения сделать официальное сообщение о том, что погибло два человека, и это — не армяне. Тем не менее среди азербайджанского населения, проживающего в Армении, началась паника. Многие жители Кафанского района снялись с мест и пошли в Баку искать защиты…

61. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 А. Шарифов, С. Перец, Ф. Муталиб-заде и др. Трагедия длиною в два года (фотохроника событий). — Баку: «Азернешр», 1990. — 30 с.
62. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Том де Ваал. Глава 4. 1988—1989 г.г. Кризис в Армении(руск.) , Русская служба Би-би-си (08 июля 2005 г.).
63. ↑ Свантэ Корнэл лічыць перабольшанымі заявы армянскай дыяспары на Захадзе пра тое, што на мітынг у Ерэване сабраліся да мільёна чалавек (Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999)
64. ↑ 29 лютага на пасяджэнні Палітбюро ЦК КПСС, прысвечаным абмеркаванню сумгаіцкіх падзей, М. С. Гарбачоў прывёў такія ацэнкі масавасці гэтай акцыі: Арыгінальны тэкст (руск.)   

<В пятницу, 26 февраля> на улицах Еревана было не менее полумиллиона человек. Всё было парализовано, всё остановлено. Начали подтягиваться люди из ближайших сел. Шли колоннами… Но я должен сказать, что даже тогда, когда на улицах Еревана было полмиллиона людей, дисциплина у армян была высокой, ничего антисоветского не было. Кроме отдельных групп, которые выходили и митинговали…, тем не менее вся масса шла под знаменами нашими, с портретами членов Политбюро. Только экстремисты подбрасывали лозунг самоопределения. Но во всех выступлениях дело не доходило ни до антисоветизма, ни до враждебных выходок и т. д. Так держалась вся эта масса. Но из этого вытекает и то, что все это было хорошо … подготовлено. Так просто всё это не организуешь: и смены шли, и питание подвозилось, и друг друга меняли. Мне <министр внутренних дел СССР> Власов обо всём этом рассказывал. Они это изучали… Мне Власов дал плёнку, на которой события этих трёх дней сняты скрытой камерой. Я просмотрел все выступления, всю эту массу видел. Перспективу покажут — миллион голов стоят голова к голове, насколько камера берёт. Среди них — молодежь, старики. Выступали знатные люди — народные артисты, художники, в общем крупные величины. (Полный текст стенограммы секретного заседания Политбюро ЦК КПСС 29 февраля 1988 года) 65. ↑ А. Грачёв. «Горбачёв. Человек, который хотел, как лучше…» «ВАГРИУС», 2001. Свидетельствует советник, пресс-секретарь М. С. Горбачёва Андрей Грачёв: Арыгінальны тэкст (руск.)   

Буквально накануне сумгаитского погрома 26 февраля он <М. С. Горбачёв> предпринял ещё одну отчаянную попытку урезонить армянских национал-демократов, приняв в Кремле вдохновителей карабахского движения поэтессу Сильву Капутикян и журналиста Зория Балаяна. Их привел к нему А.Яковлев. Горбачев распекал националистов, которые «наносят удар ножом в спину перестройке». Уговаривал, заклинал не поднимать вопрос о присоединении Карабаха к Армении. Предупреждал: «Представляете, что будет с армянами в Азербайджане, — их там 500 тысяч!» Грозил: «Если погрузимся в омут распрей и недоверия, история не простит». Напирал на особую моральную ответственность интеллигенции как духовного пастыря каждой нации… Как это часто бывало с собеседниками Горбачева, после двухчасовой беседы по душам Капутикян и Балаян поддались его обаянию, напору и аргументам. Прощаясь, уверяли, что преданы перестройке, верят слову её лидера и обещали не обострять карабахскую проблему — в обмен на гарантии прав армян Карабаха. «Только не поднимайте территориальный вопрос», — прощаясь на пороге кабинета, повторял Горбачев. Удачно завершившийся разговор, как это бывало, создал у него ощущение разрешенной проблемы. 27 и 28 февраля в Сумгаите произошел армянский погром. 66. ↑ 29 февраля на заседании Политбюро ЦК КПСС М. С. Горбачёв подробно изложил обстоятельства встречи: Арыгінальны тэкст (руск.)   

Ещё накануне, в среду <24 февраля>, я поручал Александру Николаевичу <Яковлеву> поговорить от моего имени с Капутикян и обратить её внимание на то, что они должны проявить зрелость, сказать свое веское слово, остановить нежелательное развертывание событий. Он с ней разговаривал. Разговор был длинный, с плачем, с рыданиями у телефона. Но все-таки (она) пообещала это сделать, остановить неблагоприятный процесс, потом разбираться. Но в то же время обвиняла, что мы встали на сторону азербайджанцев, заявляла, что они не экстремисты, не подстрекатели.
Пока мы заседали в четверг <25 февраля>, она села на самолет и прилетела в Ереван. Здесь они соединились с Балаяном — писателем, корреспондентом «Литературной газеты». Личность националистическая, причем яро националистическая. Талантливая личность. 33 книги написал. Очень известный у них и немного разнузданный, самоуверенный и очень карьерный. Очень.
Ещё в Москве Капутикян притащила с собой и его. Просила, чтобы я хоть на пять минут принял. Я подумал: что же уклоняться, тут надо использовать все. Я скажу то, что я думаю, а им после этого трудно будет — они будут связаны мной… Надо прямо сказать, что с самого начала было видно, почему они рвались сюда. Они себе авторитет зарабатывали. Им хотелось свое влияние укрепить. Откровенно говоря, и нам тоже нельзя было уклоняться от встречи с ними. Это крупные представители интеллигенции, к которым прислушивается народ.
Когда я беседовал здесь, в ЦК, с Капутикян и Балаяном, то я им сказал, что мы всю историю вопроса знаем, что это трудная история. Причины её, корни — за рубежом, за нашими пределами. То, что история, судьба разметала армянский народ, — это всё мы знаем и понимаем. Собственно я вижу две причины: с одной стороны, многие упущения, в самом Карабахе и плюс эмоциональное начало, которое сидит в народе. Всё, что исторически произошло с этим народом, оно сидит, и поэтому всё то, что его задевает, вызывает такую реакцию…
Я, кстати, во время беседы с Капутикян сказал: в постановлении не назван армянский народ подстрекателем. Мы говорим, что часть армянского и азербайджанского народов в Нагорном Карабахе пошла за подстрекателями. Вот о ком идет речь. Это есть. Так что есть подстрекатели, а есть народ. Мы их не смешиваем и у нас не изменилось отношение к армянскому народу. (Полный текст стенограммы секретного заседания Политбюро ЦК КПСС 29 февраля 1988 года) 67. ↑ Цыт. паводле Султанов Ч. А. Последний удар Империи Архівавана 7 верасня 2011. 68. ↑ Неполный список жертв Сумгаита 69. ↑ http://arev.ru/var75-1.php Архівавана 29 ліпеня 2014. Молодежный сервер Арцаха 70. ↑ http://vayr.ucoz.ru/publ/vojna/quotkhronologija_karabakhskoj_vojnyquot/21_fevralja_1988_goda/36-1-0-173 21 февраля 1988 года — Хронология Карабахской войны — ВОЙНА — Армения и Арцах — Армения 71. ↑ Полный текст стенограммы секретного заседания Политбюро ЦК КПСС 29 февраля 1988 года 72. 1 2 Фурман Д., Аббасов А. Азербайджанская революция // Азербайджан и Россия: общества и государства / Отв. ред. и сост. Д. Е. Фурман. — М.: Летний сад, 2001. — С. 126. — ISBN 5-94381-025-0. 73. 1 2 3 Чернявский С. И. Новый путь Азербайджана. — М.: Азер-Медиа, Книга и бизнес, 2001. — С. 35. — ISBN 5-212-00916-2. 74. ↑ Фурман Д. Несостоявшаяся революция. Политическая борьба в Азербайджане (1988—1993 годы)(руск.)  // Дружба народов. — 1994. — № 4. — С. 155. 75. ↑ Встречи после митингов. «Известия», 24 марта 1988 г.. 76. ↑ Гутионтов П. Степанакерт: наступает время решений. «Известия», 30.03.1988 г. 77. ↑ ПОСТАНОВЛЕНИЕ ЦК КПСС И СОВЕТА МИНИСТРОВ СССР ОТ 24 МАРТА 1988 ГОДА О МЕРАХ ПО УСКОРЕНИЮ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ НАГОРНО-КАРАБАХСКОЙ АВТОНОМНОЙ ОБЛАСТИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ССР В 1988—1995 ГОДАХ Архівавана 11 студзеня 2014. 78. 1 2 Ариф Юнусов, «Погромы в Армении в 1988-89», «Экспресс-Хроника», Москва, № 9, 26 февраля 1991. Цит. по ист. Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999 79. 1 2 PHILIP TAUBMAN. Soviet Reports New Ethnic Clash In Armenia and Spread of Tension(англ.) , The New York Times (May 19, 1988). 80. ↑ Нагорный Карабах призывает признать ответственность Баку за нарушение прав армянского населения бывшей АзССР. ИА Regnum, 16.05.2006 81. ↑ Левон Мелик-Шахназарян. Военные преступления Азербайджана против мирного населения Нагорно-Карабахской Республики. Глава 8. Главная мишень Азербайджана 82. 1 2 3 4 Заключение комитета Верховного Совета РСФСР по правам человека по итогам слушаний, посвященных нарушению прав человека в районе вооружённого конфликта в ряде районов Азербайджанской Республики и Республики Армения (конец апреля — май 1991 года). — 1991. 83. 1 2 Борис Егиазарян. «Чтобы нас услышали, наконец!» МЕРКУРИЙ. Периодическое издание Совета культурно-демократического движения «Эпицентр», Санкт-Петербург. Специальный выпуск № 14, июль 1988 г. 84. ↑ Mikhail Gorbachev, «The Karabakh explosion», в Memoirs, NY and London, Doubleday, 1996, сс. 333—340 (цыт. паводле Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999) 85. ↑ BILL KELLER. Armenian Legislature Backs Calls For Annexing Disputed Territory(англ.) , The New York Times (June 16, 1988). 86. ↑ Сессии Верховных Советов союзных республик: Азербайджанская ССР. «Известия», 19 июня 1988 г. 87. ↑ Афранд Дашдамиров. Карабахский конфликт в контексте перестройки. // Вестник аналитики, № 4 (22), 2005. 88. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Истоки конфликта // Страна и мир. — Мюнхен: ноябрь-декабрь 1988. — № 6. — С. 27-33. — ISSN 0178—5036. 89. ↑ А.Казиханов. Командировка в Степанакерт. «Известия», 12 июля 1988 г. 90. ↑ К положению вокруг НКАО. «Известия», 16 июля 1988 г. 91. 1 2 BILL KELLER. Soviet Region Hit by New Ethnic Unrest and Strike(англ.) , Los Angeles Times (September 16, 1988). 92. ↑ Associated Press. 25 Wounded as Armenians, Azerbaijanis Trade Shots(англ.) , Los Angeles Times (September 19, 1988). 93. ↑ Times Wire Services. 25 Hurt in Clash Between Armenians, Azerbaijanis(англ.) , Los Angeles Times (September 20, 1988). 94. ↑ Карабах: хронология конфликта. BBC Russian. 95. ↑ К положению вокруг Нагорного Карабаха. «Известия», 24 сентября 1988 г. 96. ↑ BILL KELLER. Armenians Astir: Write-In Candidate Wins 78 %(англ.) , New York Times (October 12, 1988). 97. ↑ Закон СССР от 1 декабря 1988 г. N 9853-XI «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) СССР» 98. ↑ 1 снежня 1988 года Вярхоўны Савет СССР прыняў папраўкі ў тры раздзелы Канстытуцыі СССР, якія тычацца выбарчай сістэмы і звязаныя з установай новага органа ўлады — З’езду народных дэпутатаў. 99. 1 2 3 4 5 Юнусова Л. 18 дней гнева, надежд и разочарований (ноябрь-декабрь 1988 г. в Баку) // Страна и мир. — Мюнхен: январь-февраль 1989. — № 1. — С. 40. — ISSN 0178—5036. 100. ↑ А. Д. Сахаров, які наведаў Тапхану ў снежні 1988 года, пісаў у сваіх успамінах: Арыгінальны тэкст (руск.)   

{{{2}}} 101. ↑ Юнусова Л. 18 дней гнева, надежд и разочарований (ноябрь-декабрь 1988 г. в Баку) // Страна и мир. — Мюнхен: январь-февраль 1989. — № 1. — С. 41. — ISSN 0178—5036. 102. ↑ Геворкян П. С. Дневник судебного процесса по уголовному делу о преступлениях, совершённых против армянского населения в гор. Сумгаите с 27 по 29 февраля 1988 года. 18 октября — 18 ноября 1988 г. Гор. Москва, Верховный суд СССР. Степанакерт, 1998 103. ↑ FELICITY BARRINGER. 3 Soviet Soldiers Die As Riots Flare Anew In Southern Region(англ.) , The New York Times (November 24, 1988). 104. ↑ Юнусова Л. 18 дней гнева, надежд и разочарований (ноябрь-декабрь 1988 г. в Баку) // Страна и мир. — Мюнхен: январь-февраль 1989. — № 1. — С. 42. — ISSN 0178—5036. 105. ↑ Юнусова Л. 18 дней гнева, надежд и разочарований (ноябрь-декабрь 1988 г. в Баку) // Страна и мир. — Мюнхен: январь-февраль 1989. — № 1. — С. 43. — ISSN 0178—5036. 106. ↑ Associated Press. 3 Soldiers Killed in Riots in Azerbaijan(англ.) , Los Angeles Times (November 23, 1988). 107. ↑ Сегодня — День национального возрождения(руск.) , anspress.com (17.11.2012). Праверана 10 снежня 2014. 108. ↑ Правда, 1988, № за 1 декабря. 109. ↑ А. Д. Сахаров. Горький, Москва, далее везде. Глава 3. Новые обстоятельства, новые люди, новые обязательства Архівавана 10 красавіка 2008. 110. ↑ А. Д. Сахаров. Горький, Москва, далее везде. Глава 5. Азербайджан, Армения, Карабах. Архівавана 8 мая 2008. 111. ↑ sumgait.info/press/pro-armenia-magazine/pro-armenia-9301.htm Исход азербайджанцев из Армении: миф и реальность. Константин Воеводский 112. ↑ «Бакинскими армянами пожертвовали ради сохранения власти КПСС»: азербайджанский эксперт о годовщине «черного января». ИА REGNUM. 22.01.2007. 113. 1 2 Газета «Экспресс-Хроника», № 16, 16.04.1991 г. 114. ↑ Robert Cullen, A Reporter at Large, «ROOTS,» The New Yorker, April 15, 1991, p. 76 115. ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР о введении особой формы управления в Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР от 12 января 1989 г.(недаступная спасылка) 116. ↑ http://lib.ru/MEMUARY/1939-1945/KRIWOSHEEW/poteri.txt#w11.htm РОССИЯ И СССР В ВОЙНАХ XX ВЕКА. Под общей редакцией кандидата военных наук, профессора АВН генерал-полковника Г. Ф. Кривошеева. МОСКВА «ОЛМА-ПРЕСС» 2001 117. 1 2 Письма трудящихся по вопросам совершенствования межнациональных отношений в СССР. (Обзор писем, вручённый участникам сентябрьского (1989 г.) Пленума ЦК КПСС) // Известия ЦК КПСС. — М.: Издательство ЦК КПСС «Правда», 1989. — № 10. — С. 162-163. — ISSN 0235-7097. 118. 1 2 3 4 5 6 7 Кривопусков В. В. Мятежный Карабах. Из дневника офицера МВД СССР. Издание второе, дополненное. — М.: Голос-Пресс, 2007. — 384 с. Ил. ISBN 5-7117-0163-0 119. ↑ Конституционный закон Азербайджанской ССР о суверенитете Азербайджанской Советской Социалистической Республики, 23 сентября 1989 г.(руск.) , Российский правовой портал: Библиотека Пашкова . Праверана 12 снежня 2014. Архівавана 30 чэрвеня 2013. 120. ↑ Постановление Верховного Совета СССР о мерах по нормализации обстановки в Нагорно-Карабахской автономной области от 28 ноября 1989 г. Архівавана 11 студзеня 2014. 121. 1 2 Постановление Президиума Верховного Совета СССР о неправомочности ряда положений Постановления Президиума Верховного Совета Азербайджанской ССР от 4 декабря 1989 года «О мерах по нормализации обстановки в Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР» Архівавана 11 студзеня 2014. 122. 1 2 Мемориал. Хронология конфликта Архівавана 5 сакавіка 2012. 123. ↑ «Политехник» // № 38-40 12.12.1989 г. 124. ↑ «Советский Карабах» // 05.12.1989 г 125. ↑ ХРОНОЛОГИЯ КОНФЛИКТА(руск.) , Мемориал . Праверана 7 снежня 2014. Архівавана 5 сакавіка 2012. 126. 1 2 Постановление Президиума ВС СССР от 10.01.1990 N 1050-1 о несоответствии Конституции СССР актов по Нагорному Карабаху, принятых Верховным Советом Армянской ССР 1 декабря 1989 года и 9 января 1990 ГОДА(руск.) , Сайт Законы России . 127. ↑ ПОСТАНОВЛЕНИЕ ПРЕЗИДИУМА ВЕРХОВНОГО СОВЕТА СССР О НЕСООТВЕТСТВИИ КОНСТИТУЦИИ СССР АКТОВ ПО НАГОРНОМУ КАРАБАХУ, ПРИНЯТЫХ ВЕРХОВНЫМ СОВЕТОМ АРМЯНСКОЙ ССР 1 ДЕКАБРЯ 1989 ГОДА И 9 ЯНВАРЯ 1990 ГОДА(руск.) , Российский правовой портал: Библиотека Пашкова . Праверана 12 снежня 2014. Архівавана 14 ліпеня 2012. 128. ↑ ОБРАЩЕНИЯ, ЗАЯВЛЕНИЯ, МЕРОПРИЯТИЯ ст. 58(недаступная спасылка) 129. 1 2 Robert Cullen, A Reporter at Large, «ROOTS,» The New Yorker, April 15, 1991, p. 58 Арыгінальны тэкст (англ.)   

The paved road from Yerevan, the capital of Armenia, to Noyemberyan, an Armenian provincial seat, crosses into Azerbaijani territory at several points near Baganis, assuring that the two groups constantly rub up against one another. Last winter, Azerbaijani farmers along the road took occasionally to blasting away with their shotguns at passing cars and trucks with Armenian license plates. On the twenty-second of March, two days into an Azerbaijani spring holiday called Novruz, they did so with particular gusto, shooting up a convoy of trucks and wounding several people in a Volga sedan. Someone got on the phone Yereval and asked for help. The help arrived at about two o’clock the next morning. Several cars full of Armenians armed with shotguns and Kalashnikov assault rifles arrived in Baganis via a dirt road that avoids Azerbaijani territory. Before dawn, the Armenians slipped across the border to Baganis-Ayrum, set fire to some twenty houses, and murdered eight Azerbaijani villagers. The bodies of one family, including an infant, were found burned in the embers of their house. By the time troops of the Soviet Ministry of the Interior arrived in Baganis-Ayrum, the attackers had fled. 130. ↑ Закон СССР «О правовом режиме чрезвычайного положения» от 3 апреля 1990 года. 131. ↑ Журнал «АвиаМастер» № 6/2000 г. «Воздушная война в Нагорном Карабахе» стр 2 132. 1 2 3 Армения и Азербайджан: это уже просто война. Журнал «Власть», № 33 (33) от 20.08.1990 133. 1 2 3 4 АРМЕНИЯ - АЗЕРБАЙДЖАН: ЭТО УЖЕ ПРОСТО ВОЙНА(руск.) , Журнал «Власть» (20.08.1990). 134. ↑ ДЕКЛАРАЦИЯ О НЕЗАВИСИМОСТИ АРМЕНИИ(руск.) , Официальный сайт Национального Собрания Республики Армения . 135. ↑ Станкевич З. А. История крушения СССР: Политико-правовые аспекты. — М.: Изд-во МГУ, 2001. — С. 69. — ISBN 5-211-04437-1. Арыгінальны тэкст (руск.)   

В Декларации содержалась также ссылка на явно противоречащее как внутреннему законодательству СССР, так и международному праву совместное Постановление Верховного Совета Армянской ССР и т.н. “Национального Совета Народного Карабаха” от 1 декабря 1989 года “О воссоединении Армянской ССР и Нагорного Карабаха”. 136. 1 2 3 4 Журнал «АвиаМастер» № 6/2000 г. «Воздушная война в Нагорном Карабахе» стр 3 137. ↑ Об итогах референдума СССР, состоявшегося 17 марта 1991 года // Известия. — 27.03.1991. — № 74 (23340). — С. 3. 138. ↑ Предварительные итоги всесоюзного референдума 17 марта // Русская мысль. — 22.03.1991. — № 3871. — С. 6. 139. ↑ Правозащитный центр общества «Мемориал» Архівавана 9 студзеня 2005. 140. ↑ «Советский Карабах», 25 мая 1991 г., N 97: Решение сената США 141. ↑ Oana Tranca «What Causes Ethnic Conflict Diffusion? A Study of Ethnic Conflicts in Azerbaijan and Macedonia» 142. ↑ Журнал «АвиаМастер» № 6/2000 г. «Воздушная война в Нагорном Карабахе» Арыгінальны тэкст (руск.)   

20 июля при атаке армянских боевиков близ села Бузулук Шаумяновского района получили повреждения три Ми-24, а один из летчиков был ранен. 143. 1 2 ПАВЕЛ Ъ-БЕЛЯКОВ. Армяне Карабаха салютуют Бушу(руск.) , Журнал «Коммерсантъ» (05.08.1991). 144. ↑ Конституционный Акт Азербайджанской Республики О восстановлении государственной независимости Азербайджанской Республики Архівавана 1 верасня 2009. 145. ↑ Закон «О порядке решения вопросов, связанных с выходом Союзной Республики из СССР» Архівавана 4 верасня 2009. 146. 1 2 3 Доклад правозащитного центра «Мемориал» о массовых нарушениях прав человека, связанных с занятием населенного пункта Ходжалы в ночь с 25 на 26 февраля 1992 г. вооружёнными формированиями Архівавана 31 ліпеня 2010. 147. 1 2 Дмитрий ФУРМАН, Али АБАСОВ. Азербайджанская революция(руск.) , sakharov-center (18.05.1992). 148. 1 2 3 Мяло, Ксения Григорьевна. «Россия и последние войны XX века (1989—2000)» 149. ↑ РОМАН Ъ-ГЛЕБОВ, ГЕОРГИЙ Ъ-ЛЕССКИС. Азербайджан — Армения: военные приготовления к переговорам(руск.) , Журнал «Коммерсантъ» (02.12.1991). 150. ↑ Архівавана 5 снежня 2012. 151. ↑ Известия. — 12.12.1991. — № 295 (23561). — С. 1 152. ↑ В НКАО прошел референдум о независимости(руск.) , Журнал «Коммерсантъ Власть» (16.12.1991). 153. 1 2 ДМИТРИЙ Ъ-ФАЙДЕНГОЛЬД. Завершен вывод войск из Нагорного Карабаха(руск.) , Журнал «Коммерсантъ» (30.12.1991). 154. 1 2 Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет» 155. ↑ .Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет» 156. ↑ Известия. 14.05.2004. ХРОНИКА ВОЙНЫ ЗА КАРАБАХ 157. 1 2 Журнал «АвиаМастер» № 6/2000 г. «Воздушная война в Нагорном Карабахе» стр 3 158. ↑ Иван Гранкин Война в Карабахе // Независимая газета. — 19.02.1992. — № 33 (204). 159. ↑ Human Rights Watch / Helsinki. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. — New York · Washington · Los Angeles · London · Brussels, 1994. — С. 6. — ISBN 1-56432-142-8. (англ.) 

Более 200 жителей было убито во время атаки, самой крупной на сегодняшний день бойни конфликта.

Арыгінальны тэкст (англ.)   

More than 200 civilians were killed in the attack, the largest massacre to date in the conflict.

160. ↑ Томас де Ваал. Черный сад. Между миром и войной. Глава 11. Август 1991 — май 1992 гг. Начало войны.

Оценка Саркисяна заставляет под другим углом взглянуть на самую жестокую бойню карабахской войны. Не исключено, что эти массовые убийства явились, пусть хотя бы и отчасти, преднамеренным актом устрашения.

161. ↑ Одна из трактовок: Левон Мелик-Шахназарян, Гайк Демоян. «Ходжалинское дело: особая папка»
162. 1 2 Газета «Коммерсантъ» № 234 (457) от 04.12.1993
163. ↑ Николай Гродненский.“Первая чеченская: История вооружённого конфликта” стр-ца 154 ISBN 978-985-513-326-2
164. 1 2 3 4 «Коммерсантъ» // Весеннее оживление в Нагорном Карабахе // № 114 (114) от 06.04.1992
165. 1 2 3 4 5 6 [Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе» (журнал Авиамастер № 6/2000 г. стр4)
166. ↑ Русская служба BBC

10 апреля -Десятки армян убиты во время штурма азербайджанцами деревни Марага.

167. ↑ .Сайт Парламента Соединенного Королевства
168. 1 2 3 Michael P. Croissant The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications p. 81
169. 1 2 3 «Коммерсантъ» // Карабах снова стал армяно-азербайджанским // № 125 (125) от 22.06.1992
170. ↑ Де Ваал // Черный сад. Глава 11. Август 1991 — май 1992 гг
171. ↑ БАСАЕВ: ОТ БУНТАРСТВА К ЭКСТРЕМИЗМУ Архівавана 7 снежня 2012.
172. ↑ Nicholas Griffin // Caucasus: a journey to the land between Christianity and Islam //стр 185 (240) University of Chicago Press, 2004 ISBN 0226308596, 9780226308593
173. 1 2 3 4 [Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе» (журнал Авиамастер № 6/2000 г. стр5)
174. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр6)
175. 1 2 3 4 5 6 Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр7)
176. ↑ Азербайджан развивает наступление. В Нагорном Карабахе объявлена мобилизация // Независимая газета. — 14.08.1992. — № 184. — С. 1-2.
177. ↑ Гейдар Алиев, «В самые сложные моменты я опирался на свой народ» Архівавана 3 верасня 2009.
178. ↑ Svante E. Cornell. Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus. — Routledge, 2001. — С. 368. — 480 с. — ISBN 0700711627, 9780700711628.
179. ↑ F. Stephen Larrabee, Ian O. Lesser. Turkish foreign policy in an age of uncertainty. — Center for Middle East Public Policy (Rand Corporation). — 2003. — С. 116. — 218 с.
180. ↑ Thomas De Waal. Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war. — NYU Press, 2003. — С. 234, 276. — 337 с. — ISBN 0814719457, 9780814719459.
181. ↑ Heather S. Gregg. Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States. — Inter-University Committee on International Migration, 2002. — С. 22. — 35 с.
182. 1 2 3 4 5 6 7 8 Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр8)
183. ↑
184. 1 2 Radio free Europe|Radio Liberty // Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace
185. 1 2 Том де Ваал, «Чёрный сад»
186. ↑ Владимир Ступишин, «МОЯ МИССИЯ В АРМЕНИИ. 1992—1994. Воспоминания первого посла России»
187. ↑ Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр8)

17 февраля при сопровождении разведчика Су-24МР над Веденисским районом Армении был сбит азербайджанский МиГ-21, пилот которого попал в плен.

188. ↑ «Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh Human rights documents»(том 1245). Изд-во Human Rights Watch, 1994 г. ISBN 1564321428, 9781564321428 стр 108(118)

In February 1994, for example, the Armenian Defense Ministry reported shooting down an Azerbaijani Air Force SU-25 that strayed over the Border near Vardenis and capturing a Tatar mercenary from Kyrgyztan, Marat Ishkinovich

189. ↑ Инцидент с иранским C-130

190. 1 2 В. Н. Казимиров Мир Карабаху (к анатомии урегулирования). БИШКЕКСКИЙ ПРОТОКОЛ

191. ↑ Владимир Казимиров: Кто искал силового решения в Карабахе? Архівавана 11 студзеня 2012.

192. ↑ Бишкекский протокол

193. ↑ ИА REGNUM // Владимир Казимиров: Какое давление посредников на стороны необходимо?

194. ↑ Documents Library — OSCE Архівавана 2 верасня 2014.

195. ↑ Всеобъемлющее соглашение по урегулированию нагорно-карабахского конфликта, 1997

196. ↑ Армения: проблемы независимого развития / Под общ. ред. Е. М. Кожокина: Рос. ин-т стратегич. исслед. — М., 1998. стр 133

197. ↑ Tobias Debiel, Axel Klein, Stiftung Entwicklung und Frieden. Fragile peace: state failure, violence and development in crisis regions. — Zed Books. — 2002. — 234 с. — ISBN 184277171X, 9781842771716.

198. ↑ О принципах всеобъемлющего урегулирования нагорно-карабахского вооружённого конфликта

199. ↑ Интервью председателя комиссии Национального собрания Армнении по внешним вопросам А. Рустамяна агентству «Регнум» 24 июля 2003 г; Али Абасов, Арутюн Хачатрян, Карабахский конфликт, варианты решения : идеи и реальность, Москва, 2004 , стр. 69

200. ↑ Проект заявления по Нагорному Карабаху ожидает одобрения парламентских сил Армении Архівавана 14 верасня 2016.

201. ↑ Резолюция ПАСЕ по Карабаху: что дальше?. BBC Russian.

202. ↑ Время новостей: № 24, 13 февраля 2006

203. ↑ Информационное агентство Регнум

204. ↑ Resolutions on Political Affairs Архівавана 24 кастрычніка 2016.. The Thirty-Fourth Session of the Islamic Conference of Foreign Ministers.

205. ↑ At Least Eight Killed In Armenian Post-Election Unrest", Armenia Liberty ([RFE/RL]), March 2, 2008.

206. ↑ Азербайджанская армия уничтожила 12 армянских солдат и ранила 15, потеряв 4 военнослужащих — ОБНОВЛЕНО: Политика, 5 марта 2008

207. ↑ Resolutions on Political Affairs Архівавана 24 кастрычніка 2016.. Islamic Summit Conference. 13-14 May 2008

208. ↑ GENERAL ASSEMBLY ADOPTS RESOLUTION REAFFIRMING TERRITORIAL INTEGRITY OF AZERBAIJAN, DEMANDING WITHDRAWAL OF ALL ARMENIAN FORCES

209. ↑ Interfax

210. ↑ Day.az

211. ↑ Референдум по определению статуса Карабаха возможен лишь через 15-20 лет, утверждают в Баку

212. ↑ RESOLUTIONS ON POLITICAL ISSUES ADOPTED BY THE COUNCIL OF FOREIGN MINISTERS (SESSION OF SHARED VISION OF A MORE SECURE AND PROSPEROUS ISLAMIC WORLD) DUSHANBE, REPUBLIC OF TAJIKISTAN 4-6 JAMADUL THANI 1431H(18-20 MAY 2010 Архівавана 3 сакавіка 2016. Арыгінальны тэкст (англ.)   

213. Strongly condemns the aggression of the Republic of Armenia against the Republic of Azerbaijan;

214. Considers the actions perpetrated against civilian Azerbaijani population in the occupied Azerbaijani territories as crimes against humanity;

215. Strongly condemns any looting and destruction of the archeological, cultural and religious monuments in the occupied territories of Azerbaijan;

216. ↑ European Parliament resolution of 20 May 2010 on the need for an EU strategy for the South Caucasus

217. ↑ Страны МГ ОБСЕ, главы Армении и Азербайджана приняли в Астане совместное заявление по Карабаху

218. ↑ European Parliament resolution of 18 April 2012 containing the European Parliament’s recommendations to the Council, the Commission and the European External Action Service on the negotiations of the EU-Armenia Association Agreement

219. ↑ Армения-Азербайджан: стратегия новой войны

220. ↑ Армяне и азербайджанцы заявили о нарушении режима прекращения огня в Нагорном Карабахе

221. ↑ История карабахского конфликта. Коммерсант, 04 апреля 2016 года

222. ↑ http://kremlin.ru/events/president/news/52189

223. ↑ Армения заключила мир и пошла на уступки Азербайджану // РБК, 10.11.2020 (руск.)

224. ↑ Официальный сайт Президента Нагорно-Карабахской Республики

225. ↑ Официальный сайт МИД Азербайджана. Позиция Азербайджана в урегулировании конфликта Арыгінальны тэкст (англ.)   

The conflict can only be solved on the basis of respect for the territorial integrity and inviolability of the internationally-recognized borders of Azerbaijan, and peaceful coexistence of Armenian and Azerbaijani communities in the Nagorno-Karabakh region, fully and equally enjoying the benefits of democracy and prosperity.

The strategy of the government of Azerbaijan is aimed at the liberation of all occupied territories, the return of forcibly displaced population to their homes, and the establishment of durable peace and stability in the Nagorno-Karabakh region of Azerbaijan, as well as in the entire South Caucasus. 223. ↑ Захарова: мировое сообщество на редкость едино в вопросе конфликта в Нагорном Карабахе // ТАСС, 30 сентября 2020 224. ↑ Путин разъяснил позицию России по Карабаху - РИА Новости, 17.12.2020 225. ↑ Россия и карабахское урегулирование: стратегия-минимум // Московский центр Карнеги, 22 февраля 2018 226. ↑ Замглавы МИД Армении: Решение Беларуси продать Азербайджану РСЗО “Полонез” нелогично Архівавана 27 студзеня 2021. // TUT.BY, 12 июня 2018 227. ↑ От Средиземноморья до Малой Азии: стратегия геополитической экспансии Турции на трех континентах (Raseef22, Ливан) 228. ↑ Сотрудничество Турции и Азербайджана в военной сфере на рубеже XX-XXI веков // Парубочая Елена Федоровна 229. ↑ Кто из турецких генералов руководил атакой на Карабах // Взгляд, 12 ноября 2020 230. ↑ Игра престолов в Средиземноморье: как Греция с Турцией оказались на грани войны // Реальное время, 1 сентября 2020 231. ↑ Газета «Известия», федеральный выпуск от 8 мая 2009 года, № 79/27850, специальное приложение № 09 (309) посвященное Азербайджану 232. ↑ Азербайджан: совместные усилия по установлению личности пропавших без вести 233. ↑ В Армении и Нагорном Карабахе за послевоенный период в целом более 900 пропавших без вести человек

Каментарыі

1. ↑ І. Бабанаў і К. Ваяводскі паказваюць у сваёй кнізе «Карабахскі крызіс», што аб гібелі двух азербайджанцаў «у выніку сутыкнення паміж жыхарамі Агдама і Аскерана» першым паведаміла агенцтва ТАСС (гэта паведамленне таксама прагучала на Цэнтральным тэлебачанні і Усесаюзным радыё) (Бабанов И., Воеводский К. Карабахский кризис. Санкт-Петербург, 1992 Архівавана 4 ліпеня 2010.)
2. ↑ У шэрагу крыніц (напр., У Зардушта Алі-Задэ і Ф. Бабкова) стварэнне «Крунка» як падпольнай нефармальнай арганізацыі, якая занялася на тэрыторыі НКАВ агітацыйна-прапагандысцкай дзейнасцю і зборам сродкаў, адносяць да другой паловы 1987 года
3. ↑ У лістападзе 1988 года ён будзе арыштаваны па абвінавачванні ў крадзяжах у асабліва буйных памерах і правядзе за кратамі амаль паўтара года. Справа Манучарава будзе перададзена на разгляд у абласны суд Брэста (Беларуская ССР). 15 студзеня 1990 года суддзя вынесе вызначэнне аб вызваленні падследнага, але і пасля гэтага Манучараў, якога да таго часу абяруць дэпутатам Вярхоўнага Савета Арменіі, правядзе ў турме больш за чатыры месяцы.
4. ↑ Гэта сцвярджэнне абвяргае карэспандэнт газеты «Нью-Ёрк Таймс» Біл Келер — першы заходні журналіст, які атрымаў дазвол наведаць Сумгаіт пасля лютаўскіх падзей. Ён піша ў сваёй карэспандэнцыі (Riot’s Legacy of Distrust Quietly Stalks a Soviet City. New York Times, 31.08.1988), што за паўгода горад пакінулі толькі 2 тысячы з 10 тысяч жыхароў-армян. За той жа перыяд, паводле інфармацыі, атрыманай ад гарадскіх уладаў, у Сумгаіт прыбылі 3,5 тыс. бежанцаў з Арменіі.
5. ↑ Гл. таксама паведамленні карэспандэнтаў New York Times і Los Angeles Times аб нападах на азербайджанцаў ў Масісе і Саят-Нове са спасылкай на заяву старшыні прэзідыума Вярхоўнага Савета Арменіі Гранта Васканян.
6. ↑ Відэазапіс абмеркавання быў паказаны па цэнтральным тэлебачанні СССР, а падрабязная справаздача аб пасяджэнні была апублікавана 19 ліпеня ў «Праўдзе» і газетах дзвюх рэспублік.
7. ↑ Ініцыятыўная група для стварэння Народнага фронту Азербайджана па тыпу прыбалтыйскіх народных франтоў склалася ў верасні 1988 года. Яе касцяк склалі актывісты БКН.
8. ↑ Закідванне камянямі машын, якія праязджаюць.
9. ↑ Расследаванне праводзілі работнікі Генпракуратуры СССР. Следчыя ўстанавілі, што «ў масавых беспарадках у сяле Хаджалы ўдзельнічала практычна ўсё яго насельніцтва азербайджанскай нацыянальнасці», але абмежавалі сваю дзейнасць выяўленнем толькі найбольш актыўных удзельнікаў нападу. У выніку пад суд было вырашана аддаць толькі двух чалавек. У дачыненні да яшчэ васьмі чалавек, якія былі ў ходзе расследавання абвінавачаныя ў здзяйсненні злачынстваў, крымінальныя справы былі спыненыя. Гл. Бабанов И., Воеводский К. Карабахский кризис. Санкт-Петербург, 1992 Архівавана 4 ліпеня 2010.
10. ↑ Юнусава Л. І. — адна з актыўных удзельнікаў стварэння Народнага фронту Азербайджана (НФА), член Праўлення НФА з 16 ліпеня 1989 года па 7 студзеня 1990 года, затым — член бюро ЦК Сацыял-дэмакратычнай партыі, адкуль сышла ў ліпені 1991, пры прэзідэнце Абульфазе Эльчыбее ўзначальвала Інфармацыйна-аналітычны цэнтр Міністэрства абароны Азербайджана, пазней — дырэктар Інстытута міра і дэмакратыі (Ализаде З. Азербайджанская элита и массы в период распада СССР (Статья-мемуары о бурном времени) // Азербайджан и Россия: общества и государства. М.: Летний сад, 2001)

Літаратура і спасылкі

• Новый взгляд o принципах урегулирования карабахской проблемы Архівавана 21 лістапада 2014.
• Сумгаит.инфо
• Материалы по карабахскому конфликту Архівавана 16 сакавіка 2008.
• Карабахская война в прессе (1987—1994)
• Гусейнова И. Беженцы, их положение и роль в современном азербайджанском обществе // Азербайджан и Россия: общества и государства / Отв. ред. и сост. Д. Е. Фурман. — М.: Летний сад, 2001. — С. 323. — ISBN 5-94381-025-0.
• Мемориал о событиях в Геташене и Мартунашене (операция «Кольцо») Архівавана 9 студзеня 2005., апрель — июнь 1991 г.
• Мемориал о событиях в Ходжалы Архівавана 28 чэрвеня 2006., в ночь с 25-го на 26-е февраля 1992 г
• Мемориал: Карабах: Хронология конфликта Архівавана 5 сакавіка 2012.
• МИД НКР — история Карабаха Архівавана 8 мая 2008.
• Вагиф Гусейнов об изгнании бакинских армян
• Вячеслав Широнин, КГБ — ЦРУ. Секретные пружины перестройки
• Султанов Ч. А., Нашествие Архівавана 8 мая 2008.
• Марк Фейгин, Закавказский узел. Новый мир № 9, 1998
• Юрий Помпеев, Кровавый омут Карабаха
• Галина Старовойтова, Национальное самоопределение: подходы и изучение случаев
• С.Лавренов, Карабахский узел Архівавана 3 лютага 2006.
• Михаил Жирохов, «Авиация в армяно-азербайджанском конфликте» Архівавана 4 мая 2004..
• Баранец В. Н. «Генштаб без тайн». В 2-х тт. — М.: Москва, Вагриус, 1999, Гл. 2. «Как вооружался Кавказ»
• Ксения Григорьевна Мяло, «Россия и последние войны XX века (1989—2000). К истории падения сверхдержавы»
• О визите на армяно-азербайджанскую границу 25-29 мая 1991 года — доклад профессора Ричарда Уилсона, представленый на Первой международной сахаровской конференции по физике, Институт имени Лебедева, Москва, 31 мая 1991 года.
• Gorbachev on Karabakh Conflict
• FACT SHEET: NAGORNO-KARABAGH Архівавана 18 жніўня 2010.
• Кибер-война за Карабах
• Карта — Нагорно-Карабахская Республика и сопредельные райны
• Оливье Пэ и Эрик Ремакль: Политика ООН и СБСЕ в Закавказье Архівавана 4 сакавіка 2016.
• Резолюции Совета Безопасности ООН по Карабахскому конфликту Архівавана 21 мая 2008.
• Пономарёв В. А. Социальные и демографические проблемы развития армянского социума Нагорного Карабаха в Советском Азербайджане. // Известия Томского политехнического университета, № 6, 2010
• Офлаз Б. Роль международных организаций в решении проблемы Нагорного Карабаха // Известия РГПУ им. А. И. Герцена. 2013. № 160. С.187-195.
• Юматов К. В. Дискуссии по проблеме Нагорного Карабаха в научной и периодической печати Армении и Азербайджана в 1987—1991 гг // Вестн. Том. гос. ун-та. 2010. № 330. С.95-99.
• Юматов К. В. К проблеме источниковедческого анализа периодической печати периода перестройки по истории армяно-азербайджанского этнополитического конфликта // Вестник ТГПУ. 2012. № 3. С.100-105.
• Armenian Deception
• К истории Карабахского вопроса
• З.Ализаде. Конец Второй республики

Тэмы гэтай старонкі (7):
Катэгорыя·Вікіпедыя·Спасылка на Вікісховішча непасрэдна ў артыкуле
Катэгорыя·Вікіпедыя·Запыты на пераклад з рускай
Катэгорыя·Вікіпедыя·Запыты на пераклад з украінскай
Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з непрацоўнымі спасылкамі
Катэгорыя·Гісторыя Азербайджана
Катэгорыя·Карабахскі канфлікт
Катэгорыя·Гісторыя Арменіі