Карабахская вайна (азерб.: Qarabağ müharibəsi, арм.: Ղարաբաղյան պատերազմ), таксама Арцахская вайна (арм.: Արցախյան պատերազմ) — актыўная фаза баявых дзеянняў паміж азербайджанскімі і армянскімі ўзброенымі фарміраваннямі за кантроль над Нагорным Карабахам і прылеглымі тэрыторыямі, частка больш шырокага этнапалітычнага канфлікту.
Асноўны артыкул: Карабахскі канфлікт У пачатку XX стагоддзя Нагорны Карабах з пераважным армянскім насельніцтвам двойчы (у 1905—1907 і 1918—1920 гг) станавіўся арэнай кровапралітных армяна-азербайджанскіх сутыкненняў.
У 1918—1920 гады на кантроль над Нагорным Карабахам прэтэндавалі Рэспубліка Арменіі і Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка, якія абвясцілі самастойнасць у ходзе распаду Расійскай імперыі. Скліканы 22 ліпеня 1918 года ў Шушы Першы з’езд армян Карабаха абвясціў Нагорны Карабах незалежнай адміністрацыйна-палітычнай адзінкай і выбраў уласны Народны ўрад (з верасня 1918 года — Армянскі нацыянальны савет Карабаха). Супрацьстаянне паміж войскамі АДР і армянскімі ўзброенымі атрадамі працягвалася ў рэгіёне аж да ўстанаўлення ў Азербайджане савецкай улады. Часткі 11-й Арміі РСЧА, якія ўвайшлі ў Азербайджан у канцы красавіка 1920 года, ва ўзаемадзеянні з азербайджанскімі войскамі занялі тэрыторыю Карабаха, Зангезура і Нахічэваня. Да сярэдзіны чэрвеня 1920 года супраціўленне армянскіх узброеных атрадаў у Карабаху з дапамогай савецкіх войскаў было задушана.
У 1921 г. Каўбюро РКП(б) прыняло пастанову аб статусе Нагорнага Карабаха: «Зыходзячы з неабходнасці нацыянальнага міру паміж мусульманамі і армянамі і эканамічнай сувязі Верхняга і Ніжняга Карабаха, яго пастаяннай сувязі з Азербайджанам, Нагорны Карабах пакінуць у межах Азербайджанскай ССР, падаўшы яму шырокую абласную аўтаномію з адміністрацыйным цэнтрам у г. Шушы, які ўваходзіць у склад аўтаномнай вобласці»[9]. У ліпені 1923 года раёны Азербайджанскай ССР з пераважна армянскім насельніцтвам (Шушанскb, Джэбраільскі і часткі Джэваншырскага і Зангезурскага паветаў) былі аб’яднаны ў аўтаномнае ўтварэнне (Аўтаномная вобласць Нагорнага Карабаха (АОНК), з 1937 — Нагорна-Карабахская аўтаномная вобласць (НКАВ)). У канцы 1930-х гг. адміністрацыйна-тэрытарыяльныя змены ўнутры Азербайджанскай ССР прывялі да ўтварэння так званага Лачынскага калідора, які аддзяліў тэрыторыю НКАВ ад Арменіі.
Пытанне аб перадачы Нагорнага Карабаха Арменіі час ад часу ўздымаўся армянскім кіраўніцтвам, але не атрымлівала падтрымкі ў цэнтры[10][11]. У 1960-я гады сацыяльна-эканамічная напружанасць у НКАВ некалькі разоў перарастала ў масавыя беспарадкі.
Больш за ўсё войскаў былой Савецкай Арміі ў Закаўказзе знаходзілася на тэрыторыі Азербайджана. У выніку падзелу савецкай ваеннага маёмасці Азербайджану перайшлі 4-я агульнавайсковая армія (чатыры мотастралковыя дывізіі), тры брыгады СПА, брыгада спецыяльнага прызначэння, чатыры базы ВПС і частка Каспійскай марскі флатыліі. Таксама Азербайджану дасталіся ўсе склады боепрыпасаў (стратэгічны ў Килязи, акруговыя ў Агдам і помпавых, дывізіёне ў Гюздеке, Гянджы, Ленкарані, Нахичевани). Агульная колькасць боепрыпасаў на гэтых складах ацэньваецца ў 11 000 вагонаў. Перадача ваеннага маёмасці 4-й арміі і 49-га арсенала была завершана ў 1992 годзе. Вывад частак былой Савецкай Арміі ў Расію суправаджаўся захопам часткі ўзбраенняў азербайджанскім бокам. Сярод найбольш значных можна назваць разрабаванне ваеннай маёмасці 19-й арміі СПА[12].
У Карабаху армянскімі ўзброенымі фарміраваннямі ў 1992 годзе была захоплена частка ўзбраенняў 366-га мотастралковага палка 23-й мотастралковай дывізіі, які адыходзіў пад кантроль Азербайджана[12].
Раздзел у Арменіі ваеннага маёмасці былой ЗакВА прайшоў найбольш цывілізавана. З усіх дзяржаў Закаўказзя пры раздзеле ваеннага маёмасці Арменія апынулася ў самым нявыгадным становішчы, так як на яе тэрыторыі знаходзілася найменшая колькасць войскаў Закаўказскай ваеннай акругі. У 1992 годзе пад кантроль Ерэвана былі пераведзены ўзбраенне і ваенная маёмасць дзвюх з трох дывізій (15-й і 164-й) 7-й агульнавайсковай арміі былога СССР, а таксама каля 500 вагонаў боепрыпасаў[12].
З авіяцыі ў пачатку 1992 года Азербайджану дасталіся 14 Мі-24 і 9 Мі-8, якія базіраваліся на базе Сангачалы. Арменіі дасталася эскадрылля з 13 Мі-24, раней якая належала 7-му верталётны палку, які знаходзіўся пад Ерэванам[13].
У 1994 годзе ўпершыню адзначана з’яўленне баявых самалётаў у Арменіі. Расіяй Арменіі былі перададзены чатыры Су-25 у рамках ваеннага супрацоўніцтва СНД, адзін з якіх, паводле заявы армянскага боку, быў збіты праціўнікам[42].
…У выніку зімовай кампаніі 1994 года лінія фронту перамясцілася не так прыкметна, як пасля папярэдніх наступальных аперацый, так як Азербайджану атрымалася адбіць толькі невялікія часткі сваёй тэрыторыі на поўначы і поўдні. Аднак спіс страт вырас істотна: азербайджанцы падчас гэтай аперацыі страцілі каля 4 тысяч чалавек, а армяне — каля 2 тысяч чалавек…[45]
На думку Уладзіміра Казімірава, кіраўніка пасрэдніцкай місіі Расіі, паўнамоцнага прадстаўніка Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі па Нагорным Карабаху, і сустаршыні Мінскай групы АБСЕ ад Расіі ў 1992—1996 гадах, галоўную стаўку кіраўніцтва Азербайджана (і пры прэзідэнцтве А. Эльчыбея, і пры Г. Аліеве) рабіла на сілавое рашэнне канфлікту, і менавіта азербайджанскі бок была асноўным носьбітам сілавога падыходу да вырашэння карабахскага канфлікту[51].
The Azerbaijani leadership progressively raised its estimate of the dead from 16,000 to the present officially accepted figure of 20,000 9. ↑ Академия Наук Армянской ССР.“Нагорный Карабах”. Историческая справка, стр. 33(95). Изд-во АН Армянской ССР 10. ↑ Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999 11. ↑ Vladislav Martinovich Zubok. A failed empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. — UNC Press, 2007. — С. 58. — 467 с. — ISBN 0807830984, 9780807830987. 12. 1 2 3 Группа Российских Войск в Закавказье (ГРВЗ) 13. 1 2 3 Журнал «АвиаМастер» № 6/2000 г. «Воздушная война в Нагорном Карабахе» стр 3 14. 1 2 Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет» 15. ↑ .Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет» 16. ↑ Известия. 14.05.2004. ХРОНИКА ВОЙНЫ ЗА КАРАБАХ 17. ↑ Мяло, Ксения Григорьевна. «Россия и последние войны XX века (1989—2000)» 18. ↑ Иван Гранкин Война в Карабахе // Независимая газета. — 19.02.1992. — № 33 (204). 19. ↑ Human Rights Watch / Helsinki. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. — New York · Washington · Los Angeles · London · Brussels, 1994. — С. 6. — ISBN 1-56432-142-8. (англ.)
Более 200 жителей было ўбито во время атаки, самой крупной на сегодняшний день бойни конфликта.
Арыгінальны тэкст (англ.)
More than 200 civilians were killed in the attack, the largest massacre to date in the conflict.
Оценка Саркисяна заставляет под другим углом взглянуть на самую жестокую бойню карабахской войны. Не исключено, что эти массовые убийства явились, пусть хотя бы и отчасти, преднамеренным актом устрашения.
10 апреля -Десятки армян убиты во время штурма азербайджанцами деревни Марага.
17 февраля при сопровождении разведчика Су-24МР над Веденисским районом Армении был сбит азербайджанский МиГ-21, пилот которого попал в плен.
In February 1994, for example, the Armenian Defense Ministry reported shooting down an Azerbaijani Air Force SU-25 that strayed over the Border near Vardenis and capturing a Tatar mercenary from Kyrgyztan, Marat Ishkinovich