wd wp Пошук:
    ⬜

    Юрый Аляксеевіч Гагарын

    У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Гагарын.

    Ю́рый Аляксе́евіч Гага́рын (9 сакавіка 1934, в. Клушына, Гжацкі раён, Смаленская вобласць, РСФСР — 27 сакавіка 1968), каля сяла Навасёлава, Кіржацкі раён, Уладзімірская вобласць, СССР) — лётчык-касманаўт СССР № 1, Герой Савецкага Саюза, кавалер вышэйшых знакаў адрознення шэрага дзяржаў, ганаровы грамадзянін шматлікіх савецкіх і замежных гарадоў.

    Палкоўнік ВПС (1963). Лётчык-касманаўт СССР, Ваенны лётчык 1-га класа, ЗМС СССР (1961). Член ЦК УЛКСМ. Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР 7-га і 8-га скліканняў.

    12 красавіка 1961 года Юрый Гагарын стаў першым чалавекам у сусветнай гісторыі, які здзейсніў палёт у касмічнай прасторы[5][6]. Ракета-носьбіт «Усход» з караблём «Усход-1», на борце якога знаходзіўся Гагарын, была запушчана з касмадрома «Байканур». Пасля 108 хвілін палёту Гагарын паспяхова прызямліўся ў Саратаўскай вобласці, непадалёк ад горада Энгельса. Пачынаючы з 12 красавіка 1962 года, дзень палёту Гагарына ў космас быў абвешчаны святам — Днём касманаўтыкі.

    Першы касмічны палёт выклікаў вялікую цікавасць ва ўсім свеце, а сам Юрый Гагарын ператварыўся ў сусветную славутасць. Па запрашэннях замежных урадаў і грамадскіх арганізацый ён наведаў каля 30 краін[7]. Шмат у першага касманаўта было падарожжаў і па Савецкаму Саюзу. У наступныя гады Гагарын вёў вялікую грамадска-палітычную працу, скончыў Ваенна-паветраную інжынерную акадэмію імя прафесара М. Я. Жукоўскага, працаваў у Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў і рыхтаваўся да новага палёту ў космас.

    27 сакавіка 1968 года Юрый Гагарын загінуў у авіяцыйнай катастрофе паблізу вёскі Навасёлава Кіржацкага раёна Уладзімірскай вобласці, выконваючы навучальны палёт на самалёце МіГ-15УТІ пад кіраўніцтвам дасведчанага інструктара У. С. Сярогіна. Прычыны і акалічнасці авіякатастрофы застаюцца не цалкам высветленымі да сённяшняга дня.

    У сувязі з гібеллю Гагарына ў Савецкам Саюзе была абвешчана агульнанацыянальная жалоба (упершыню ў гісторыі СССР у памяць пра чалавека, які не з’яўляўся кіраўніком дзяржавы). У гонар першага касманаўта Зямлі быў пераназваны шэраг населеных пунктаў (уключаючы яго родны горад — Гжацк), названы вуліцы і праспекты. У розных гарадах свету было ўсталявана мноства помнікаў Гагарыну.

    Біяграфія

    Раннія гады жыцця і адукацыя

    Юрый Аляксеевіч Гагарын нарадзіўся 9 сакавіка 1934, па дакументах у вёсцы Клушына Гжацкага раёна Заходняй вобласці РСФСР[кам. 1][8], гэта значыць па месцы жыхарства (прапіскі) бацькоў. Фактычнае месца нараджэння — радзільня горада Гжацка[9] (пераіменаванага ў 1968 годзе ў г. Гагарын). Рускі. Па паходжанні з’яўляецца выхадцам з сялян: яго бацька, Аляксей Іванавіч Гагарын (1902—1973), — цясляр, маці, Ганна Цімафееўна Матвеева (1903—1984), — працавала на малочнатаварнай ферме[кам. 2][10]. Яго дзядуля, працоўны Пуцілаўскага завода Цімафей Мацвеевіч Мацвееў, жыў у Санкт-Пецярбургу, у Аўтове, на Багамолаўскай (цяпер Адраджэння) вуліцы ў канцы XIX стагоддзя[11].

    Дом, у якім Юрый Гагарын жыў у школьныя гады. Горад Гагарын (былы Гжацк).

    У сям’і Гагарыных было тры сыны і дачка. Юрый быў трэці па старшынстве.

    Дзяцінства Юрыя прайшло ў вёсцы Клушына. 1 верасня 1941 года хлопчык пайшоў у школу, але 12 кастрычніка вёску занялі нямецкія войскі, і яго вучоба перапынілася. Сям’ю з малымі дзецьмі немцы выгналі на вуліцу, а ў доме зладзілі майстэрню. Да пачатку зімы Гагарына выкапалі маленькую зямлянку, накрылі дзірванам, выклалі печку. Бацькі збівалі і прымушалі працаваць. Незадоўга да адступлення немцы сагналі старэйшага брата Валянціна і сястру Зою ў Германію. Юра бачыў, як маці беглі за машынай, якая везла іх дзяцей, а немцы наводмаш адганялі іх прыкладамі. У далейшым Гагарын ніколі не згадваў пра ваенныя гады[12]. Амаль паўтара года вёска Клушына была акупаваная немцамі. 9 красавіка 1943 года вёску вызваліла Чырвоная армія, і вучоба ў школе аднавілася.

    24 мая 1945 года сям’я Гагарыных пераехала ў Гжацк. У маі 1949 года Гагарын скончыў шосты клас Гжацкай сярэдняй школы. Нягледзячы на ​​ўгаворы бацькоў і настаўнікаў скончыць сямігодку ў Гжацку Юрый вырашыў працягнуць вучобу ў Маскве, дзе жылі сваякі. Але патрапіць у Маскву не атрымалася: пакуль бацькі рыхтавалі сына да ад’езду, набор у маскоўскія рамесныя вучылішчы ўжо скончыўся. Толькі 30 верасня з дапамогай дзядзькі — Савелія Іванавіча Гагарына — Юрыю ўдалося паступіць у Люберэцкага рамеснае вучылішча № 10[13]. Адначасова Юрый паступіў у вячэрнюю школу рабочай моладзі, сёмы клас якой скончыў у маі 1951 года, а ў чэрвені скончыў з адзнакай вучылішча па спецыяльнасці фармоўшчык ліцейшчыка[12].

    У жніўні 1951 года Гагарын паступіў у Саратаўскі індустрыяльны тэхнікум, і 25 кастрычніка 1954 года ўпершыню прыйшоў у Саратаўскі аэраклуб. У 1955 года Юрый Гагарын дамогся значных поспехаў, скончыў з адзнакай вучобу і здзейсніў першы самастойны палёт на самалёце Як-18. Усяго ў аэраклубе Юрый Гагарын выканаў 196 палётаў і налётаў 42 гадзіны 23 хвілін.

    Кар’ера ў марской авіяцыі

    27 кастрычніка 1955 года Гагарын быў прызваны ў Савецкую армію і накіраваны ў Чкалаў (цяпер Арэнбург), у 1-е ваеннае авіяцыйнае вучылішча лётчыкаў імя К. Я. Варашылава. Навучаўся Гагарын у вядомага ў тыя часы лётчыка-выпрабавальніка Я. Ш. Акбулатава[14]. Нягледзячы на некаторыя складанасці, якія ўзнікалі ў працэсе навучання[12], 25 кастрычніка 1957 года Гагарын скончыў вучылішча з адзнакай. На працягу двух гадоў служыў у Луастары (Мурманская вобласць) у 769-м знішчальным авіяцыйным палку 122-й знішчальнай авіяцыйнай дывізіі ВПС Паўночнага флота, узброеным самалётамі МіГ-15біс. Да кастрычніка 1959 года налётаў у агульнай складанасці 265 гадзін[15]. Меў кваліфікацыю «Ваенны лётчык 1-га класа». Воінскае званне старшы лейтэнант.

    Гагарын з касмічным атрадам

    Рашэнне аб адборы касманаўтаў і іх падрыхтоўцы да першага палёту на караблі «Усход-1» было прынята ў Пастанове ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР № 22/10 ад 5 студзеня 1959 года і ў Пастанове Савета Міністраў СССР № 569—264 ад 22 мая 1959 года.

    Ваенна-паветраныя сілы СССР займаліся адборам і падрыхтоўкай будучых касманаўтаў. Планавалася адабраць 20 кандыдатаў.

    Адбор кандыдатаў у касманаўты ажыццяўляўся спецыяльнай групай спецыялістаў Цэнтральнага ваеннага навукова-даследчага авіяцыйнага шпіталя[16]. Псіхолагі ж звярнулі ўвагу на наступныя асаблівасці характару Гагарына:

    Любіць відовішча з актыўным дзеяннем, дзе пераважае героіка, воля да перамогі, дух спаборніцтва. У спартыўных гульнях займае месца ініцыятара, важака, капітана каманды. Як правіла, тут гуляюць ролю яго воля да перамогі, цягавітасць, мэтанакіраванасць, адчуванне калектыву. Любімае слова — «працаваць». На сходах ўносіць слушныя прапановы. Пастаянна упэўнены ў сабе, у сваіх сілах. Трэніроўкі пераносіць лёгка, працуе вынікова. Развіты вельмі гарманічна. Шчыры сэрцам. Чысты душой і целам. Ветлівы, тактоўны, акуратны да пунктуальнасці. Інтэлектуальнае развіццё ў Юры высокае. Выдатная памяць. Вылучаецца сярод таварышаў шырокім аб’ёмам актыўнае увагі, кемлівасцю, хуткай рэакцыяй. Не саромеецца адстойваць пункт гледжання, які лічыць правільным[кам. 3].

    9 снежня 1959 года Гагарын напісаў рапарт з просьбай залічыць яго ў групу кандыдатаў у касманаўты. Праз тыдзень Гагарына выклікалі ў Маскву для праходжання ўсебаковага медыцынскага абследавання ў Цэнтральным навукова-даследчым авіяцыйным шпіталі. У пачатку 1960 года рушыла ўслед яшчэ адна спецыяльная медкамісія, якая прызнала старшага лейтэнанта Гагарына прыдатным для касмічных палётаў.

    11 студзеня 1960 года загадам Галоўнакамандуючага ВПС Канстанціна Андрэевіча Вяршынін была арганізавана спецыяльная вайсковая часць (в/ч) № 26266, задачай якой была падрыхтоўка касманаўтаў (у далейшым, частка была ператворана ў Цэнтр падрыхтоўкі касманаўтаў ВПС). Гагарын быў залічаны ў групу кандыдатаў у касманаўты загадам Галоўнакамандуючага ВПС К. А. Вяршынін ад 3 сакавіка 1960 года, а 11 сакавіка — разам з сям’ёй выехаў да новага месца ваеннай службы. З 25 сакавіка пачаліся рэгулярныя заняткі па праграме падрыхтоўкі касманаўтаў[17][18].

    Выбар касманаўта і падрыхтоўка

    Асноўны артыкул: КА Усход-1 Хто першым павінен ляцець у космас, у Галоўнага канструктара Асаблівай канструктарскага бюро № 1 Дзяржкамітэта Савета Міністраў СССР па абароннай тэхніцы Каралёва і яго паплечнікаў сумненняў не выклікала — гэта павінен быць лётчык рэактыўнай знішчальнай авіяцыі.

    Для працы з касмічнай тэхнікай спатрэбіліся асаблівыя кандыдаты — людзі абсалютна здаровыя, прафесійна падрыхтаваныя, дысцыплінаваныя, якія адпавядаюць усім прад’яўляюцца фізічным і медыцынскім патрабаванням[19].

    Пасля чатырохмесячнай маскоўскага перыяду падрыхтоўкі, які пачаўся ў сакавіку 1960 года, Цэнтр падрыхтоўкі касманаўтаў ўсім сваім наяўным складам перабраўся на пастаяннае месца свайго базавання — у Зорны. Там у той момант атрымалася стварыць на першы час самыя непатрабавальныя ўмовы для працы. Непадалёк, блізу станцыі Чкалаўскай, быў атрыманы першы жылы фонд — кватэры для размяшчэння сем’яў слухачоў-касманаўтаў і часткі сем’яў кіруючага складу Цэнтра падрыхтоўкі касманаўтаў[20].

    Акрамя Гагарына, былі яшчэ прэтэндэнты на першы палёт у космас; усяго іх было дваццаць чалавек (Першы атрад касманаўтаў СССР). Кандыдаты набіраліся менавіта сярод ваенных лётчыкаў-знішчальнікаў па рашэнні Каралёва, які лічыў, што такія лётчыкі ўжо маюць досвед перагрузак, стрэсавых сітуацый і перападаў ціску[21]. Адбор у першы атрад касманаўтаў праводзіўся на падставе медыцынскіх, псіхалагічных і шэрагу іншых параметраў: ўзрост 25—30 гадоў, рост не больш за 170 см, вага не больш 70—72 кг[22], здольнасць да высотнай і стратасфернай адаптацыі, шпаркасць рэакцыі, фізічная вынослівасць, псіхічная ўраўнаважанасць[23]. Патрабаванні да росту і вазе паўсталі з-за адпаведных абмежаванняў на касмічны карабель «Усход», якія вызначаліся магутнасцю ракеты-носьбіта «Усход». Акрамя таго, пры адборы кандыдатаў ўлічваліся станоўчая характарыстыка, сяброўства ў партыі (Гагарын стаў кандыдатам у члены КПСС ў 1959 годзе, а ўступіў у партыю летам 1960 года), палітычная актыўнасць, сацыяльнае паходжанне[24]. Непасрэдна лётныя якасці не гулялі вырашальнай ролі. Лётчык-выпрабавальнік Марк Галай, які прымаў удзел у падрыхтоўцы будучых касманаўтаў да палёту, у кнізе «З чалавекам на борце» пісаў: «У любым авіягарнізоне можна было лёгка сустрэць такіх хлопцаў. Ці дрэнна гэта? Наадварот, перакананы, што вельмі добра! Ні ў якай меры не прымяншае вартасцяў першых касманаўтаў, але многае кажа ў карысць „любых авіягарнізонаў“»[25].

    У першым атрадзе касманаўтаў пазначыліся тры лідары — Юрый Гагарын, Герман Цітоў і Рыгор Нялюбаў.

    З дваццаці прэтэндэнтаў адабралі шасцярых, Каралёў вельмі спяшаўся, бо былі дадзеныя, што 20 красавіка 1961 свайго чалавека ў космас адправяць амерыканцы. І таму старт планавалася прызначыць паміж 11 і 17 красавіка 1961 года. Таго, хто паляціць у космас, вызначылі ў апошні момант, на пасяджэнні ГК, імі сталі Гагарын і яго дублёр Герман Цітоў[26].

    3 красавіка 1961 года адбылося пасяджэнне Прэзідыума ЦК КПСС, якое праводзіў Хрушчоў. Па дакладзе намесніка Старшыні Савета Міністраў СССР Д. Ф. Усцінава Прэзідыум ЦК прыняў рашэнне аб запуску чалавека ў космас.

    8 красавіка 1961 года адбылося закрытае пасяджэнне Дзяржаўнай камісіі па пуску касмічнага карабля «Усход», якую ўзначальваў Старшыня Дзяржаўнага камітэта Савета Міністраў СССР па абароннай тэхніцы К. Н. Руднеў. Камісія зацвердзіла першае ў гісторыі заданне чалавеку на касмічны палёт, падпісанае С. П. Каралёвым і М. П. Каманіным:

    Выканаць аднавітковы палёт вакол Зямлі на вышыні 180—230 кіламетраў, працягласцю 1 гадзіна 30 хвілін з пасадкай ў зададзеным раёне. Мэта палёту — праверыць магчымасць знаходжання чалавека ў космасе на спецыяльна абсталяваным караблі, праверыць абсталяванне карабля ў палёце, праверыць сувязь карабля з Зямлёй, пераканацца ў надзейнасці сродкаў прызямлення карабля і касманаўта.

    Пасля адкрытай частцы пасяджэння камісія засталася ў вузкім складзе і зацвердзіла прапанову Каманіна дапусціць у палёт Юрыя Гагарына, а Цітова зацвердзіць запасным касманаўтам[27][28].

    Палёт у космас

    Удзел СССР у касмічнай гонцы прыёў да таго, што пры стварэнні карабля «Усход» быў абраны шэраг неаптымальных, але затое простых і хутка ажыццяўляных рашэнняў[кам. 4]. Некаторыя кампаненты стварыць своечасова не паспелі, у выніку прыйшлося адмовіцца ад сістэмы аварыйнага выратавання на старце і сістэмы мяккай пасадкі карабля. Акрамя таго, з канструкцыі карабля «Усход-1» была прыбраная дублюючая тармазная ўстаноўка. Апошняе рашэнне было абгрунтавана тым, што пры запуску карабля на нізкую 180—200-кіламетровую арбіту ён у любым выпадку на працягу 10 сутак сышоў бы з яе з прычыны натуральнага тармажэння аб верхнія слаі атмасферы і вярнуўся б на Зямлю. На гэтыя ж 10 сутак разлічваліся і сістэмы жыццезабеспячэння.

    Копія ракеты «Усход», ВДНГ, Масква.

    Старт карабля «Усход» з пілотам-касманаўтам Юрыем Аляксеевічам Гагарыным на борце быў здзейснены 12 красавіка 1961 года ў 09:07 па маскоўскім часе з касмадрома Байканур. Пазыўны Гагарына быў «Кедр». Начальнікам стартавай каманды («страляючым») падчас запуску быў інжынер — падпалкоўнік ракетных войскаў (пасля генерал-маёр) А. С. Кірылаў — ён аддаваў каманды па этапах пуску ракеты і кантраляваў іх выкананне, назіраючы за ракетай у перыскоп з каманднага бункера[29]. Яго дублёрам у другога перыскопа быў Л. А. Васкрасенскі — намеснік галоўнага канструктара С. П. Каралёва па выпрабаваннях[30].

    Запіс у журнале дзяжурнага па палігоне.

    У самым пачатку ўздыму ракеты Гагарын усклікнуў: «Паехалі!». Ракета-носьбіт «Усход» прапрацавала без заўваг, але на завяршальным этапе не спрацавала сістэма радыёкіравання, якая павінна была выключыць рухавікі 3-й ступені. Выключэнне рухавіка адбылося толькі пасля спрацоўвання дублюючага механізму (таймера), але карабель ужо падняўся на арбіту, вышэйшы пункт якой (апагей) апынулася на 100 км вышэй разліковай: рассакрэчаныя параметры арбіты былі 327×180 км[31]. Сход з такой арбіты з дапамогай «аэрадынамічнага тармажэння» мог заняць паводле розных ацэнак ад 20 да 50 дзён[31][32][33][34].

    На арбіце Гагарын правёў найпростыя эксперыменты: піў, еў, рабіў запісы алоўкам. «Паклаўшы» аловак побач з сабой, ён выпадкова выявіў, што той маментальна пачаў сплываць. З гэтага Гагарын зрабіў выснову, што алоўкі і іншыя прадметы ў космасе лепш прывязваць. Усе свае адчуванні і назірання ён запісваў на бартавы магнітафон. Да палёту яшчэ не было вядома, як чалавечая псіхіка будзе паводзіць сябе ў космасе, таму была прадугледжана спецыяльная абарона ад таго, каб першы касманаўт ў парыве вар’яцтва не спрабаваў бы кіраваць палётам карабля. Каб уключыць ручное кіраванне, яму трэба было раскрыць запячатаны канверт, усярэдзіне якога ляжаў лісток з кодам, набраўшы які на панелі кіравання, можна было б яе разблакаваць[35].

    Макет карабля «Усход-1» у парыжскім Музеі авіяцыі і касманаўтыкі.

    У канцы палёту тармазная рухальная ўстаноўка (ТРУ) канструктара Ісаева прапрацавала паспяхова, але з недаборам імпульсу, так што аўтаматыка выдала забарону на штатны падзел адсекаў. У выніку, на працягу 10 хвілін перад уваходам у атмасферу карабель бязладна куляўся з хуткасцю 1 абарот у секунду. Гагарын вырашыў не палохаць кіраўнікоў палёту (у першую чаргу — Каралёва) і ва ўмоўным выразе паведаміў аб няштатнай сітуацыі на борце карабля. Калі карабель увайшоў у больш шчыльныя слаі атмасферы, то злучальныя кабелі перагарэлі, а каманда на падзел адсекаў паступіла ўжо ад тэрмадатчыка, так што спушчальны апарат нарэшце аддзяліўся ад прыборна-рухальнага адсека. Спуск адбываўся па балістычнай траекторыі (як і ў астатніх касмічных караблёў серый «Усход» і «Узыход»), гэта значыць з 8-10-кратнымі перагрузкамі, да якіх Гагарын быў гатовы. Складаней было перажыць псіхалагічныя нагрузкі — пасля ўваходу капсулы ў атмасферу загарэлася ашалёўка карабля (тэмпература звонку пры спуску дасягае 3-5 тысяч градусаў Цэльсія), па шклу ілюмінатараў пацяклі струменьчыкі вадкага металу, а сама кабіна пачала патрэскваць.

    На вышыні 7 км у адпаведнасці з планам палёту Гагарын катапультаваўся, пасля чаго капсула і касманаўт сталі спускацца на парашутах паасобна (па такой жа схеме адбывалася пасадка і астатніх пяці караблёў з серыі «Усход»). Пасля катапультавання і адлучэння паветравода спушчальнага апарата, у герметычным скафандры Гагарына не адразу адкрыўся клапан, праз які павінна паступаць вонкавае паветра, так што Гагарын ледзь не задыхнуўся[32][34]. Апошняй праблемай у гэтым палёце аказалася месца пасадкі — Гагарын мог апусціцца на парашуце ў ледзяную ваду Волгі. Гагарыну дапамагла добрая перадпалётная падрыхтоўка — кіруючы кроквамі, ён адвёў парашут ад ракі і прызямліўся ў 1,5-2 кіламетрах ад берага[32][33][34][36].

    Выканаўшы адзін абарот вакол Зямлі, у 10:55:34 на 108-й хвіліне карабель завяршыў палёт. З-за збою ў сістэме тармажэння спушчальны апарат з Гагарыным прызямліўся не ў запланаванай вобласці ў 110 км ад Сталінграда, а ў Саратаўскай вобласці, непадалёк ад Энгельса у раёне сёлаў Смелаўка і Падгорнае. У 10:48 радар блізкага зенітна-ракетнага дывізіёна[37] засёк неапазнаную цэль — гэта быў спушчальны апарат (зенітчыкаў за суткі да гэтага папярэдзілі, каб яны сачылі за «кантэйнерамі з неба»). Пасля катапультавання цэлей на радары стала дзве.

    Адносна абставін сустрэчы Гагарына ёсць розныя версіі.

    1961/04/12 г. у 10:00. 55 мін. 2 км паўднёва-ўсход ад н. п. Падгорнае прызямліўся лётчык-касманаўт маёр ГАГАРЫН Юрый Аляксеевіч, які здзейсніў першы касмічны палёт на касмічным караблі «Усход». Першы заўважыў ефр. Сапельцаў В. Г., а прыбыў да месца прызямлення маёр Гасіеў А. Н., які даставіў першага ў свеце лётчыка-касманаўта Героя Савецкага Саюза маёра ГАГАРЫНА ЮРЫЯ АЛЯКСЕЕВІЧА ў падраздзяленне для сустрэчы з асабістым складам.

    — Выписки из Исторического формуляра в/ч 40218, раздел VII. Лист N4, параграф 6.[38]

    Па іншых звестках, першымі людзьмі, якія сустрэлі касманаўта пасля палёту, апынуліся жонка мясцовага лесніка Ганна (Аніхаят) Тахтарава і яе шасцігадовая ўнучка Рыта (Румія)[39]. Неўзабаве да месца падзей прыбылі ваенныя з дывізіёна і мясцовыя калгаснікі. Адна група ваенных узяла пад ахову спушчальны апарат, а іншая павезла Гагарына ў размяшчэнне часткі. Адтуль Гагарын па тэлефоне адрапартаваў камандзіру дывізіі ППА: «Прашу перадаць галоўнаму трэнеру ВПС: задачу выканаў, прызямліўся ў зададзеным раёне, адчуваю сябе добра, удараў і паломак няма. Гагарын»[40].

    Вяртанне на Зямлю

    Тым часам з аэрадрома Энгельс вылецеў верталёт Мі-4, у задачу экіпажа якога ўваходзіла знайсці і падабраць Гагарына. Экіпаж верталёта Мі-4 першым выявіў спушчальны апарат, але Гагарына побач не было; сітуацыю растлумачылі мясцовыя жыхары, якія сказалі, што Гагарын з’ехаў на грузавіку ў Энгельс. Верталёт узляцеў і ўзяў курс на горад. З яго борта на дарозе непадалёк ад КПП ракетнага дывізіёна заўважылі аўтамашыну, на якой Гагарын пасля дакладу ў частцы накіроўваўся да спушчальнага апарату. Гагарын выйшаў з машыны і махаў рукамі, яго падабралі, і верталёт паляцеў на аэрадром Энгельс, перадаўшы радыёграму: «Касманаўт узяты на борт, трымаю курс на аэрадром». На месцы пасадкі Гагарыну была ўручана яго першая ўзнагарода за палёт у космас — медаль «За асваенне цалінных земляў». Пасля такі ж медаль ўручаўся на месцы пасадкі і многім іншым касманаўтам[41].

    На аэрадроме ў Энгельсе Гагарына ўжо чакалі, ля трапа верталёта было ўсё кіраўніцтва базы. Яму ўручылі віншавальную тэлеграму Савецкага ўрада. На аўтамабілі «Перамога» Гагарына павезлі на камандна-дыспетчарскі пункт, а затым у штаб базы для сувязі з Масквой.

    Да поўдня на аэрадром Энгельс з Байканура прыбылі два самалёты: Іл-18 і Ан-10, на якіх прыбылі намеснік камандуючага ВПС генерал-лейтэнант Агальцаў і група журналістаў. На працягу трох гадзін, пакуль ўсталёўвалі сувязь з Масквой, Гагарын даваў інтэрв’ю і фатаграфаваўся. Са з’яўленнем сувязі ён асабіста далажыў Хрушчову (Першаму сакратару ЦК КПСС) і Брэжневу (Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР) аб выкананні палёту.

    Пасля дакладу Гагарын і група суправаджэння асоб селі на самалёт Іл-14, які прыбыў з Куйбышаўскага аэрадрома «Камлюк», і паляцелі ў Куйбышаў (зараз Самара). Было прынята рашэнне, каб пазбегнуць шуміхі зрабіць пасадку не ў аэрапорце «Курумоч», а на завадскім аэрадроме «Безымянка»[42]. Але пакуль глушылі рухавікі самалёта і мантавалі трап, на аэрадроме ўжо сабралася шмат народу (уключаючы рабочых і інжынераў размешчанага побач з аэрадромам завода «Прагрэс», дзе, дарэчы, і была выпушчаная ракета Р-7, на якой стартаваў у космас карабель «Усход» з Гагарыным на борце), прыехала гарадское партыйнае кіраўніцтва. Калі змантавалі трап, першым выйшаў з самалёта Гагарын, ён павітаў прысутных. Гагарына павезлі на «абкамаўскую» дачу на беразе Волгі. Там ён прыняў душ і нармальна паеў. Праз тры гадзіны пасля прылёту ў Куйбышаў Гагарына, туды ж прыляцелі Каралёў і яшчэ некалькі чалавек з Дзяржкамісіі. У 21 гадзіну накрылі стол і адсвяткавалі ўдалы палёт Гагарына ў космас[43].

    Асвятленне ў савецкіх СМІ

    З прычыны забеспячэння сакрэтнасці першага палёту чалавека ў космас, сам факт запуску Гагарына папярэдне ня асвятляўся. Шырока вядомыя кадры, дзе можна яго пазнаць, былі знятыя не ў дзень запуску ў космас, а пазней, спецыяльна для кінахронікі, дзе Гагарын паўтарыў усё, што рабіў пры рэальным запуску[44].

    Перад палётам урадам СССР загадзя было падрыхтавана тры паведамленні ТАСС аб запуску чалавека ў космас, у тым ліку адно «трагічнае», калі касманаўт не вернецца жывым:

    1 варыянт — урачысты, аб выхадзе карабля-спадарожніка з чалавекам на борце на калязямную арбіту[45]:

    Пасля паспяховага правядзення намечаных даследаванняў і выканання праграмы палёту 12 красавіка 1961 года ў 10 гадзін 55 хвілін маскоўскага часу савецкі касмічны карабель «Усход» здзейсніў паспяховую пасадку ў зададзеным раёне Савецкага Саюза.

    Лётчык-касманаўт маёр Гагарын паведаміў: «Прашу далажыць партыі і ўраду, што прызямленне прайшло нармальна, адчуваю сябе добра, траўм і ўдараў не маю».

    Ажыццяўленне палёту чалавека ў касмічную прастору адкрывае грандыёзныя перспектывы заваявання космасу чалавецтвам.

    — ТАСС, 12 красавіка 1961 года.

    2 варыянт — паведамленне аб нявыхадзе карабля-спадарожніка на арбіту і яго экстраным прызямленні, у ім жа зварот да народаў і ўрадаў замежных краін з просьбай аказаць садзейнічанне ў пошуку і выратаванні касманаўта;

    3 варыянт — паведамленне аб трагічнай гібелі касманаўта.

    Праекты ўсіх трох паведамленняў былі прыкладзеныя да запіскі Усцінава, Руднева, Калмыкова, Дзяменцьева, Бутомы, Келдыша, Маскаленка, Вяршыніна, Каманіна, Івашуціна і Каралёва ў ЦК КПСС ад 30 сакавіка 1961 года. Пастановай Прэзідыума ЦК КПСС ад 3 красавіка 1961 «Аб запуску касмічнага карабля-спадарожніка» тэксты паведамленняў былі ўхвалены[46].

    Усе тры паведамленні былі запячатаны ў спецыяльныя канверты пад нумарамі: 1, 2, 3 і адпраўленыя на радыё, тэлебачанне і ТАСС. Па камандзе з Крамля адклейваўся толькі той канверт, нумар якога пакажуць з Крамля 12 красавіка 1961 г., а тыя канверты, што засталіся, падлягалі неадкладнаму знішчэнню[47][48].

    Пасля палёту ў космас

    Сустрэча ў Маскве

    Першапачаткова ніхто не планаваў грандыёзнай сустрэчы Гагарына ў Маскве. Усё вырашыў у апошні момант Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў. Паводле слоў яго сына, Сяргея Хрушчова[49],

    Ён пачаў з таго, што патэлефанаваў міністру абароны маршалу Маліноўскаму і сказаў: «Ён у вас старшы лейтэнант. Трэба яго тэрмінова павысіць у званні». Маліноўскі сказаў, даволі неахвотна, што дасць Гагарыну званне капітана. На што Мікіта Сяргеевіч раззлаваўся: «Якога капітана? Вы яму хоць маёра дайце». Маліноўскі доўга не згаджаўся, але Хрушчоў настаяў на сваім, і ў гэты ж дзень Гагарын стаў маёрам.

    Потым Хрушчоў патэлефанаваў у Крэмль і запатрабаваў, каб Гагарыну падрыхтавалі годную сустрэчу.

    Паводле іншых сведчанняў, чарговае званне «капітан» Гагарын павінен быў атрымаць у красавіку 1961 года, але Д. Ф. Усцінаў прапанаваў зрабіць яго адразу маёрам. Загад аб прысваенні гэтага пазачарговага звання быў падрыхтаваны да старту, але Юрый Гагарын даведаўся пра тое, што ён стаў маёрам, толькі пасля пасадкі. Ва ўсіх паведамленнях ТАСС 12 красавіка ўжо гаварылася аб «маёра Юрыя Гагарына».

    14 красавіка за Гагарыным прыляцеў Іл-18, а на падлёце да Масквы да самалёта далучыўся ганаровы эскорт знішчальнікаў, які складаецца з сямі знішчальнікаў МіГ-17. Самалёты з эскортам урачыстым строем прайшлі над цэнтрам Масквы, над Чырвонай плошчай, затым зрабіў пасадку ў аэрапорце Внукава, там Гагарына чакаў грандыёзны прыём: вясёлыя людзі, журналісты і аператары, кіраўніцтва краіны. Самалёт падруліў да цэнтральнага будынка аэрапорта, спусцілі трап, і першым па ім сышоў Гагарын. Ад самалёта да ўрадавых трыбун была працягнута ярка-чырвоная дывановая дарожка, па ёй і пайшоў Юрый Гагарын. Па шляху ў яго развязаўся шнурок на чаравіку (паводле іншай версіі — шлейка ад шкарпэтак), але ён не спыніўся і дайшоў да ўрадавых трыбун, рызыкуючы спатыкнуцца і зваліцца[50], пад гукі аркестра, выконваючага савецкі авіямарш «Мы народжаныя, каб казку зрабіць быллю». Падышоўшы да трыбуны, Юрый Гагарын адрапартаваў Мікіту Хрушчову[51]:

    Таварыш Першы сакратар Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі Савецкага Саюза, Старшыня Савета Міністраў СССР! Рады далажыць вам, што заданне Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі і Савецкага ўрада выканана…

    Далей была паездка ў адкрытым «ЗІЛ-111В», Гагарын стоячы вітаў тых, хто сустракаў. Кругам чуліся віншаванні, многія махалі плакатамі. Адзін чалавек прарваўся праз ачапленне і ўручыў Гагарыну букет. На Чырвонай плошчы прайшоў мітынг, на якім Мікіта Хрушчоў абвясціў аб прысваенні Гагарыну званняў Герой Савецкага Саюза і «Лётчык-касманаўт СССР».

    Мітынг перарос у стыхійную 3-гадзінную дэманстрацыю, якую Юрый Гагарын і кіраўнікі савецкай дзяржавы віталі з трыбуны маўзалея Леніна. Пасля заканчэння дэманстрацыі Мікіта Хрушчоў праводзіў Гагарына ўнутр маўзалея, да саркафага[51]. Урачыстасці працягнуліся на прыёме ў Крамлі, на якім прысутнічалі шматлікія канструктары, імёны якіх тады яшчэ афіцыйна не называліся. Леанід Брэжнеў уручыў Гагарыну «Залатую Зорку» Героя Савецкага Саюза і ордэн Леніна. Многіх нованароджаных хлопчыкаў бацькі называлі ў той дзень у гонар Гагарына — Юрыем.

    На наступны дзень адбылася прэс-канферэнцыя, на якой Гагарыну і канструктарам задавалі пытанні замежныя журналісты. Канферэнцыя пачалася з пытання Гагарыну пра тое, ці не з’яўляецца ён сваяком нашчадкаў роду князёў Гагарыных, цяпер жывуць у ЗША. На што Гагарын адказаў[51]:

    Сярод сваіх сваякоў ніякіх князёў і людзей шляхетнага роду не ведаю і ніколі пра іх не чуў.

    Замежныя візіты

    Жыхары Карл-Маркс-Штадт на вуліцы, названай імем Юрыя Гагарына, 6 мая 1961 года.

    Амаль праз месяц пасля палёту Юрыя Гагарына адправілі ў першую замежную паездку з так званай «Місіяй свету». Першы касманаўт наведаў Чэхаславакію, Фінляндыю, Англію, Балгарыю і Егіпет.

    Першай замежнай паездкай для Юрыя Гагарына стала паездка ў Чэхаславакію. Ён ляцеў на звычайным рэйсавым Ту-104 у Прагу. Пасажыры рэйса даведаліся Гагарына і кінуліся да яго за аўтографамі. А камандзір экіпажа П. М. Міхайлаў запрасіў яго ў кабіну і даў яму ў рукі штурвал. У Чэхаславакіі Гагарын наведаў ліцейны завод і атрымаў ад мясцовых рабочых сувенір — статуэтку ліцейніка. Урад Чэхаславакіі ўдастоены Гагарына звання «Героя Сацыялістычнай Працы ЧССР».

    Юрый Гагарын падчас замежнага візіту ў Егіпет, 5 лютага 1962.

    Далей шлях Гагарына ляжаў у Балгарыю. Пры падлёце да Сафіі балгарскія лётчыкі сустрэлі яго ганаровым эскортам знішчальнікаў. Гагарын пабываў у некалькіх гарадах Балгарыі, у Плоўдзіве і Сафіі яго абралі Ганаровым грамадзянінам горада; пабываў ля помніка Алёшы.

    У Фінляндыі Гагарын пабываў двойчы — у 1961 і 1962 гадах.

    У ліпені 1961 года Гагарын прыбыў у Англію па запрашэнні прафсаюза ліцейшчыкаў Англіі. У Англіі на машыну «Rolls-Royce Silver Cloud-II»[52] ўсталявалі спецыяльны нумар YG 1 (Юрый Гагарын 1)[53]. Спачатку ён наведаў Манчэстэр і найстарэйшага прафсаюза ліцейшчыкаў Вялікабрытаніі, якая знаходзіцца ў ім штаб-кватэру. Там Гагарыну ўручылі дыплом Ганаровага ліцейніка Англіі. За час гэтага візіту Юрый Гагарын атрымаў залаты медаль ад фонду развіцця космасу (першы асобнік) і сустрэўся з кіраўніцтвам краіны, з прэм’ер-міністрам Гаральдам Макміланам і з каралевай Лізаветай II. Каралева насуперак этыкету сфатаграфавалася з касманаўтам на памяць, матываваўшы гэта тым, што ён не звычайны, зямны чалавек, а нябесны, і таму парушэнні этыкету няма[54].

    За 1961 года Гагарын наведаў Чэхаславакію, Балгарыю, Фінляндыю, Вялікабрытанію, Польшчу (21—22 ліпеня), Кубу, Бразілію з прыпынкам на востраве Кюрасаа, Канаду з прыпынкам у Ісландыі, Венгрыю, Румынію, Цэйлон (цяпер Шры-Ланка), Афганістан.

    У студзені — лютым 1962 года Гагарын наведаў Аб’яднаную Арабскую Рэспубліку (Егіпет) па запрашэнні віцэ-прэзідэнта і галоўнакамандуючага ўзброенымі сіламі краіны, маршала Абдэль Хакім Амера[55]. Гагарын прабыў у Егіпце 7 дзён. Прэзідэнт краіны Гамаль Абдэль Насер узнагародзіў Юрыя Гагарына вышэйшым ордэнам рэспублікі «Каралі Ніла».

    У верасні 1963 года Гагарын наведаў Парыж, дзе прыняў удзел у XIV Міжнародным кангрэсе астранаўтаў[56][57].

    Усяго Юрый Гагарын у рамках замежных візітаў наведаў каля 30 краін.

    Далейшае жыццё і кар’ера

    Касманаўты: Юрый Гагарын (трэці злева на фатаграфіі), Віктар Гарбатко на пікніку ў Даўгапрудным з сябрамі, 19 жніўня 1963.

    3 верасня 1961 года Юрый Гагарын паступіў у Ваенна-паветраную інжынерную акадэмію ім. Жукоўскага, а 17 лютага 1968 года пад кіраўніцтвам С. М. Белацаркоўскага абараніў у ёй дыпломны праект па тэме метадалогіі выкарыстанні і дагукавай аэрадынамікі распрацоўванага групай слухачоў-касманаўтаў аднамеснага паветрана-касмічнага лятальнага апарата, прычым яго дыпломная праца пераўзыходзіла дыпломы таварышаў больш чым у два разы.[58] Дзяржаўная экзаменацыйная камісія прысвоіла палкоўніку Юрыю Гагарыну кваліфікацыю «лётчык-інжынер-касманаўт» і рэкамендавала яго ў ад’юнктуру акадэміі[59].

    На працягу трох гадоў сустрэчы і паездкі адбіралі ў Юрыя большую частку яго асабістага часу. Паводле сведчання М. П. Каманіна, дадатковую нагрузку стварала тое, што такія сустрэчы часта суправаджаліся застоллем[60]. У выніку Гагарын набраў лішнія 8—9 кілаграмаў вагі, перастаў сістэматычна займацца спортам. Зноў пачалася падрыхтоўка да касмічнага палёту, палёты на самалётах і неабходны рэжым змаглі спыніць гэты працэс[61].

    У 1964 годзе Гагарын стаў намеснікам начальніка Цэнтра падрыхтоўкі касманаўтаў. Ён таксама вёў вялікую грамадска-палітычную працу, з’яўляючыся дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР 6-га і 7-га скліканняў, членам ЦК УЛКСМ (абіраўся на 14-м і 15 -м з’ездах УЛКСМ), прэзідэнтам Таварыства савецка-кубінскага сяброўства[62].

    У 1964 годзе Гагарын быў прызначаны камандзірам атрада савецкіх касманаўтаў.

    Савецкія касманаўты злева направа: Павел Паповіч, Юрый Гагарын, Валянціна Церашкова ў студыі тэлебачання, Масква 1 студзеня 1964.

    Гагарын вучыўся ў Ваенна-паветранай інжынернай акадэміі імя М. Я. Жукоўскага і таму некаторы час не меў лётнай практыкі, таксама адбівалася і грамадская дзейнасць. Гагарын выконваў абавязкі дэпутата Вярхоўнага Савета СССР 6-га (абраны ў Савет Саюза ў 1962 годзе па Сычоўскай акрузе) і 7-га (у 1966 ад Савет нацыянальнасцей) скліканняў,[63] з’яўляўся членам ЦК УЛКСМ (абіраўся на 14-м і 15-м з’ездах УЛКСМ) і кіраваў пазаштатным аддзелам касманаўтыкі газеты «Чырвоная Зорка» (з 1964 года). Акрамя таго, гістарычнае значэнне палёту ў космас зрабіла яго вядомай персонай і за мяжой. Гагарын з’яўляўся прэзідэнтам Таварыства савецка-кубінскага сяброўства, ганаровым членам Таварыства «Фінляндыя — СССР» і наведваў многія краіны свету з місіяй міру і сяброўства.

    У 1966 годзе Гагарына абралі Ганаровым членам Міжнароднай акадэміі астранаўтыкі, у чэрвені таго ж года Гагарын ужо прыступіў да трэніровак па праграме «Саюз». Ён быў прызначаны дублёрам Камарова, які здзейсніў першы палёт на новым караблі. Палёт з-за няспраўнасці сонечнай батарэі быў перапынены датэрмінова, а скончыўся гібеллю касманаўта з-за непаладак парашутнай сістэмы. Вельмі верагодна, што калі б быў жывы Каралёў, Гагарын быў бы асноўным пілотам «Саюза-1», паколькі Каралёў абяцаў яму палёт на караблі новага тыпу[64].

    Першы пасля перапынку самастойны вылет на МіГ-17 Гагарын здзейсніў у пачатку снежня 1967 года. Прызямліўся з другога заходу з-за няслушнага разліку на пасадку, характэрнага для лётчыкаў нізкага росту, якія мелі перапынак у палётах. Гэта стала падставай для боязі уладаў страціць папулярнага героя ў выпадку аварыі.

    Юрый Гагарын прыклаў нямала намаганняў для ажыццяўлення месяцавых касмічных палётаў і сам да сваёй гібелі складаўся членам экіпажа аднаго з месяцавых караблёў, якія рыхтуюцца. Гагарын не меў права самастойна лётаць на знішчальніку, хоць і быў намеснікам начальніка ЦПК па лётнай падрыхтоўцы, а таму дамогся кірунку на аднаўленне кваліфікацыі як лётчык-знішчальнік[65].

    Нягледзячы на занятасць, Гагарын знаходзіў час і для хобі, якімі былі катанне на водных лыжах і калекцыяніраванне кактусаў[66].

    Гібель

    Асноўны артыкул: Гібель Юрыя Гагарына 27 сакавіка 1968 года Гагарын загінуў у авіяцыйнай катастрофе, выконваючы трэніровачны палёт на самалёце МіГ-15УТЗ пад кіраўніцтвам дасведчанага інструктара У. С. Сярогіна, паблізу вёскі Навасёлава Кіржачскага раёна Уладзімірскай вобласці.

    Для расследавання прычын катастрофы была створана Дзяржаўная камісія. Справаздача склала 29 тамоў і была засакрэчаны; яе дэталі да апошняга часу былі вядомыя толькі з артыкулаў і інтэрв’ю асобных яе членаў. Сутнасць высноў камісіі была такой: экіпаж з-за паветранай абстаноўкі, якая змянілася ў палёце, здзейсніў рэзкі манеўр і выйшаў з хмарнага пласта, пікіруючы практычна вертыкальна. Нягледзячы на ​​спробы лётчыкаў вывесці машыну ў гарызантальны палёт, самалёт сутыкнуўся з зямлёй і экіпаж загінуў. У ходзе расследавання адмоў або няспраўнасцей тэхнікі выяўлена не было. Хімічны аналіз астанкаў і крыві лётчыкаў старонніх рэчываў не выявіў[67][68].

    Да 50-гадовага юбілею палёту Гагарына ў космас былі рассакрэчаныя высновы дзяржкамісіі аб магчымых прычынах яго гібелі. Найбольш верагоднай прычынай падзення самалёта, паводле дадзеных Архіва прэзідэнта РФ, быў названы рэзкі манеўр ухілення ад шара-зонда або, што менш верагодна, для прадухілення ўваходу ў верхні край воблачнасці. Ва ўмовах ўскладненай метэаралагічнай абстаноўкі гэта прывяло да трапляння самалёта ў закрытычны рэжым палёту і свальвання[69][70].

    Даследаванні групы спецыялістаў пад кіраўніцтвам С. М. Белацаркоўскага паказалі, што найбольш верагоднай прычынай рэзкага манеўру стала збліжэнне і рэзкае ўхіленне ад іншага самалёта, з магчымым трапленнем у яго віхравы след. З прычыны гэтага, МіГ-15УТЗ Гагарына і Сярогіна трапіў у плоскі штопар. Знаходзячыся ў воблачным пласце, лётчыкі не маглі бачыць вышыні палёту. Кіруючыся недакладнымі метэаралагічнымі дадзенымі і паказаннямі прыбораў, лётчыкі меркавалі, што паспеюць вывесці самалёт з падзення, але запас вышыні апынуўся недастатковы. Пасля выхаду з хмарнага пласта — катапультавацца было ўжо позна[68].

    У 2013 годзе Аляксей Лявонаў паведаміў, што ў выніку рассакрэчвання дакументаў следчай камісіі дадзеная версія цалкам пацвердзілася: у зоне трэніровачных палётаў касманаўтаў несанкцыянавана апынуўся самалёт Су-15, які на фарсажы сышоў на свой эшалон. Прайшоўшы ў аблоках на адлегласці 10-15 метраў ад самалёта Гагарына і Сярогіна, знішчальнік, які ішоў на хуткасці звышгуку, абураных патокам увагнаў іх самалёт у спіраль, выйсці з якога лётчыкі не паспелі[71][72][73].

    Ганаровыя званні і ўзнагароды

    У якасці прэміяльных першы касманаўт атрымаў ад урада 15 тыс. рублёў, аўтамабіль «Волга» (нумар 78-78 мод), чатырохпакаёвая кватэра па месцы службы з мэблёўкай і мноства падарункаў[74][75].

    Званні

    Крыніца[75]

    Савецкі ўрад таксама павысіў Ю. А. Гагарына ў званні ад старшага лейтэнанта адразу да маёра (стартаваў у космас у званні старшага лейтэнанта, прызямліўся — маёрам).

    Званне «падпалкоўнік» Юрыю Гагарыну прысвоена 12 чэрвеня 1962, а званне «палкоўнік» — 6 лістапада 1963 года

    З 1966 года Юрый Гагарын з’яўляўся ганаровым членам Міжнароднай акадэміі астранаўтыкі.

    Ордэны

    Крыніца[66][75][77].

    Медалі і дыпломы

    Крыніца[75].

    Ганаровае грамадзянства

    Юрый Гагарын быў абраны ганаровым грамадзянінам гарадоў:

    Яму таксама былі ўручаны залатыя ключы ад варот гарадоў Каір і Александрыя (Егіпет)[75].

    Сям’я

    Стаўленне да рэлігіі

    Касманаўт выказаў сваё стаўленне да рэлігіі ў сваёй кнізе так[83]:

    « Палёт чалавека ў космас нанёс сакрушальны ўдар царкоўнікам. У патоках лістоў, якія ідуць да мяне, я з задавальненнем чытаў прызнання, у якіх вернікі пад уражаннем дасягненняў навукі зракаліся бога, згаджаліся з тым, што бога няма і ўсё звязанае з яго імем — выдумка і лухта. »

    Аднак, існуе і іншы пункт гледжання па адносінах Гагарына да рэлігіі. Так, Валянцін Пятроў, адзін з работнікаў Цэнтра падрыхтоўкі касманаўтаў у Расіі з першага патоку, у інтэрв’ю агенцтву «Інтэрфакс-рэлігія» паведамляе, што яны з першым касманаўтам Зямлі наведвалі Троіца-Сергіеву Лаўру[84]:

    « Юрый Аляксеевіч, як усе рускія людзі, быў чалавекам ахрышчаны і, наколькі я магу ведаць, вернікам. Для мяне незабыўнай застаецца наша сумесная паездка ў Троіца-Сергіеву лаўру ў 1964 годзе, як раз калі Гагарыну споўнілася 30 гадоў. <…> Калі мы прыйшлі ў лаўру, натоўп народу пайшла да яго за аўтографамі. Яшчэ нават служба не паспела скончыцца, але ўсё, даведаўшыся пра прыезд Гагарына, паспяшаліся да яго. Вось такая была народная любоў да Юру, і ён не мог нікому адмовіць. »

    Таксама Валянцін Пятроў распавядае пра тое, што Гагарын прапаноўваў аднавіць Храм Хрыста Збавіцеля[84]:

    « А праз некаторы час пасля нашай паездкі Юрый Гагарын, выступаючы на пасяджэнні пленума ЦК па пытаннях выхавання моладзі, у адкрытую прапанаваў аднавіць храм Хрыста Збавіцеля як помнік воінскай славы, як выдатны твор праваслаўя. Адначасова ён прапанаваў аднавіць і разбураную ў той час Трыумфальную арку. Матыў у Гагарына быў вельмі просты: нельга падымаць патрыятызм, не ведаючы сваіх каранёў. Паколькі храм Хрыста Збавіцеля — гэта помнік воінскай славы, то людзі, якія ідуць абараняць Радзіму, павінны гэта ведаць. »

    У канцы снежня 1965 года быў Восьмы З’езд ЦК УЛКСМ Па пытаннях выхаванні моладзі. Гагарын там выступіў і сказаў[85]:

    « На мой погляд, мы яшчэ недастаткова выхоўваем павага да гераічнага мінулага, часта не думаем аб захаванні помнікаў. У Маскве была знятая і не адноўленая Трыумфальная арка 1812, быў разбураны храм Хрыста Збавіцеля, пабудаваны на грошы, сабраныя па ўсёй краіне ў гонар перамогі над Напалеонам. Няўжо назва гэтага помніка зацямніла яго патрыятычную сутнасць? Я б мог працягнуць пералік ахвяр варварскага адносіны да помнікаў мінулага. Прыкладаў такіх, на жаль, шмат. »

    Памяць

    Асноўны артыкул: Юрый Гагарын у культуры і мастацтве

    Курыльская лістоўніца, пасаджаная ў Хабараўску Юрыем Гагарыным 29 мая 1962 года.

    У тапонімах

    Анатацыйная дошка на праспекце Гагарына ў Смаленску.

    Установы

    Парк культуры і адпачынку імя Ю. Гагарына ў г. Паўднёва-Сахалінск

    Караблі і самалёты

    Узнагароды і знакі

    У космасе

    Іншае

    Паштовыя маркі і манеты

    Асноўны артыкул: Філатэлістычная гагарыніяна

    Паштовы блок СССР (1976)  (ЦФА (ІТЦ «Марка») № 4569) Паштовая марка да 75-годдзя з дня нараджэння Ю. А. Гагарына з фатаграфіяй, якая не публікаваліся раней, зробленай 12 красавіка 1961 года адразу пасля прызямлення карабля «Усход»  (ЦФА (ІТЦ «Марка») № 1304) Юбілейная манета, наміналам у 10 рублёў 2001 года, адчаканеная да 40-годдзя першага палёту чалавека ў космас Юбілейная залатая манета, наміналам у 1000 рублёў 2011 года, адчаканеная да 50-годдзя першага палёту чалавека ў космас

    Юрый Гагарын у творах мастацтва

    Гл. таксама

    Публікацыі

    Заўвагі

    Каментарыі

    1. ↑ Зараз — Гагарынскі раён Смаленскай вобласці
    2. ↑ «…отец плотничал, а мать была дояркой. За хорошую работу её назначили заведующей молочнотоварной фермой колхоза.» — Гагарин Ю.А. {{{загаловак}}}. — М.: Правда, 1961.
    3. ↑ Из заключения комиссии, состоявшей в основном из врачей и психологов, при аттестации 23 августа 1960 г. Цит. по: Губарев В. Юрий Гагарин: «Я чувствовал себя хорошо…» (Комментарий к Главному полёту ХХ века) // Наука и жизнь. — 2011. — № 4. — С. 6.
    4. ↑ Пра тое, якая гэта была машына, шмат пазней напіша ў сваіх успамінах паплечнік Каралёва акадэмік Барыс Раушэнбах: «„Восток“, на котором должен был лететь Гагарин, был предельно прост: в его конструкции легко обнаружить множество неоптимальных (но зато быстро осуществимых) технических решений…» // Михаил Руденко. Юрий Гагарин погибал трижды (нявызн.) (недаступная спасылка). Русская Германия (N 17/2005 02.05 - 08.05). Архівавана з першакрыніцы 30 красавіка 2005. Праверана 12 красавіка 2011.

    Літаратура і крыніцы

    1. 1 2 3 4 5 http://www.federalspace.ru/1968
    2. 1 2 Гагарин Юрий Алексеевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1971. — Т. 5 : Вешин — Газли. — С. 623. Праверана 27 верасня 2015.
    3. 1 2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
    4. ↑ Great Russian Encyclopedia — М.: Большая российская энциклопедия, 2004. Праверана 6 снежня 2021.
    5. ↑ «Большая российская энциклопедия»: в 30-ти тт. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 6. Восьмеричный путь — Германцы. — М.: «Большая российская энциклопедия», 2006. — 767 с.
    6. ↑ Yuri Gagarin: First Man in Space(англ.) . Сайт НАСА. Архівавана з першакрыніцы 3 красавіка 2013. Праверана 17 лістапада 2017.
    7. ↑ По материалам стенда на ВДНХ // Отчёт о СССР: космос = USSR Report: Space. — Foreign Broadcast Information Service[en], Joint Publications Research Service[en], 1986. — С. 25. — 92 с. — (JPRS (Series)). Гл. таксама поўны тэкст справаздачы Архівавана 2 мая 2013..
    8. ↑ Гл. копія пасведчання аб нараджэнні на стар. 17 // Пресс-бюллетень № 1 | Июль — август | 2010 (нявызн.) (недаступная спасылка). Оргкомитет по подготовке и проведению празднования в 2011 году 50-летия полета в космос Ю. А. Гагарина. (22 августа 2010 года). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 15 красавіка 2011.
    9. ↑ Николай Николаев. Тайна рождения Юрия Гагарина (нявызн.), Рабочий путь, Смоленск (2 марта 2011). Праверана 14 красавіка 2011. Архівавана 23 кастрычніка 2013.
    10. ↑ «На ферму прибежала рассыльная … Бегу, — ответила мама. — Вот задам поросятам корму, зайду переодеться домой …» — Гагарин В. А. {{{загаловак}}}. — М.: «Московский рабочий», 1972.
    11. ↑ Автово(руск.)  (недаступная спасылка). Официальный портал Администрации Санкт-Петербурга. Администрация Санкт-Петербурга. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 13 красавіка 2011.
    12. 1 2 3 Лесков С. Главный полёт человека // Известия. — 2011.
    13. ↑ Ю. А. Гагарин — сын Земли и звёзд
    14. ↑ Копылов Иван Степанович, Лазукин Александр Николаевич, Райкин Герш Львович. Первый космонавт (нявызн.) (недаступная спасылка). Военная литература (1 студзеня 1976). Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 24 мая 2015.
    15. ↑ Юрий Алексеевич Гагарин / Yuri Alekseyevich Gagarin (нявызн.) (недаступная спасылка). astronaut.ru. Архівавана з першакрыніцы 22 чэрвеня 2019. Праверана 24 мая 2015.
    16. 1 2 3 Юрий Гагарин — первый космонавт планеты Земля (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    17. ↑ Хронология событий Центра (нявызн.) (недаступная спасылка). ФГБУ “НИИ ЦПК имени Ю.А.Гагарина”". Архівавана з першакрыніцы 13 сакавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    18. ↑ 50 лет назад в СССР создан Центр подготовки космонавтов (нявызн.) (недаступная спасылка). Ветераны отчизны. Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    19. ↑ Таких берут в космонавты! (нявызн.), retroportal.ru .
    20. ↑ Из истории подготовки первых космонавтов, Е. А. Карпов, кандидат медицинских наук (нявызн.), astronaut.ru .
    21. ↑ Космонавт Леонид КАДЕНЮК: «Мне запрещали вступать в контакт с НЛО» (нявызн.), «Комсомольская правда» в Украине (11 красавіка 2009). Праверана 15 сакавіка 2011.
    22. ↑ Константин Лантратов. Резюме для космонавта (нявызн.), журнал «Коммерсантъ-Власть» (№ 19 (773), 19.05.2008). Праверана 15 сакавіка 2011.
    23. ↑ Виталий Жихарев. Герои нашего времени (нявызн.) (№ 14 (1947), 07.04.10). Праверана 15 сакавіка 2011. Архівавана 18 верасня 2011.
    24. ↑ Лебедев В. В.. Астронавты и космонавты. Размышления о прочитанном. (нявызн.), Советская Россия (20/04/2010). Праверана 15 сакавіка 2011. Архівавана 29 кастрычніка 2012.
    25. ↑ Галлай М. Л. С человеком на борту. — М.: Советский писатель, 1985
    26. ↑ Спецвыпуск посвященный 30-летию полёта Ю. А. Гагарина (нявызн.) (недаступная спасылка). Газета ГОУ СПО АО «Коряженский индустриальный техникум», выпуск № 11. Тираж: 30 шт. (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 15 ліпеня 2014. Праверана 24 мая 2015.
    27. ↑ Каманін Н. П. Скрытый космос (в 4-х кн.). — М.: Инфортекст-ИФ, 1995—1997.
    28. ↑ Инопланетяне страны Советов (нявызн.) (недаступная спасылка). Газета «Вечерняя Москва» (12 красавіка 2013). Архівавана з першакрыніцы 2 мая 2013. Праверана 24 мая 2015.
    29. ↑ Карточка стреляющего на пуск космического корабля «Восток-1». РГАНТД. Ф.211. Оп.7, Д. 580]
    30. ↑ Воспоминания генерал-майора А. С. Кириллова о запусках с полигона Тюра-Там космических кораблей «Восток» и запуске 12 апреля 1961 г. Архівавана 6 кастрычніка 2014. РГАНТД. Ф. 99. Ед. хр. 447-1
    31. 1 2 Михаил Руденко. Юрий Гагарин погибал трижды (нявызн.) (недаступная спасылка). Русская Германия (N 17/2005 02.05 - 08.05). Архівавана з першакрыніцы 30 красавіка 2005. Праверана 12 красавіка 2011.
    32. 1 2 3 Данилкин Л. А. Юрий Гагарин. — М.: Молодая гвардия, 2011. — (Жизнь замечательных людей). — ISBN 978-5-235-03440-2.
    33. 1 2 Валентина Пономарёва. Неоткрытый космос (нявызн.), Дружба народов (2000, № 5). Праверана 31 сакавіка 2011.
    34. 1 2 3 Наталия Жовнир. «Тройник» Гагарина (нявызн.), Зеркало недели (№ 45, 21 ноября 2009). Праверана 31 сакавіка 2011.
    35. ↑ Гагарин Юрий Алексеевич. Полёт (нявызн.) (недаступная спасылка). sstu.ru. Архівавана з першакрыніцы 4 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    36. ↑ Руденко М. И.. Тогда Юра вернулся на землю не из космоса, а с того света! (нявызн.), интернет-газета «Русская Берёза» (май-июнь 2008). Праверана 31 сакавіка 2011.
    37. ↑ Татьяна Столярова. («Саратовский Арбат» - специально для «КП»).. Гагарин приземлился в секретном ракетном дивизионе (нявызн.), Комсомольская правда (12 красавіка 2002). Праверана 31 сакавіка 2011.
    38. ↑ “РГ” нашла новое месца приземления Гагарина — Владислав Кац — Российская газета
    39. ↑ Девочка, которая первой встретила Гагарина на земле, сейчас работает официанткой под Астраханью (нявызн.) (недаступная спасылка). Комсомольская правда. Архівавана з першакрыніцы 15 чэрвеня 2013. Праверана 24 мая 2015.
    40. ↑ И.Маринин. Апрельский день:44 года назад (нявызн.). «Новости космонавтики» (апрель 2005). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2012. Праверана 6 красавіка 2010.
    41. ↑ Юрий Гагарин, старонака 34 (нявызн.) (недаступная спасылка). кніга Л. А. Данилкин. Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2014. Праверана 24 мая 2015.
    42. ↑ «Космическая» история аэродрома Кряж (нявызн.) (недаступная спасылка). Самарские известия (7 апреля 2011 года). Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    43. ↑ Первый космонавт Земли Гагарин Юрий Алексеевич. Вижу Землю (нявызн.) (недаступная спасылка). gagarin.ortox.ru. Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2014. Праверана 24 мая 2015.
    44. ↑ Фильм «Звёздный отряд» (Александр Габнис) [2003 г., документальный сериал]
    45. ↑ Сообщение ТАСС «Об успешном возвращении человека из первого космического полета», 3 апреля 1961 г. (нявызн.) (недаступная спасылка). ТАСС (12 апреля, 1961 года). Архівавана з першакрыніцы 21 снежня 2014. Праверана 24 мая 2015.
    46. ↑ О запуске космического корабля-спутника Постановление Президиума ЦК КПСС, 3 апреля 1961 г. (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 лістапада 2013. Праверана 24 мая 2015.
    47. ↑ К полету Гагарина написали три варианта сообщения ТАСС. Одно из них — о гибели космонавта (нявызн.), деловая газета «Маркер» (8 красавіка 2011). Праверана 24 мая 2015. Архівавана 14 лютага 2015.
    48. ↑ «Звёздный отряд» (фильм 2 .Самые первые, 2003 год)
    49. ↑ Интервью с Сергеем Хрущёвым (нявызн.) (недаступная спасылка). Би-би-си (27 сентября 2007 года). Архівавана з першакрыніцы 7 мая 2013. Праверана 24 мая 2015.
    50. ↑ Встреча Юрия Гагарина (нявызн.), RetroMap (18.06.2012).
    51. 1 2 3 Гагарин Ю. А. Дорога в космос. — Правда, 1961.
    52. ↑ Роллс-Ройс для Юрия Гагарина.
    53. ↑ Виток в бессмертие, аўтар — К. Зима, операторы — А. Лебедь, В. Красаков (нявызн.) (недаступная спасылка). Телестудия Роскосмоса (23 сакавіка 2013). Архівавана з першакрыніцы 20 снежня 2014. Праверана 24 мая 2015.
    54. ↑ Юрий Гагарин и английская королева (нявызн.) (недаступная спасылка). Александр Солдатский, газета «Слово». Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    55. ↑ Фотарэпартаж аб візіце Ю. А. Гагарына ў Егіпет.
    56. ↑ Праздник по имени Гагарин (нявызн.) (недаступная спасылка). Известия (12 апреля 2010 года). Архівавана з першакрыніцы 4 кастрычніка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    57. ↑ FIRST MAN IN SPACE YURI GAGARIN VISITS FRANCE video newsreel film(англ.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    58. ↑ http://www.dfnc.ru/Diplom-Gagarina Архівавана 10 студзеня 2015.
    59. ↑ Белоцерковский С. М. Диплом Гагарина. — Молодая гвардия, 1986. — 173 с.
    60. ↑ Каманин Н. П. Скрытый космос. кніга первая. 1960—1963 гг. — М.: Инфортекст—ИФ, 1995. — 400 с.
    61. ↑ Каманин Н. П. Скрытый космос. кніга третья. 1967—1968 гг. — М.: Новости космонавтики, 1999. — 352 с. — ISBN 5-93345-001-4.
    62. ↑ Гагарин Юрий Алексеевич — первый космонавт планеты (нявызн.) (недаступная спасылка). Космический мир. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    63. ↑ Космонавт И Депутат
    64. ↑ Почему, зачем и как погиб космонавт Комаров, Павел ШУБИН (нявызн.) (недаступная спасылка). Компьюлента (12 мая 2011). Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    65. ↑ Тайны смерти - смерть Юрия Гагарина(руск.)  (недаступная спасылка). Энциклопедия людей и идей. Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2014. Праверана 17 кастрычніка 2013.
    66. 1 2 Биографии советских и российских космонавтов, Гагарин Юрий Алексеевич (нявызн.), Роскосмос . Архівавана 20 чэрвеня 2013.
    67. ↑ С. М. Белоцерковский, А. А. Леонов. Последний полёт (нявызн.) (недаступная спасылка). Наука и жизнь № 5 (24 лістапада 1987). Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2013. Праверана 24 мая 2015.
    68. 1 2 С. М. Белоцерковский. Тайна гибели Гагарина и Серёгина. Итоги 30-летних исследований (нявызн.), Наука и жизнь (№ 3, 1998). Праверана 7 красавіка 2013.
    69. ↑ Рассекречены данные о возможной причине падения самолета Гагарина (нявызн.), РИА Новости (8 апреля 2011 года). Праверана 7 красавіка 2013.
    70. ↑ Рассекречена причина смерти Гагарина (нявызн.), Интерфакс (8 апреля 2011 года). Праверана 7 красавіка 2013.
    71. ↑ Леонов: Гагарин погиб из-за неосторожного маневра другого самолёта(руск.) . РИА Новости (11 чэрвеня 2013). Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2013. Праверана 21 чэрвеня 2013.
    72. ↑ Мария Позднякова. Гибель Гагарина произошла иначе, чем это считалось раньше. — 2013. — № 25 (1702) за 19 июня.
    73. ↑ Алексей Леонов: «Трудно быть первым» (нявызн.). colta.ru. Праверана 21 красавіка 2014.
    74. ↑ Секретная премия Юрия Гагарина (нявызн.) (недаступная спасылка). Московский комсомолец № 25325 (12 апреля 2010 г.). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    75. 1 2 3 4 5 Роскосмос. Биография Ю.А. Гагарина (нявызн.), Центр управления полётами (ЦУП) . Архівавана 1 лістапада 2013.
    76. 1 2 «Касманаўт даведаўся, што з гэтага часу ён не толькі носьбіт воінскага звання маёра, але і заслужаны майстар спорту, і ваенны лётчык ўжо не трэцяга, а першага класа». — Галлай М. Л. С человеком на борту. — М.: Советский писатель, 1985.
    77. ↑ Юрий Алексеевич ГАГАРИН (нявызн.), РКК Энергия . Архівавана 16 чэрвеня 2012.
    78. ↑ Звание Почётного гражданина города Оренбурга присвоено Постановлением Оренбургского городского Совета от 11 апреля 2000 года № 59 (посмертно) (нявызн.) (недаступная спасылка). Официальный сайт Администрации Оренбурга. Архівавана з першакрыніцы 12 снежня 2007. Праверана 24 мая 2015.
    79. ↑ П.Шаров. Незабываемая встреча с Гагариным (нявызн.), Новости космонавтики (№11 2004г.). Праверана 4 лютага 2013. Архівавана 1 лістапада 2013.
    80. ↑ Жена Юрия Гагарина до сих пор тоскует по мужу (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    81. ↑ История любви Гагарина (нявызн.) (недаступная спасылка). Комсомольская правда (10 апреля 2006 года). Архівавана з першакрыніцы 1 лістапада 2013. Праверана 24 мая 2015.
    82. ↑ Гагарина Галина Юрьевна (нявызн.) (недаступная спасылка). Российский экономический университет имени Г. В. Плеханова. Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011. Праверана 16 ліпеня 2011.
    83. ↑ Гагарин Ю.А.. Дорога в космос. Записки летчика-космонавта СССР. (нявызн.). М.: Правда (24 лістапада 1961).
    84. 1 2 Интервью:Я горжусь обвинениями в том, что ввел Юрия Гагарина в православие (нявызн.).
    85. ↑ Ю. А. Гагарин о Храме Христа Спасителя (нявызн.).
    86. ↑ Объединённый Мемориальный музей Ю. А. Гагарина (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.
    87. ↑ Оренбургский аэропорт назвали в честь Гагарина (нявызн.) (недаступная спасылка). Взгляд. Архівавана з першакрыніцы 12 кастрычніка 2012. Праверана 25 ліпеня 2011.
    88. ↑ Парк культуры и отдыха имени Юрия Гагарина в г.Самара (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2015. Праверана 24 мая 2015.
    89. ↑ Ведомственные награды Федерального космического агентства установленые приказом Росавиакосмоса от 31 января 2002 года № 12 (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 лютага 2012. Праверана 24 мая 2015.
    90. ↑ Рассказал в репортаже про эротические журналы. Брежневу понравилось Интервью с Владимиром Писаревским на сайте sports.ru от 8 мая 2015 года
    91. ↑ Сворень Р. Первые люди на Луне // «Наука и жизнь». — 1989.
    92. ↑ Астеройд в честь Юрия Гагарина(англ.)  (недаступная спасылка). NASA. Архівавана з першакрыніцы 10 ліпеня 2020. Праверана 24 мая 2015.
    93. ↑ Памятник Юрию Гагарину торжественно открыт в Гринвиче Архівавана 13 ліпеня 2014.
    94. ↑ В Хьюстоне у штаб-квартиры NASA воздвигли бронзового Гагарина // НТВ.Ru
    95. ↑ Gagarinite-(Y) Mineral Data (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 красавіка 2013. Праверана 24 мая 2015.

    Літаратура

    Спасылкі

    Юрый Аляксеевіч Гагарын на сайце «Героі краіны»

    Тэмы гэтай старонкі (39):
    Памерлі ў 1968 годзе
    Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без нумароў старонак
    Кавалеры ордэна Георгія Дзімітрава
    Кавалеры ордэна «Зорка Рэспублікі Інданезіі»
    Нарадзіліся ў Гагарынскім раёне
    Нарадзіліся 9 сакавіка
    Узнагароджаныя медалём «За асваенне цалінных зямель»
    Ганаровыя грамадзяне Саратава
    Узнагароджаныя медалём «Дваццаць гадоў перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.»
    Кавалеры ордэна Крыжа Грунвальда
    Асобы на марках
    Узнагароджаныя медалём «40 гадоў Узброеных Сіл СССР»
    Асобы на манетах
    Кавалеры ордэна «Каралі Ніла»
    Нарадзіліся ў Гжацкім раёне
    Узнагароджаныя медалём «50 гадоў Узброеных Сіл СССР»
    Кавалеры ордэна Леніна
    Ганаровыя грамадзяне Цюмені
    Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без назвы артыкула
    Лётчыкі-касманаўты СССР
    Памерлі ў Кіржацкім раёне
    Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
    Старонкі з няправільным сінтаксісам спасылак на крыніцы
    Касманаўты СССР
    Заслужаныя майстры спорту СССР
    Кавалеры ордэна Карла Маркса
    Кавалеры ордэна Клемента Готвальда
    Асобы
    Памерлі 27 сакавіка
    Ганаровыя грамадзяне Плоўдзіва
    Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без аўтара
    Узнагароджаныя медалём «За бездакорную службу» 3 ступені
    Нарадзіліся ў 1934 годзе
    Героі Савецкага Саюза
    Вікіпедыя:Істотныя артыкулы
    Героі Працы ЧССР
    Выпускнікі Ваенна-паветранай інжынернай акадэміі імя М. Я. Жукоўскага
    Вікіпедыя:Артыкулы з крыніцамі з Вікідадзеных
    Вікіпедыя:Старонкі з модулем Hatnote з чырвонай спасылкай