Спаржа лекавая, шпараг[3][4][5] (Asparágus officinális) — шматгадовая травяністая расліна; тыпавы від роду Спаржа (Asparagus) сямейства Спаржавыя (Asparagaceae).
![]() | ||||||||||
У дзікім выглядзе расце ў раёнах з умераным кліматам па ўсім свеце — у Паўночнай Афрыцы, практычна на ўсёй тэрыторыі Еўропы (акрамя паўночных раёнаў), у Малой і Цэнтральнай Азіі, Паўночнай Амерыцы, Аўстраліі і Новай Зеландыі[6]. У Беларусі сустракаецца рэдка, на паўднёвым усходзе[5]. Культывуецца паўсюдна.
Расце на пойменных лугах, берагавых абрывах, травяністых месцах, у стэпах, сярод хмызнякаў, часам на палях.
Шматгадовая травяністая расліна з патоўшчаным кароткім карэнішчам[5].
Сцеблы вышынёй 30-150 см, голыя, гладкія, прамыя, з многімі коса і ўверх накіраванымі галінамі[5]. Кладодзіі тонкія, прамыя, ніткападобныя, 1-3 см даўжынёй, сядзяць па тры-шэсць, ідуць коса ўверх або больш-менш прыціснутыя да сцябла.
Лісце дробнае, лускаватае, са шпорцам пры аснаванні, у іх пазухах сядзяць пучкі мяккіх іголкападобных зялёных галінак[5].
Кветкі зеленавата-белыя, бялёса-жаўтлявыя, па 1-2 на больш-менш доўгіх, сучлененых ля сярэдзіны або некалькі ніжэй або вышэй ножках і размешчаныя як па галоўнай восі, так і на галінах[5]; калякветнікі званочкава-варонкападобныя, з даўгаватымі долямі. Мужчынскія кветкі каля 5 мм даўжынёй, з пылавікамі амаль роўнымі ніткам тычынак. Песцічныя кветкі ўдвая драбней. Квітнее ў маі — чэрвені.
Плод — шарападобная чырвона-цагляная ягада[5]. Цвіце ў чэрвені. Плады спеюць у жніўні — пачатку верасня[5].
Размнажаецца насеннем, аднаўляецца з карэнішча[5].
![]() | ![]() | |||||||||
Злева направа: малады парастак, кветка, ягады |
яшчэ 24 сямействы (згодна Сістэме APG II) |
яшчэ больш 300 відаў | ||||||||||||
парадак Спаржакветныя | род Спаржа | ||||||||||||
аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя | сямейства Спаржавыя | вид Спаржа лекавая | |||||||||||
яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II) |
яшчэ 2 роды | ||||||||||||
Карэнішчы і карані спаржы ўтрымліваюць аспарагін, сапаніны, кумарыны, вугляводы, сляды эфірнага алею, караціноіды, амінакіслоты, вітамін C; у маладых парастках выяўленыя бялкі, аспарагін, лізін, аргінін і іншыя амінакіслоты, каратын, вялікая колькасць мінеральных соляў (асабліва калія), сапаніны; ў насенні маецца да 15 % тлустага алею, у спелых пладах — вугляводы, арганічныя кіслоты (яблычная і лімонная), сляды алкалоідаў[5].
Спаржа лекавая вырошчваецца на гародах як гародніна, а таксама для афармлення кветкавых букетаў. Яна вядомая чалавецтву больш за 2000 гадоў. Яшчэ ў Старажытным Егіпце яе вырошчвалі як агароднінную, лекавую і дэкаратыўную расліну. У Антычнай Грэцыі з яе плялі вянкі для маладых, а ў Сярэднявечча выкарыстоўвалі як узбуджальны сродак. У Расіі спаржу апрацоўвалі з XVIII стагоддзя.
Нарыхтоўкі магчымы толькі ў выпадку культывацыі[5].
Спаржа на гандлёвым прылаўку |
Парасткі даўжынёй 18-20 см, якія яшчэ не выйшлі з зямлі і галоўка якіх яшчэ не распусцілася, ужываюць у ежу. Знаходзячыся ў пласце глебы, яны маюць белую афарбоўку, на паверхні глебы парасткі набываюць зялёна-фіялетавы колер і губляюць частку пажыўных рэчываў. Парасткі спаржы маюць выдатныя смакавыя якасці, з’яўляюцца хоць і невысока пажыўным прадуктам, але адрозніваюцца значным утрыманнем вітамінаў. Парасткі культурных формаў выкарыстоўваюць у вараным і кансерваваным выглядзе як дэлікатэс. Адвараныя парасткі па смаку нагадваюць зялёны гарошак.
![]() | ||||||||||
Парасткі спаржы |
Спаржу выкарыстоўваюць у дыетычным харчаванні. З яе гатуюць стравы ў выглядзе салатаў, супоў, якія рэкамендуюць пры захворваннях печані, нырак, пры падагры, цукровым дыябеце, ацёках і як сродак, які падвышае апетыт. Дзякуючы высокаму ўтрыманню аспарагіну парасткі спаржы аказваюць станоўчы ўплыў на працу сэрца і спрыяюць паляпшэнню дзейнасці нырак.
Эксперыментальна ўстаноўлена, што ўвядзенне ў вену аспарагіну або экстракту спаржы зніжае артэрыяльны ціск, запавольвае рытм сардэчных скарачэнняў, пашырае перыферычныя сасуды, павялічвае дыурэз, здымае стомленасць[5]. Экстракт спаржы выклікае больш значнае і працяглае зніжэнне ціску, чым аспарагін[5]. Спаржа спрыяе выдаленню з арганізма хларыдаў, фасфатаў і мачавіны. Таму яе прэпараты могуць быць рэкамендаваныя пры хваробах нырак[5], сэрца[5], рэўматызме, падагры, вострым і хранічным нефрыце з дастатковай функцыяй нырак, пры захворваннях нырачных лаханак і мачавога пузыра, пры запаленні мочавыдзяляльных шляхоў[7].
Дыўрэтычнае дзеянне звязана са змяншэннем рэабсорбцыі ў канальцах, прычым фільтрацыя не парушаецца[8].
Эсэнцыю з свежых парасткаў выкарыстоўваюць у гамеапатыі.
У народнай медыцыне карані і надземную частку ўжывалі пры некаторых захворваннях сэрца[5], печані, пры цыстытах, мачакаменнай хваробы[5], ацёках, эпілепсіі, рэўматызме, як слабільнае, пры алергіі, вуграх; плады — пры імпатэнцыі, дызентэрыі.
![]() | ||||||||||
«Нацюрморт з пучком спаржы». Франсуа Банвен |
Шматлікія мастакі малявалі спаржу на сваіх палотнах, у тым ліку Франсуа Банвен(руск.) бел., Андрыян Каорт(руск.) бел. (некалькі нацюрмортаў), Эдуард Манэ, Якапа да Эмпалі(руск.) бел., Вінчэнца Кампі(укр.) бел. і іншыя.
Было створана некалькі скульптурных прац, якія паказваюць гандляроў спаржай, а на іншых галоўным аб’ектам твору з’яўляецца сама спаржа.
Спаржа намалявана на некаторых гербах.
![]() | ![]() | ![]() | ![]() | ![]() |
Від занесены ў Чырвоную кнігу Свярдлоўскай вобласці[9], ахоўваецца ў нацыянальным парку «Прыпышмінскія бары».