У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Баранавічы (значэнні). Бара́навічы[3] (трансліт.: Baranavičy) — горад абласнога падпарадкавання ў Брэсцкай вобласці, цэнтр Баранавіцкага раёна, у міжрэччы р. Шчары і яе прытоку р. Мышанкі, за 206 км ад Брэста. Чыгуначны і аўтамабільны вузел. Насельніцтва 179 439 чал. (2017)[4].
Узнікненне Баранавічаў звязана з будаўніцтвам Маскоўска-Брэсцкай чыгункі. Пачатак гораду дала чыгуначная станцыя Баранавічы (назва ад вёскі ў Навагрудскім павеце), здадзеная ў эксплуатацыю ў лістападзе 1871 г. Вакол яе ўзнік пасёлак, які ў сярэдзіне 1880-х гадоў налічваў каля 1,5 тыс. жыхароў, 120 дамоў. У маі 1884 пасёлку нададзены статус мястэчка пад назвай Развадова (ад прозвішча ўладальніцы мясцовага маёнтка Развадоўскай). У снежні 1884 г. пачаў дзейнічаць участак чыгункі Вільня—Лунінец—Пінск, новая станцыя Баранавічы Палескай чыгункі стала другім цэнтрам фарміравання горада. Пасёлак, што пачаў фарміравацца вакол станцыі, атрымаў назву Новыя Баранавічы. У 1890-я пасёлкі аб’ядналіся. Паводле перапісу 1897 г. у Баранавічах 8718 жыхароў, 834 будынкі, 4 прадпрыемствы, двухкласныя школы чыгуначнікаў і дабрачыннага таварыства.
У рэвалюцыю 1905—1907 адбылося Баранавіцкае выступленне рабочых і салдатаў 1905 г. Напярэдадні Першай сусветнай вайны працавалі тры цагельныя, маслабойны, два лесапільныя, чыгуналіцейны заводы, тры фабрыкі млынавых жорнаў.
У пачатку Першай сусветнай Вайны ў Баранавічах размяшчалася Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага рускай арміяй. З верасня 1915 г. акупіраваны германскімі войскамі. У ваколіцах Баранавічаў праходзіла лінія фронту. У чэрвені—ліпені 1916 рускія войскі правялі Баранавіцкую аперацыю, але расійскі наступ быў няўдалы. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай тэрыторыя абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Пасля адыходу немцаў 5 студзеня 1919 года ўстаноўлена савецкая ўлада, Баранавічы ў складзе Савецкай Беларусі. З 6 лютага 1919 года горад, цэнтр Баранавіцкага павета Мінскай губерні, з 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. У час польска-савецкай вайны 18 сакавіка 1919 года польскі атрад кавалерыі пад кіраўніцтвам маёра Уладзіслава Дамброўскага адбіў Баранавічы з рук бальшавікоў. Польскія войскі здабылі вялікую колькасць зброі, амуніцыі, іншых ваенных рэсурсаў, а таксама ўзялі ў палон шматлікіх бальшавіцкіх салдат[5]. У ліпені 1920 года Баранавічы былі заняты бальшавікамі, але з верасня 1920 года ізноў акупіраваны польскімі войскамі.
Паводле Рыжскага міру з 1921 года Баранавічы ў складзе Польшчы, цэнтр павета Навагрудскага ваяводства. У 1924 годзе быў збудаваны драўляны касцёл Узвіжання Святога Крыжа. У горадзе існаваў таксама, створаны раней за варшаўскі, Помнік-магіла невядомага жаўнера[6]. У 1938 годзе пачала працаваць радыёстанцыя Польскае Радыё Баранавічы, адной з мэтаў якой было супрацьстанне савецкай радыёпрапагандзе. У Баранавічах сваю сядзібу мела Брыгада КАП «Навагрудак», якая дзейнічала ў 1924—1937 гадах[7].
З пачаткам паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь 17 верасня 1939 года на тэрыторыі Баранавіцкага павета пачасціліся рабункі і забойствы. Ахвярамі былі заможныя грамадзяне і супрацоўнікі польскай адміністрацыі. Тым часам у Баранавічах кіраўнік магістрата Ян Венгжын сфарміраваў міліцыю, якая дзейнічала да прыходу ў горад Чырвонай Арміі, што адбылося цягам таго ж дня, але дзякуючы ёй Баранавічы былі адным з нешматлікіх месцаў у Заходняй Беларусі, дзе напачатку паходу Чырвонай Арміі не адбыліся пагромы[8].
З лістапада 1939 года горад у БССР, са снежня 1939 года — цэнтр Баранавіцкай вобласці. Дзейнічалі Баранавіцкі абласны драматычны тэатр, Баранавіцкі настаўніцкі інстытут.
З 27 чэрвеня 1941 года да 8 ліпеня 1944 года Баранавічы акупаваны нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Дзейнічалі Баранавіцкая акруговая антыфашысцкая арганізацыя і Баранавіцкае гарадское патрыятычнае падполле. Акупанты зрабілі у горадзе яўрэйскае гета, куды сагналі каля 15 тысяч яўрэяў Баранавіч і навакольных вёсак[9]. Падчас акупацыі было знішчана ад 22 да 30 тысячай яўрэяў Баранавічаў і наваколля[10][11].
З 1954 года — у Брэсцкай вобласці, цэнтр Навамышскага, з 1957 года — Баранавіцкага раёнаў.
У другой палове 1940-х гадоў кіраўніцтва БССР стварала цяжкасці ў арганізацыі выезду жыхароў Баранавічаў, якія не жадалі жыць у СССР, а хацелі з’ехаць у Польшчу ў яе новых, пасляваенных межах. Улады стварылі паняцце асоба народжаная на тэрыторыі Беларусі. Такіх асоб аўтаматычна лічылі беларусамі і адмаўлялі ім у праве вызначэння сваёй нацыянальнасці паводле мовы або веравызнання. У наступным, выезд у Польшчу для такіх асоб быў немагчымы. Польскія члены беларуска-польскай камісіі ў Баранавічах пісалі ў сваёй справаздачы: «беларускі бок… не гледзячы на тое, што ён сам бачыць і чуе… безумоўна вырашае, што яны беларусы, таму, што яны тут нарадзіліся»[12].
8 сакавіка 1956 года ў гарадскую мяжу ўключаны вёскі Свяцілавічы і Храсты Балабанавіцкага сельсавета[13], 14 сакавіка 1962 года — вёска Жлобін Каўпеніцкага сельсавета[14], 27 лютага 1978 года — хутар Храсты Навамышскага сельсавета, вёска Баранавічы і частка вёскі Вялікая Каўпеніца Каўпеніцкага сельсавета[15].
У 2012 годзе ў межы горада Баранавічы ўключаны былыя вёскі Анісімавічы, Бараўцы, Зорная і Узногі[16].
Галоўныя галіны прамысловасці: машынабудаванне (Баранавіцкі станкабудаўнічы завод ЗАТ «Атлант», РУВП «Баранавіцкі аўтаагрэгатны завод», 558-ы авіяцыйны рамонтны завод), лёгкая (Баранавіцкая швейная фабрыка), харчовая (ААТ «Баранавіцкі малочны камбінат», Баранавіцкі хлебазавод). Іншыя буйныя прадпрыемствы: ААТ «Бархім», УП «Блік», УП «Завод Энергадэталь», УП “Мэблевая фабрыка «Лагуна» і інш. Гасцініцы «Гарызонт», «Камсамольская», «Свіцязь» і інш.
Аб’ём экспарту — 83 млн дол. ЗША (2005). Пастаўкі ў больш як 40 краін свету (60 % — у Расію).
Баранавічы — буйны чыгуначны вузел, ў горадзе размешчана 14 структурных падраздзяленняў (прадпрыемстваў) Баранавіцкага аддзялення Беларускай чыгункі, у т.л. станцыя Баранавічы-Паўночныя.
Штогод праводзіцца Рэспубліканскі фестываль духавай музыкі «Беларускія фанфары».
Пакроўскі сабор (1924—1931), сем мазаічных пано (1902—1911), вул. Куйбышава — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 112Г000041шыфр 112Г000041
Крыжаўзвіжанскі касцёл (1924—1925), вул. Куйбышава, 34 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000042шыфр 113Г000042
Сінагога (канец XIX ст.)
Свята-Георгіеўская царква (2016)
Гістарычная забудова горада (канец XIX — пачатак XX стагоддзяў)
Будынак (1930-я), вул. Пірагова, 5 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000044шыфр 113Г000044
Будынак банка (1927—1929), вул. Савецкая, 77 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000045шыфр 113Г000045
Будынак аптэкі Лаеўскага (1930-я), вул. Тэльмана, 15 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000046шыфр 113Г000046
Будынак пажарнага дэпо (1930-я), вул. Тэльмана, 21 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000047шыфр 113Г000047
Будынак (пачатак ХХ стагоддзя), вул. Фралянкова, 11 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000048шыфр 113Г000048
Будынак (1902), вул. Фралянкова, 50 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000049шыфр 113Г000049
Будынак радыёстанцыі (1930-я), вул. Камсамольская, 65 — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Г000040шыфр 113Г000040
Ешыбот (1899)
Сядзіба Каралеўскіх (1871)
Сядзіба Развадоўскіх (канец XIX — пачатак XX стагоддзяў)
Стары парк
Першы 9-павярховы дом у Баранавічах
Памятны знак у гонар Георгія Мікітавіча Халасцякова, Героя Савецкага Саюза
Памятны знак у памяць аб 3400 вязнях Баранавіцкага гета, расстраляных у раёне «Зялёнага моста» вясной 1942 года.
Помнік воінам-аўтамабілістам, вул. Тэльмана
Помнік У. І. Леніну (1960), пл. Леніна — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Ж000043шыфр 113Ж000043
Мемарыяльны комплекс «Урочышча Гай» (1971—1972), урочышча Гай — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000050шыфр 113Д000050
Мемарыяльны комплекс «Памяць» на месцы забойства і пахавання 31 тыс. савецкіх ваеннапалонных — вязняў канцлагера № 337 (1964, 2005), вул. Брэсцкая — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000022шыфр 113Д000022
Воінскі ўчастак грамадзянскіх могілак (1944), могілкі на вул. Загараднай — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000023шыфр 113Д000023
Помнік воінам і партызанам, якія вызвалялі г. Баранавічы ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў 8 ліпеня 1944 г. (1964, 1984), вул. Леніна — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000024шыфр 113Д000024
Мемарыяльны комплекс на магіле ахвяраў фашысцкага тэрору — вязняў Баранавіцкага гета (1944), вул. Чарнышэўскага — Рагулі — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000025шыфр 113Д000025
Памятны знак у гонар партызан Баранавіцкага злучэння (2003), вул. Чкалава, у скверы — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000026шыфр 113Д000026
Бюст С. І. Грыцаўца (1949), вул. Камсамольская — Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Ж000039шыфр 113Ж000039
Помнік самалёту МіГ-19
Помнік самалёту МіГ-29 каля кантрольна-прапускнога пункту 61-й знішчальнай авіябазы
Помнік жабе
Асноўныя артыкулы: Вядомыя асобы Баранавічаў і Ганаровы грамадзянін горада Баранавічы