wd wp Пошук: ⬜

Альпы

.mw-parser-output .t-geoinfobox td,.mw-parser-output .t-geoinfobox th{min-width:120px}.mw-parser-output .t-geoinfobox td:only-child,.mw-parser-output .t-geoinfobox th:only-child{text-align:center}.mw-parser-output .t-geoinfobox-name{font-size:110%;padding:2px}.mw-parser-output .t-geoinfobox-nickname{font-style:italic}.mw-parser-output .t-geoinfobox-cave th:only-child,.mw-parser-output .t-geoinfobox-mount th:only-child{background:#e7dcc3}.mw-parser-output .t-geoinfobox-surface th:only-child{background:#ffe4c4}.mw-parser-output .t-geoinfobox-blue th:only-child,.mw-parser-output .t-geoinfobox-water th:only-child{background:#c0daff}.mw-parser-output .t-geoinfobox-underwater th:only-child{background:#b0e0e6}.mw-parser-output .t-geoinfobox-green th:only-child{background:#d0f0c0}.mw-parser-output .t-geoinfobox-tomb th:only-child{background:#bbbbbb}.mw-parser-output .t-geoinfobox-yellow th:only-child{background:#fdeaa8}.mw-parser-output .t-geoinfobox-ny th:only-child{background:#cbd5c4;border:1px solid #aaaaaa}.mw-parser-output .t-geoinfobox-ny th:first-child:not(:only-child){background:#cbd5c4;text-align:right;padding:0 0.5em}.mw-parser-output .t-geoinfobox-grey th:only-child{background:#eaecf0}

Альпы (фр.: Alpes, ням.: Alpen, італ.: Alpi, славенск.: Alpe, англ.: Alps) — найвышэйшая горная сістэма ў Еўропе.

Складаная сістэма горных масіваў і хрыбтоў працягнуліся дугой ад Міжземнага моря да Сярэднедунайскай раўніны. Даўжыня каля 1200 км, шырыня да 260 км, найбольшая вышыня г. Манблан (4807 м). Папярочная даліна між азёрамі Бодэнскім і Кома падзяляе больш вышынныя Заходнія Альпы і больш нізкія і шырокія Усходнія Альпы [1]. Горная сістэма размяшчаецца на тэрыторыі 8 краін: Францыі, Манака, Італіі, Швейцарыі, Германіі, Аўстрыі, Ліхтэнштэйна і Славеніі.

Дзякуючы месцаванню ў цэнтры Заходняй Еўропы, Альпы з’яўляюцца адной з найболей вывучаных горных сістэм. З імі звязаны такія паняцці як альпійскі пояс, альпійская складкавасць, альпійскі рэльеф, альпійскія лугі, альпінізм.

Назва

Адзінай думкі аб паходжанні назвы Альпы няма. Словам Alpes кельты называлі ўсе высокія горы. Меркавана, да кельтаў яно трапіла з Рымскай імперыі[2].

Па адной з версій, лацінскае слова Alpes, якое ўтварылася ад Albus (Белы), выкарыстоўвалася яшчэ ў I стагоддзі да нашай эры для пазначэння гор, пакрытых снегам. Іншую здагадку кажа пра тое, што назву адбылося ад слоў Al ці Ar, што азначала высакагорную мясцовасць. Слова Alpe у сучасных французскай і італьянскай мовах азначае Горная вяршыня, роўна як і Alp у нямецкай [3].

Слова Alpeis, ці Alpes, выкарыстоўвалася для пазначэння высокіх гор і горных масіваў навукоўцамі Старажытнай Грэцыі і Старажытнай Візантыі. У прыватнасці, Пракопій Кесарыйскі, візантыйскі пісьменнік VI стагоддзя, заве ў сваіх складаннях Альпы і Пірэнеі адной назвай, Geminas Alpeis. Іншыя горы зваліся падобнымі назвамі (Карпацкія горы — Basternikae Alpes)[4]. У нязменным выглядзе гэта слова захавалася ў сучасным грэцкім мове — Άλπεις (Alpeis).

Геалогія

Еўрапейскія навукоўцы пачалі выяўляць цікавасць да вывучэння паходжання і будынка Альп у пачатку XVIII стагоддзя. Альпы былі першым горным ланцугом, якую пачалі сістэмна і падрабязна даследаваць. Як вынік, з’явілася трохі ключавых геалагічных канцэпцый у выніку прагрэсу ў вывучэнні Альп. У сярэдзіне XIX стагоддзя для тлумачэння наяўнасці «складання» горных ланцугоў была скарыстана тэорыя геасінкліналяў. У сярэдзіне 60-х гадоў XX стагоддзя ёй на змену прыйшла тэорыя тэктонікі пліт, якая нарадзілася разам з новымі адкрыццямі ў геалогіі акіянаў. Гэта тэорыя дала грунт бягучаму разуменню эвалюцыі Альп[5].

Працэс фармавання горнага ланцуга можна падзяліць на некалькі этапаў.

Аналіз найстарэйшых горных парод у глыбіні Альп, у прыватнасці, цырконію, паказвае, што яны пачалі фармавацца ў канцы пратэразойского — пачатку кембрыйского перыядаў (прыкладна 540 мільёнаў гадоў назад). Таксама на тэрыторыі Альп часам трапляюцца закамянеласці кембрыйскага перыяду. У гэты ж час пачалося збліжэнне мацерыкоў Гандвана і Лаўразія. Да пермскага перыяду ішло пераважна фармаванне складу горных парод, якія цяпер залягаюць глыбока пад Альпамі. У гэты перыяд пачалі з’яўляцца герцынскія складкаватасці [6].

Утварэнне суперкантынента Пангея завяршылася ў канцы каменнавугальнага перыяду пры сутыкненні мацерыкоў Гандвана і Лаўразія. Будучыя Альпы знаходзіліся ў месцы сутыкнення дзвюх тэктанічных пліт, пры гэтым іх усходняя частка апынулася пад вадой, на дне старажытнага акіяна Палеатэтыса [5][7][8]. Раннепермскі перыяд характарызаваўся падвышанай вулканічнай актыўнасцю, што прывяло, супольна з уплывам вятроў і ападкаў, да разбурэння герцынскіх складчатасцей[7].

Да сярэдзіны трыясавага перыяду (каля 220 мільёнаў гадоў назад) кантынентальны рыфтагенез Афрыкі і Еўропы спарадзіў старажытны акіян Паратэтыс. У канцы юрскага перыяду (каля 150 мільёнаў гадоў назад), у выніку рэзкага зніжэння роўня вады ў сусветным акіяне, Паратетис адступіў з тэрыторыі сучасных Паўднёвых Альп, пакінуўшы вапняковыя адклады, характэрныя для гэтай вобласці. У гэты ж час убок Еўропы ад Афрыкі пачала рухацца Адрыятычная пліта, якая выклікала адукацыю акіянічных западзін ва Усходніх Альпах. У наш час пліта працягвае рухацца ўбок Еўропы, у прыватнасці, Перыядрыятычны разлом у Альпах ляжыць на мяжы пліт[7][9].

Каля 60 мільёнаў гадоў назад, у мелавым перыядзе, пачалося асноўнае фармаванне горнага ланцуга. Працэс пачаўся перш ва ўсходне-аўстрыйскім рэгіёне Альп, і паступова прасунуўся на захад. Гэты працэс атрымаў назву альпійскай складкаватасці [10].

Вылучаюць тры асноўных рэгіёна Альп, адрозных па структуры і геалагічным складзе, якія з’явіліся ў выніку фармавання горнага масіву: Заходнія, Усходнія і Паўднёвыя Альпы[11].

Заходнія Альпы ўяўляюць сабою наймалодшую вобласць Альп з кайназойскімі адкладамі, якая характарызуецца высокімі вострымі пікамі, складзеных з крышталічных (гнейсы, слюдзяныя сланцы) і метамарфічных (кварцава-філітавыя сланцы) парод. Высокая вобласць Альп характарызуецца шырокім шыраннем горна-ледавіковага рэльефу і сучаснага зледзянення. Усходнія Альпы ніжэйшыя і пакатыя, з сустраканымі адкладамі мезазойскай эры. Асноўныя адклады ў Паўднёвых Альпах адносяцца да мелавога перыяду[10][12].

Фармальна, структура Альп складаецца з пластоў горных парод еўрапейскага, афрыканскага і акіянічнага паходжання[13][10]. Некаторыя вяршыні, прыкладам, Матэрхорн, з’яўляюцца прыкладам сталага гораўтварэння. На гары можна асачыць розныя пласты парод, што адносяцца да вышэйапісаных перыядаў[14].

Прырода

Альпы — важны кліматараздзел Еўропы. Да поўначы і захаду ад іх мясцуюцца тэрыторыі з умераным кліматам, да поўдня — субтрапічныя міжземнаморскія ландшафты. Ападкаў на наветраных заходніх і паўночна-заходніх схілах 1 500 — 2 000 мм, месцамі да 4 000 мм у год. У Альпах знаходзяцца вытокі буйных рэк (Рэйна, Роны, По, Адыджэ, правых прытокаў Дуная), а таксама шматлікія азёры ледавіковага і тэктоніка-ледавіковага паходжання (Бодэнскае, Жэнеўскае, Кома, Лага-Маджорэ і іншыя).

Добра выяўлена вышынная пояснасць ландшафтаў. Да вышыні 800 метраў клімат умерана цёплы, на паўднёвых схілах — міжземнаморскі, шмат вінаграднікаў, садоў, палёў, міжземнаморскія хмызнякі і шырокалісцевыя лясы. На вышыні 800 — 1 800 метраў клімат умераны, вільготны; шырокалісцевыя лясы з дуба і букаа дагары паступова замяшчаюцца хвойнымі. Да вышыні 2 200 — 2 300 метраў клімат халодны, з працяглым заляганнем снегу (так званы Субальпійскі пояс). Пераважаюць хмызнякі і высока-зёлкавыя лугі, летнія пашы. Вышэй, да мяжы вечных снягоў — так званы альпійскі пояс з халодным кліматам, перавагай нізка-зёлкавых зрэджаных альпійскіх лугоў, большую частку года пакрытых снегам. Яшчэ вышэй — нівальны пояс з ледавікамі, снежнікамі, камяністымі схіламі.

Карысныя выкапні

Альпы з’яўляюцца крыніцай мінералаў, якія здабываюцца чалавекам на працягу некалькіх тысяч гадоў. У эпоху культуры Hallstatt (VIII—VI стагоддзе да нашай эры) кельцкія плямёны здабывалі медзь, а пазней рымляне здабывалі золата для манет у Бад Гаштайнскай вобласці. Радовішча ў Штырыі з’яўляецца крыніцай высакаякаснай жалезнай руды для сталеліцейнай прамысловасці. Апроч таго, на тэрыторыі большай часткі альпійскага рэгіёна сустракаюцца крышталі, такіх мінералаў як кінавар, аметыст і кварц. Паклады кінавару ў Славеніі з’яўляюцца важнай крыніцай розных пігментаў кінавары[8].

Геаграфія

Асноўныя артыкулы: Заходнія Альпы, Усходнія Альпы, Паўднёвыя Вапняковыя Альпы і Паўночныя Вапняковыя Альпы Папярочнай далінай паміж Бодэнскім возерам і возерам Кома Альпы падзяляюцца на больш высокія Заходнія Альпы (вышыня да 4 808 м, гара Манблан) і ніжэйшыя і шырокія Усходнія Альпы (вышыня да 4 049 м, гара Берніна)

Варта адзначыць, што ў французскай традыцыі заміж адзіных Заходніх Альп прынята вылучаць Заходнія і Цэнтральныя. У такой мадэлі мяжы паміж трыма часткамі Альп практычна супадаюць з дзяржаўнымі: Заходнія Альпы апынаюцца галоўным чынам ва Францыі, Цэнтральныя — у Швейцарыі, і Усходнія — у Аўстрыі.

Ніжэй даецца спіс асноўных раёнаў Альп. Варта мець на ўвазе, што ён носіць шмат у чым умоўны характар, бо розныя крыніцы праводзяць адпаведныя межы па-рознаму.

У сваю чаргу існуе і больш дробавае дзяленне гэтых раёнаў. Так, прыкладам, паўночней Інсбрука вылучаюць Ветэрштайнгебірге і Карвендэльгебірге, а паўднёвей — Штубаеральпен і Туксеральпен[15].

Самыя высокія вяршыні

Назва	Вышыня, м	Месцазаходжанне
Манблан	4810,45 м	Грайскія Альпы
Монтэ-Роза	4634 м	Пенінскія Альпы
Дом	4545 м	Пенінскія Альпы
Вайсхорн	4505 м	Пенінскія Альпы
Матэрхорн	4478 м	Пенінскія Альпы
Гран-Камбен	4314 м	Пенінскія Альпы
Фінстэраргорн	4273 м	Бернскія Альпы
Алечхорн	4192 м	Бернскія Альпы
Бар-дэз-Экрэн	4102 м	Альпы Дафінэ
Гран-Парадызо	4061 м	Грайскія Альпы
Берніна	4049 м	Рэтыйскія Альпы
Вайсміс	4023 м	Пенінскія Альпы

Клімат

На поўнач і захад ад Альп мясцуюцца тэрыторыі з умераным кліматам, да поўдня — субтрапічныя міжземнаморскія ландшафты. Клімат розных альпійскіх рэгіёнаў залежыць ад вышыні, становішча і кірунку ветру. Улетку ў Альпах бываюць гарачыя дні, якія змяняюцца халоднымі вечарамі. Раніцай у горах звычайна сонечна, пасля абеду набягаюць аблокі. Зіма прыносіць частыя снегапады і працяглыя перыяды нізкай тэмпературы. Клімат на паўночным боку Альп халаднейшы і вільготны, а на паўднёвай наадварот — цяплей і сушэй. Сярэдняя тэмпература ліпеня — ніжэй +14 °C, студзеня — да −15 °C. Выпадае 1 000 мм ападкаў у год. Снег трымаецца на раўнінах ад аднаго да шасці месяцаў у годзе. На працягу большай часткі зімы ў далінах трымаюцца туманы. Для Альп характэрныя мясцовыя вятры. Найважны з іх — цёплы і сухі фён, які ўтвараецца ў выніку спуску паветраных мас па горных схілах і іх сціскі, суправаджаецца адыябатычным нагрэвам. Гэта істотна павялічвае мясцовую тэмпературу, што прыводзіць да рэзкага раставання снягоў і частым лавінам, што ўяўляе пагрозу для жыцця людзей і можа адразаць ад навакольнага свету цэлыя горныя раёны. У той жа час фен стварае ўмовы для земляробства на значна большых абсалютных вышынях, чым у тых месцах, дзе яго не бывае.

Клімат і глебава-расліннае покрыва Альп маюць выразна выяўленую вертыкальную занальнасць. Альпы пабіты на пяць кліматычных паясоў, кожны з якіх адрозніваецца тыпам навакольнага асяроддзя. Клімат, раслінны і жывёльны свет маюць адрозненні ў розных кліматычных паясах Альп. Зона горнага масіву вышэй 3 000 метраў завецца нівальнай зонай. Гэта вобласць, якая мае халодны клімат, увесь час пакрыта шматгадовым снегам. Таму ў нівальнай зоне практычна адсутнічае расліннасць.

Альпійскія лугі ляжаць на вышыні ад 2 000 да 3 000 метраў. Гэта зона з’яўляецца менш лядоўняй, чым нівальная зона. Для альпійскіх лугоў характэрная спецыфічная, нізкарослая, расліннасць, а таксама расліннасць, якая ўтварае «травяныя падушкі». Гэта збліжае дадзены тып экасістэм з тундравымі, дзякуючы чаму альпійскія лугі таксама завуць «горнай тундрай».

Ледзь ніжэй альпійскай зоны мясцуецца субальпійскі пояс, на вышыні ад 1 500 да 2 000 метраў. У субальпійскай зоне растуць яловыя лясы, тэмпература навакольнага асяроддзя павольна павялічваецца. Тэмпература ў субальпійскім поясе падымаецца летам максімум да +24 °C у гарачыя сонечныя дні, а звычайна не дасягае 16 °C. Замаразкі магчымыя ў любую пару года.

На вышыні ад 1 000 да 1 500 метраў размешчана ўмераная зона. Мільёны дрэў дуба растуць у гэтай зоне. Таксама тут займаюцца сельскай гаспадаркай.

Ніжэй 1 000 метраў — нізіна, якое характарызуецца вялікай разнастайнасцю расліннасці. Сёлы таксама мясцуюцца ў нізіне, бо тэмпературны рэжым з’яўляецца прыдатным для жыццядзейнасці людзей і жывёл.

Ледавікі (глетчары)

Для альпійскага пояса характэрна значнае шыранне горна-ледавіковых формаў рэльефу. У горах, на вышыні больш 3 000 метраў над роўнем мора, зімой вывальваецца больш снегу, чым можа растаць. У тых месцах, дзе снег ляжыць круглы год, з-за ціску снегу, раставання і замярзання яго верхняга пласта ўтвараецца грунт ледавіка. Паступова, па меры сцякання вады па паверхні ледавіка, лёдавыя пляцоўкі прасоўваюцца ў глыб даліны. Лёд спаўзае, па дарозе разбурае верхні пласт глебы, адрывае і выносіць з сабой частка камянёў, пяску ці грунту. Паверхня ледавіка пакрыта расколінамі рознай велічыні.

Лінія вечнага снегу ляжыць на поўначы на вышыні 2,5 км, а на поўдні — ад 3 да 3,2 км. Агульная плошча сучаснага зледзянення — 4 140 км². Ледавікоў у Альпах каля 1 200, найбольшы — Алечскі ў Бернскіх Альпах з плошчай 169 км². Ад ледавікоў бяруць пачатак ракі: Рона, Рэйн і іншыя.

Фотагалерэя

Выгляд на масіў Дахштайн у Вапняковых Альпах
Цясніна Партнаха. У Гарміш-Партэнкірхэна
Нямецкія Прэдальпы. Вяршыня Вендэльштайн
Вадаспад ля Голінга
Спартбаза блізу Флахау
Хагенгебіргэ і царква св. Мікалая

Насельніцтва

На 2001 год агульная колькасць насельніцтва ў Альпах складала 12 мільёнаў 300 тысяч жыхароў, вялікая частка з якіх французы, немцы і італьянцы. Таксама істотнай абшчынай з’яўляюцца славенцы.

Самыя вялікія горада ў Альпах: Грэнобль (Францыя) з насельніцтвам 155 100 чалавек, Інсбрук (Аўстрыя) — 127 000 чалавек, Трэнта (Італія) — 116 893 чалавек і Бальцана (Італія) — 98 100 чалавек.

Ахова навакольнага асяроддзя

Штогод у горных раёнах высякаюцца вялікія плошчы лесу для будавання лыжных трас і баз адпачынку, што парушае натуральную раўнавагу ў горах. Дрэвы маюць вялікае значэнне для прадухілення эрозіі глебы, а іх ствалы змяншаюць лавіна-небяспеку. Высечка лясоў прыводзіць да лавін і селяў, ахвярамі якіх у 1987 годзе ў плынь 20 дзён стала больш 60 чалавек. Прычынай змяншэння плошчы лясоў, апроч высечкі, робяцца атрутныя выкіды фабрык і выкарыстанне ў горах цяжкай тэхнікі. Дрэвы слабеюць і лягчэй паддаюцца хваробам і ўраганам. Па ацэнках навукоўцаў, знішчана прыкладна 60-80 % альпійскіх лясоў. Пагаршэнне стану асяроддзя негатыўна ўплывае на жыццё жывёл і раслін. Ва ўсіх краінах, дзе ёсць Альпы, былі арганізаваны ахоўныя рэгіёны.

Турызм

Альпы — раён міжнароднага альпінізму, гарналыжнага спорту і турызму. Альпы папулярныя як улетку так і ўзімку, як месца для турызму і спорту. Гарналыжны спорт, сноўборд, катанне на санках, шпацыры на снегаступах, лыжныя туры даступныя ў большасці рэгіёнаў са снежня па красавік. Улетку Альпы карыстаюцца папулярнасцю ў турыстаў, раварыстаў, парапланерыстаў, альпіністаў, тым часам як многія альпійскіх азёр прыцягваюць плывуноў, яхтсменаў і сёрфінгістаў. Нізінныя рэгіёны і буйныя гарады Альп добра злучаны аўтамагістралямі і хуткаснымі дарогамі, але вышэй, горныя перавалы і аўтамабільныя трасы могуць быць небяспечнымі нават улетку. Многія горныя перавалы зачынены ў зімовы перыяд. Развіццю турызму спрыяе вялікая колькасць аэрапортаў па ўсіх Альпах, а таксама добрае чыгуначнае паведамленне з усімі суседнімі краінамі. Альпы звычайна наведвае больш 50 мільёнаў турыстаў штогод.

Заўвагі

↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 1: А — Аршын. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1), ISBN 985-11-0035-8.
↑ George William Lemon. English Etymology. — G. Robinson, 1783. — 693 с.
↑ Этимология названий гор на сайте официальном инфопортале Швейцарии(руск.) . swissworld.org. Праверана 27 сакавіка 2015.
↑ Joseph Spence, Edward Holdsworth, William Warburton, John Jortin. Miscellanea Virgiliana, in scriptis maxime eruditorum virorum varie dispersa, in unum fasciculum collecta. — W.P. Grant, 1825. — С. 128. — 308 с.
1 2 Graciansky, 2010, с. 1-2
↑ Piaz, 2003, с. 178-179
1 2 3 Piaz, 2003, с. 179
1 2 Shoumatoff, 2001
↑ Schmid, 2004, с. 97
1 2 3 Piaz, 2003, с. 179-180
↑ Schmid, 2004, с. 99
↑ Schmid, 2004, с. 97-99
↑ Graciansky, 2010, с. 29
↑ Graciansky, 2010, с. 5
↑ Der Grose ADAC Alpenführer- 1992.ADAC Verlag GmbH, München. ISBN 3-87003-470-X

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 1: А — Аршын. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1), ISBN 985-11-0035-8.
Pierre-Charles de Graciansky, David G. Roberts, Pierre Tricart. The Western Alps, from Rift to Passive Margin to Orogenic Belt. An Integrated Geoscience Overview. — Elsevier, 2010. — Т. 14. — 432 с. — ISBN 0444537252.
Giorgio V. Dal Piaz, Andrea Bistacchi, and Matteo Massironi Geological outline of the Alps(англ.) // Episodes Journal of International Geoscience. — 2003. — Т. 3. — № 26. — С. 175-180.
Nicholas Shoumatoff, Nina Shoumatoff. The Alps: Europe’s Mountain Heart. — University of Michigan Press, 2001. — 265 с. — ISBN 978-0-472-11111-4.
Schmid, Stefan Tectonic map and overall architecture of the Alpine orogen(англ.) // Eclogae Geologicae Helvetiae. — 2004. — № 97. — С. 93-117.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Альпы
Даведнік для горных турыстаў, якія наведваюць Альпы
Альпы, горная система Европы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
Горные походы в Альпы, карты, приюты, фотографии
«Альпы» — стихотворение Федора Тютчева Архівавана 20 сакавіка 2015.

Тэмы гэтай старонкі (11):
Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без нумароў старонак
Горныя сістэмы Еўропы
Альпы
Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без аўтара
Прыродныя геаграфічныя аб’екты паводле алфавіта
Вікіпедыя:Істотныя артыкулы
Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без назвы артыкула
Горныя сістэмы без геаграфічных каардынат
Горныя сістэмы паводле алфавіта
Вікіпедыя:Старонкі з модулем Hatnote з чырвонай спасылкай