Віцебск — старажытны беларускі магдэбургскі горад. Колішняя сталіца княства і цэнтр Віцебскага павета.
Асноўны артыкул: Віцебскае княства Дата першага пісьмовага ўспаміну пра Віцебск няпэўная. У далетапісныя часы на тэрыторыі Віцебска і ва ўсім рэгіёне жылі балты. Паводле падання з Віцебскага летапісу (XVIII ст.) горад у 974 годзе заклала княгіня кіеўская Вольга, аднак вядома, што яна памерла яшчэ ў 969 годзе. З гэтай прычыны на сённяшні дзень паміж гісторыкамі вядзецца спрэчка: як імаверную дату заснавання называюць 947 год (паводле «Аповесці мінулых часоў» у 947 годзе Вольга наведвала міжрэчча Дзвіны і Дняпра і ўтварыла тут пагосты для збору даніны, у тым ліку на рэчках Мста і Луга, магчыма тады з]явіўся пагост і на Віцьбе — Віцебск), а таксама 914 год[1].
У Х—ХIIІ стст. Віцебск займаў важнае месца на «шляху з варагаў у грэкі». У 1021 годзе князь кіеўскі Яраслаў Уладзіміравіч перадаў горад разам з Усвятамі князю полацкаму Брачыславу Ізяславічу пры складанні міру.
Пасля смерці князя полацкага Усяслава Чарадзея (1101) Віцебск зрабіўся сталіцай удзельнага княства. Першым князем віцебскім быў Святаслаў Усяславіч, пазней горадам і княствам валодалі яго нашчадкі Васількавічы. У 1167 годзе князь менскі Валадар Глебавіч узяў Віцебск у аблогу, а ў 1196 годзе каля горада адбылася бітва аб’яднаных сіл полацкіх і чарнігаўскіх князёў са смаленскімі князямі. Полацкія князі перамаглі і вярнулі сабе Віцебскае княства. З 1318 года тут княжыў Яраслаў Васільевіч, які аддаў сваю адзіную дачку Марыю замуж за князя крэўскага Альгерда.
Асноўны артыкул: Віцебскае ваяводства Пасля смерці князя Яраслава (1320) Віцебск паводле спадчыны перайшоў да вялікага князя Альгерда і такім чынам далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У 1341 годзе тутэйшыя жыхары на чале з Альгердам дапамаглі Пскову супраць крыжакоў[2]. З 1345 года горад знаходзіўся ва ўладанні Андрэя Альгердавіча.
Паводле гістарычных крыніц, у 1351 годзе ў Віцебску завяршылася будаўніцтва княжацкага палаца і муравана-драўляных Верхняга і Ніжняга замкаў, даўжыня сценаў якіх складала 1,75 км[2]. У кан. XІV ст. горад апынуўся ў цэнтры міжусобнай барацьбы паміж сынамі і суродзічамі Альгерда за права валодання гэтым важным стратэгічным пунктам. Верхні і Ніжні замкі неаднаразова супрацьстаялі шматлікім і працяглым аблогам. 15 ліпеня 1410 віцебская харугва ўзяла ўдзел у Грунвальдскай бітве.
У XV—XVІ стст. Віцебск зрабіўся буйным гандлёвым і рамесным цэнтрам. Станам на 1441 год ён уваходзіў у шэрагі 15 найбуйнейшых гарадоў Вялікага Княства Літоўскага.
Паводле ўстаўной граматы вялікага князя Казіміра (1444) Віцебск атрымаў абмежаванае самакіраванне, таксама грамата фактычна зафіксавала аўтаномію Віцебскай зямлі[3]. Далей у XVІ ст. горад атрымаў шэраг прывілеяў, якія гарантавалі недатыкальнасць зямельных уладанняў феадалаў і мяшчан, правы бязмытнага гандлю і вольнага выезду ў межах дзяржавы[3].
У 1508 годзе на базе Віцебскага намесніцтва ўтварылася ваяводства[4]. 17 сакавіка 1597 года кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў гораду Магдэбургскае права і герб[5]: «у блакітным полі пагрудная выява Ісуса Хрыста, пад якой чырвоны меч». Вытрымка з адпаведнага вялікакняжацкага прывілея:
Герб надаем месту нашему Витебскому в блакитном полю образ святого Спаса Збавителя нашего, а при том зараз трохи нижей меч голый червоный, што ся мает розуметь кровавый. |
У 2-й пал. XVІ — пач. XVII стст. у Віцебску ўтварылася супольнасць кальвіністаў, у якую ўваходзілі заможныя гараджане і члены магістрату. Адначасна ў горадзе распачалі сваю дзейнасць праваслаўныя брацтвы, якія спрыялі захаванню беларускай мовы і культуры.
З пачатку XVІ ст. Віцебск неаднаразова (у 1502, 1516, 1519, 1534 і 1536 гадах) цярпеў ад агрэсіі Маскоўскай дзяржавы, войскі якой спусташалі ваколіцы горада, забівалі і бралі ў палон яго жыхароў[6]. У Інфлянцкую вайну маскоўскія захопнікі двойчы бралі Віцебск у аблогу (у 1562 і 1568 гадах), знішчаючы яго пасады і ваколіцы[6].
У 1602 годзе вяртаючыся дадому з вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй горад абрабавалі запарожскія казакі[6]:
Того ж року запорозкие козаки у Швецыи были, да ничого не помогли, толко великую шкоду господарю вчинили, бо место славное, место богатое Витебск звоевали, мещан побили, панны поплюгавили, скарбы побрали. Баркулабаўскі летапіс |
На гэтай жа вайне віцебская мяшчанская харугва колькасцю 500 чалавек пад камандай Марка Лыткі авалодала ў 1605 замкам Феліна, за што пана Лытку ўвялі ў шляхецтва і надалі прозвішча Фелінскі[6].
12 лістапада 1623 года выбухнуў бунт супраць архіепіскапа Іасафата Кунцэвіча. Неўзабаве паўстанне здушылі каралеўскія войскі, а горад страціў Магдэбургскага права. Самкіраванне вярнулі толькі ў 1644 годзе разам з правам бязмытнага гандлю.
У сяр. XVII ст. Віцебск быў буйным адміністрацыйным, рамесным і гандлёвым цэнтрам, у якім налічвалася больш за тысячу дамоў, насельніцтва складала каля 10 тыс. жыхароў. Тут развіваліся метала- і дрэваапрацоўка, гарбарнае, ганчарнае, васкабойнае рамёствы, а таксама мёдаварэнне.
З пачаткам Трынаццацігадовай вайны (1654—1667) Віцебскі замак пасля амаль 3-месячнай аблогі 2 снежня захапіла 20-тысячнае войска маскоўскіх ваявод і ўкраінскіх казакоў. У баях загінула большасць гараджан, значная частка шляхты і яўрэяў трапіла ў палон. Акупанты прымусова вывезлі ў Маскву шмат віцебскіх рамеснікаў[6]. Толькі ў 1667 годзе Віцебск, згодна з умовамі перамір’я, вярнулі Вялікаму Княству Літоўскаму. Паводле тагачаснага інвентару ў горадзе было тры замкі — горны (верхні), дзе знаходзіўся палац ваяводы, дольны (ніжні) і ўзгорскі. Замкі атачалі муры з 20 вялікімі і 3 малымі вежамі. Неўзабаве ў Віцебску адкрыўся езуіцкі калегіум (1682).
У Вялікую Паўночную вайну (1700—1721) 28 верасня 1708 года па загадзе Пятра I[7] горад спалілі расійскія войскі[8]. Згарэлі замкі, ратуша, крамы, усе пасады, 12 цэркваў і 4 касцёлы. 3 гэтага часу пачаўся заняпад эканомікі горада[6].
Пасля аднаўлення ў 2-й пал. XVIIІ ст. Віцебск сваёй велічынёй зрабіўся другім (пасля Магілёва) горадам на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У 1764 годзе яго ўраўнавалі ў правах са сталіцай — Вільняй[9], тут распачалося будаўніцтва новай мураванай ратушы (завяршылася ў 1775 годзе).
У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Віцебск апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў цэнтрам правінцыі (у 1796 годзе цэнтр Беларускай, з 1802 года Віцебскай губерні). Расійскія ўлады зацвердзілі новы герб горада з «Пагоняй» на бел-чырвона-белым полі (1781). У 1803 годзе на загад з Санкт-Пецярбургу ўсе гарадскія прывілеі накіравалі ў Сенат для рэвізіі, з тых часоў іх месцазнаходжанне невядомае[9]. У 1777 годзе ў Віцебску пачало працаваць першае прамысловае прадпрыемства — гарбарня, у 1797 годзе — губернская друкарня. У 1804 годзе адкрылася гімназія.
У вайну 1812 года з 16 ліпеня да 26 кастрычніка Віцебск займалі французскія войскі. Станам на 1825 год тут працавалі 10 прадпрыемстваў, 135 крамаў, 8 корчмаў, 150 шынкоў, 6 навучальных устаноў, горад упрыгожвалі 24 храмаў розных канфесій. У 1826 годзе ўтварылася Беларускае вольнае эканамічнае таварыства, з 1845 года распачаў сваю дзейнасць гарадскі тэатр.
У часы нацыянальна-вызваленчага паўстання ў 1863 група гімназістаў і канцылярскіх урадаўцаў спрабавала пакінуць Віцебск і далучыцца да паўстанцкіх атрадаў, але іх затрымалі ўлады. Расійскія ўлады абвясцілі ў горадзе ваеннае становішча[9].
У 1866 годзе праз Віцебск прайшла Рыга-Арлоўская чыгунка, пазней чыгуначныя лініі злучылі горада з Масквой, Брэстам, Санкт-Пецярбургам і Кіевам. З 1874 года пачало сваю дзейнасць Віцебскае навуковае таварыства ўрачоў. У 1881—1882 гадах тутэйшы фатограф Юркоўскі першым у свеце разлічыў і сканструяваў імгненны фатаграфічны затвор, апісанне якога апублікаваў у часопісе «Фатограф».
На 1891 год у Віцебску налічвалася 22 навучальныя ўстановы, 5 бібліятэк, чытальня. У 1893 годзе тут адкрыўся царкоўна-археалагічны музей, заснаваны з ініцыятывы Е. Раманава і А. Сапунова. Паводле звестак за 1895 год у Віцебску налічвалася 650 мураваных і 7200 драўляных будынкаў, 2 тэатры, 3 друкарні, 8 кнігарань, 4 бібліятэкі і каля 80 прамысловых прадпрыемстваў. У 1897 годзе Бельгійскае акцыянернае таварыства збудавала электрастанцыю, а ў 1898 годзе — першую на Беларусі трамвайную лінію з электрычнай цягай. Апроч таго, у цэнтры горада праклалі водаправод.
У 1905 годзе ў Віцебску адкрыўся першы кінатэатр «Рэкорд». 13 (26) — 18 (31) студзеня 1905 года адбылася палітычная стачка, як пратэст супраць расстрэлу царскімі войскамі мірнай дэманстрацыі пецярбургскіх рабочых 9 (22) студзеня 1905 года. У стачцы щдзельничала да 1200 чал. 17 (30) студзеня ў раёне Пескаваціка рабочыя і прыказчыкі двойчы збіраліся (па 150 чал.) з мэтай правядзення дэманстрацый, але былі разагнаныя паліцыяй[10]. З 1910 года распачаў сваю дзейнасць першы на Беларусі настаўніцкі інстытут.
Пасля навіны пра разгон ў ноч з 31 студзеня на 1 лютага 1918 года бальшавікамі Цэнтральнай беларускай вайсковай рады ў Мінску, Беларускі Віцебскі полк удзельнічаў у сутычцы з чырвонагвардзейцамі мясцовага ЧК на плошчы перад Мікалаеўскім саборам, разагнаў іх па вуліцах. На кароткі час улада ў горадзе перайшла ад Савета депутатаў да Беларускага Віцебскага палка. Аднак, неўзабаве полк быў раззброены Чырвоным Варшаўскім дывізіёнам (Рэвалюцыйным дывізіёнам цяжкай артылерыі імя 1 студзеня), часцю чырвонай гвардыі польскіх бальшавікоў, улада ў Віцебску зноў перайшла да Савета дэпутатаў[11].
1 студзеня 1919 года згодна з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі Віцебск увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала горад разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Віцебск вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёна (з 1938 г. — цэнтр вобласці). У 1926 годзе ў горадзе адкрыўся Другі Беларускі Дзяржаўны тэатр.
У 1920-я гады ў Віцебску сфармавалася творчая мастацкая школа, якая ў сусветнай мастацтвазнаўчай літаратуры атрымала назву «Віцебскай школы абстракцыянізму» (Ю. Пэн, М. Шагал, К. Малевіч). Мастацкая школа-майстэрня Ю. Пэна пачала сваю дзейнасць яшчэ ў 1898 г.
Цягам некалькіх дзесяцігоддзяў Віцебск пераўтварыўся ў буйны прамысловы і культурны цэнтр. Станам на 1938 год тут было 209 прадпрыемстваў, 3 ВНУ, 42 агульнаадукацыйныя школы, 40 бібліятэк, 11 медыцынскіх устаноў, 3 кінатэатры.
У Другую сусветную вайну з 11 ліпеня 1941 года да 26 ліпеня 1944 года Віцебск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. Пасля заняцця, горад апынуўся тэрытарыяльна і адміністрацыйна ў стратэгічна важнай для нямецкага камандаваня зоне — вобласці аховы тыла групы армій «Цэнтр». Таму адразу ўсе адміністрацыйна-кіраўнічыя функцыі ўскладаліся на нямецкае ваеннае камандаванне. У 1943 годзе ў прыфрантавой паласе ў Лёзненскім раёне былі створаны савецкія гарадскія органы ўлады. Імі распрацоўваліся першапачатковыя меры па аднаўленні прамысловасці, чыгуначнага транспарту, сувязі, камунальнай гаспадаркі, уліку і размеркаванні рабочай сілы, гандлю і грамадскага харчавання.
26 чэрвеня 1944 года Віцебск быў вызвалены. Усе прадпрыемствы горада, чыгуначны вузел, аб’екты камунальнай гаспадаркі, бальніцы, музеі, школы, магазіны і жыллёвы фонд ляжалі ў руінах. 8 снежня 1943 года бюро Віцебскага гаркама партыі прыняло пастанову «Аб неадкладных першапачатковых мерапрыемствах па ўзнаўленню горада Віцебска», у якой рэкамендавалася дырэктарам прадпрыемстваў пасля вызвалення горада
...арганізаваць улік і ахову будынкаў, маёмасці прадпрыемстваў, падрыхтоўку рабочай сілы, прыступіць да ўзнаўлення і рэканструкці прамысловых і жыллёвых будынкаў. У першую чаргу аднавіць прадпрыемствы будаўнічых матэрыялаў (цагельныя, чарапічеыя, фанерныя і лесапільныя заводы); харчовыя прадпрыемствы (хлебазаводы, млыны) |
Праз 3 дні пасля вызвалення ў горадзе працавалі 2 хлебапякарні, 2 лазні, 3 магазіны, 2 сталовыя, адкрыта бальніца, парыкмахерская, пачаліся работы па аднаўленні вадаправода. За першы пасляваенны год ў горадзе былі створаны 800 аднаўленчых брыгад па 15—20 чал. Кожны працаздольны жыхар Віцебска адпрацоўваў на аднаўленчых работах не менш 24 гадзіны, і павінен быў нарыхтаваць не менш 2 м³ дроў. 13 снежня 1944 года Віцебскі гарадскі Савет дэпутатаў прыняў рашэнне «Аб выніках першага масавага выхаду працоўных на работу па аднаўленню г. Віцебска», згодна з якім першы масавы выхад працоўных на гэтыя работы адбыўся ў нядзелю 10 снежня 1944 г. У работах удзельнічалі 12.058 чал. З 6 гадзін работы было разабрана, ачышчана і ўкладзена ў штабелі 44 тыс. штук цэглы, сабрана 64 т металічнага лому, ачышчана 990 м² будаўнічых пляцовак, вынесена 22 м³ рознага смецця з пляцовак, закладзена цэглай 275 м² аконных праёмаў, укладзена 294 м³ бутаванага каменю.
17 мая 1966 года ў гарадскую мяжу Віцебска ўключаны вёска Мішкава Лятчанскага сельсавета і пасёлак Ціраспаль Заронаўскага сельсавета[12], 29 лістапада 1967 года — вёскі Журжава, Сакалоўка, Себяхі, чыгуначная станцыя Віцьба Бабініцкага сельсавета і вёска Давыдаўка Мазалаўскага сельсавета[13].