Тыгран Геворгавіч Чухаджан (арм.: Տիգրան Գեւորգի Չուխաճյան[Кам 1]; 1837, Канстанцінопаль — 11(23) сакавіка 1898, Ізмір) — армянскі кампазітар , дырыжор, піяніст , музычна-грамадскі дзеяч, педагог[4], заснавальнік армянскага опернага мастацтва[4][5][6][7], армянскага музычнага тэатра[8], адзін з заснавальнікаў армянскай нацыянальнай прафесійнай музычнай школы[9]. Аўтар першай оперы і аперэты ў музычнай гісторыі(англ.) бел. Усходу[10][11][Кам 2], заснавальнік музычнага тэатра на Блізкім Усходзе[4][12][13].
Нарадзіўся ў акрузе Пера (турэцк.: Pera), Канстанцінопаль, у сям’і палацавага гадзіншчыка[12][14]. Яго бацька, Геворг, быў аматарам мастацтва, усяляк падтрымваў таленавітага сына ў імкненні атрымаць музычную адукацыю[15]. Ужо ва ўзросце 15-16 гадоў малады Чухаджан прыцягнуў увагу музычнай супольнасці сваім выкананнем фартэпіянных кампазіцый[15]. Надалей развіццю яго музычных здольнасцей спрыяў кампазітар Габрыэль Еранян(руск.) бел.. Прафесійнае музычнае навучанне пачалося пад кіраўніцтвам італьянскага піяніста Ч. Мандзоні[16], у якога Чухаджан браў урокі фартэпіяна і тэорыі музыкі цягам некалькіх гадоў. Паводле савета апошняга ён адправіўся ў Італію для дасканалення адукацыі — у 1861—1864 вучыўся ў Мілане[8][17]. Так Чухаджан стаў адным з першых армянскіх кампазітараў, які атрымаў вышэййшую музычную адукацую ў Еўропе[12]. Праз некаторы час пасля вяртання з Італіі кампазітар жаніўся са спявачкай Анік Абазян. З гэтага перыяду займаўся таксама выкладчыцкай дзейнасцю.
У 1860-х гадах пачаў бароцца разам з іншымі перадавымі прадстаўнікамі армянскага насельніцтва Турцыі за развіццё сваёй нацыянальнай культуры, з’яўляўся кіраўніком прагрэсіўна настроеных музыкантаў-армян, якія прапагандавалі перадавую еўрапейскую музычную культуру, формы арганізацыі музычнай адукацыі, а таксама музычна-грамадскага жыцця[18]. Браў удзел у арганізацыі армянскіх музычных таварыстваў, у прыватнасці, супрацоўнічаў з музычнай арганізацыяй „Армянская ліра“[8] — першай у сваім родзе ў музычнай гісторыі Блізкага Усходу[19], і разам з Габрыэлем Еранянам браў удзел у арганізацыі музычнага часопіса „Армянская ліра(руск.) бел.“ (1861—1864)[4]. Прымаў актыўны ўдзел у арганізацыі агульнадаступных канцэртаў, чытаў лекцыі[20], кіраваў армянскім аркестрам акругі Хасгюх Канстанцінопаля.
У 1872 годзе Чухаджян робіцца заснавальнікам армянскага музычнага тэатра[8]. З 1877 года ўзначальваў музычна-тэатральную трупу[12]. Арганізаваў „Тэатр атаманскай оперы“, якая пазней была названа „Армянская трупа турэцкай аперэты“[21]. Супрацоўнічаў з музычным тэатрам „Гусанергакан“, асабліва плённай была яго супраца з тэатрам „Арэвелян татрон“ (Усходні тэатр) Акопа Вардавяна(руск.) бел.[22], музычным кіраўніком якога ён быў на працягу некалькіх гадоў[23]. У 1891—1892 гадах кампазітар пабываў у Парыжы, дзе былі пастаўлены яго аперэты. Французская прэса звала яго „ўсходнім Афенбахам“[22].
У 1896 годзе Чухаджан, з-за ўзмацнелых антыармянскіх рэпрэсій[24], разам з сям’ёй пераехаў са сталіцы ў Ізмір. Неўзабаве пасля гэтага ён сканаў ад раку ва ўзросце 61 года. З-за хуткаплыннай хваробы і скону кампазітара яго апошні музычна-тэатральны твор застаецца не завершаным[25]. У апошнія гады жыцці жыў у галечы[26], пахаванні Чухаджана былі арганізаваны „Таварыствам для тых, хто патрабуюць“. Пра яго смерць армянская газета „Мшак“ з гаркатой пісала: „Смерць у беднаце і слаўныя пахаванні“[15].
Адна з яго вучаніц так апісвае Чухаджана:
„Ён адрозніваўся ад усіх, каго я ведала. Ён ніколі не насіў феску ў памяшканні, яго сіваватыя валасы напаміналі пра Бетховена. Ён валодаў непаўторным характарам, ганарлівай выправай і вытанчанымі манерамі. Ён хацеў, каб яго студэнты ўкладалі ў гульню ўсё сэрца і душу. Альтруіст і сціплы чалавек, ён заўсёды насіў цёмна-шэры фрак…“[15]— (Massis weekly, may 31, 2008)
Па выпадку падпісання Сан-Стэфанскага міра Чухаджан быў узнагароджаны ордэнам святога Станіслава(руск.) бел. імператарам усерасійскім Аляксандрам II[24][27].
Пахаваны на армянскіх могілках Ізміра. Праз два гады пасля скону кампазітара яго вучань А. Сінанян усталяваў над магілай Чухаджана яго мармуровы бюст.
Тыгран Чухаджян пакінуў значную творчую спадчыну — некалькі опер і аперэт, першыя камерныя, сімфанічныя(руск.) бел. і фартэпіянныя[28] складанні ў армянскай музыцы[29], а таксама песні і рамансы, музыку да драматычных спектакляў. Яго фартэпіянныя п’есы ахаплялі розныя жанры і формы такія як разгорнутыя фантазіі, парафразы, фугі і танцы, хоць найбольш шматлікія былі п’есы танцавальнага характару[28]. Сярод іншых твораў «Вялікі вальс», «Арыентальная ліра» і некаторыя іншыя па сваёй імправізацыйнасці і віртуознасці блізкія да характару парафраз і фантазій рамантычнай музыкі Ліста і Тальберга[28]. Чухаджан імкнуўся авалодаць найбольш незвычайнымі музычнымі жанрамі і формамі[15]. У сваіх творах кампазітар па-майстэрску спалучае метады еўрапейскага музычнага выразу з лада-меладычнымі элементамі заходне-армянскай гарадской народнай музыкі, армянскай духоўнай музыкі[30], з мелодыямі ўсходняй музыкі ў цэлым, выяўляючы высокае майстэрства паліфоніі. Менавіта ў творчасці Чухаджана ўпершыню ў армянскай музыцы з’явіліся самастойныя поліфанічныя формы[28]. Лічыцца, што ў яго музыцы яшчэ не прысутнічаюць мелодыі армянскага народнага фальклору — вясковых народных песень і г.д.. Гэты рух у армянскай класічнай музыцы пачынаецца толькі з 1880-х гадоў[10].
Быўшы шырока адораным кампазітарам, Чухаджан хадзіў па вуліцах горада, слухаючы і адзначаючы фрагменты мелодый і рытмічныя матывы для выкарыстання іх у сваіх творах[22]. У фарміраванні яго музычнага стылю значны ўплыў зрабіла школа італьянскай оперы і французская аперэта[22]. У 1868 годзе Чухаджян піша оперу «Аршак II» — першую армянскую нацыянальную оперу[12][31][32][33].
Пачынаючы з 1870-х гадоў Чухаджан працуе над музычнымі камедыямі, аперэтамі. У іх кампазітар тонка хавае нацыянальныя, сацыяльныя і палітычныя намёкі, выносячы на першы план побытавыя і сатырычныя элементы, рамантычныя перажыванні. Менавіта ў аперэтах асабліва адзначаецца ўплыў армянскага гарадскога музычнага фальклору. Ён пачынае супрацоўнічаць з армянскімі і італьянскімі лібрэтыстамі, у прыватнасці з Т. Налянам, Албарэта і іншымі. У 1872 годзе на аснове сюжэта «Рэвізора(руск.) бел.» Гогаля кампазітар піша аперэту «Арыф» (лібрэта на турэцкай мове армянскімі літарамі) — першую ў гісторыі армянскай класічнай музыкі, у 1873 годзе аперэту «Кёса кёхва» («Лысаваты стараста», аўтар лібрэта Геворг Рштуні), які быў пастаўлены ў тым жа годзе ў тэатры Вардавяна. «Кёса кёхва» ўжо ў першы перыяд быў пастаўлены больш за 60 раз[15]. Найбольш папулярнай яго аперэтай робіцца «Леблебіджы», працу над якой Чухаджан завяршае ў 1875 годзе. Вялікую папулярнасць гэтым аперэтам прынеслі лірызм музыкі, імклівасць развіцця дзеянні і досціп, жвавасць і трапнасць характарыстык[34]. Як адзначае Е. Барварт, у сваіх аперэтачных творах Чухаджан насіў уплыў заходнееўрапейскіх майстроў аперэты Ж. Афенбаха, Ш. Лякока(руск.) бел. і Ф. Зупе(руск.) бел.[26]. Паводле «Оксфардскага опернага слоўніка» ў гэтых творах адчуваецца армянскі побыт і норавы свайго часу[16]. Многія яго творы былі апублікаваны ўжо ў 1870—1880-х гадах[22]. У 1890 годзе кампазітар завяршае працу над операй-феерыяй «Земірэ»[17]. Большасць гэтых твораў ставілася пры яго жыцці[34]. Сімфанічныя творы Чухаджана выконваліся таксама аркестрам Сінаняна[35]. У 1897 годзе ў армянскай прэсе з’яўляецца інфармацыя пра завяршэнне Чухаджанам оперы «Індыяна»[8][36]. Пачынаючы з перыяду міланскай навукі, на далейшую творчасць кампазітара вялікі ўплыў зрабіла музыка Джузэпэ Вердзі.
Музычны крытык Адольфа Таласа пра творчасць Чухаджана піша:
«Тыгран Чухаджан быў першым кампазітарам, які ўжыў еўрапейскую музычную тэхніку да ўсходняй музыкі. Яго высока арыгінальныя ідэі, свежасць музычнай мовы, яркасць аркестроўкі(руск.) бел. — усё прасякнута святлом Усходу. Яго кампазіцыі(руск.) бел. поўныя ўлады і зачаравання, адрозніваюцца сваёй дасканаласцю гармоніі і ўзаемадапаўнення»[22]— (Revue Theatrale, 1904 Paris, No. 16 )
Ён з’яўляецца таксама аўтарам музычнай драмы «Алексіназ» з гісторыі сербска-турэцкай вайны[34]. Згодна з музычным крытыкам П. Хертэлендзі, Чухаджан галоўным чынам з’яўляўся кампазітарам бельканта. Сваімі музычнымі ўплывамі яго творчасць вагаецца паміж Беліні і Барадзіным, робячыся сапраўднай сумессю Усходу і Захаду. Кампазітар засяроджваецца галоўным чынам на дуэтах і арыях, рэдка выкладаючы дэталі драматычных момантаў[37].
Паводле аўтараў «Кароткай гісторыі оперы»[5] і «Оксфардскага опернага слоўніка»[16], з’яўляючыся актыўным прыхільнікам вызвалення Арменіі ад турэцкага ярма, Чухаджан унёс дух нацыяналізму ў сваё мастацтва.
Асноўны артыкул: Аршак II, опера Опера «Аршак II» — першая армянская нацыянальная опера[13][16][29][31][34][38] і найбуйнейшы[8] твор Чухаджяна. Працу над операй кампазітар скончыў у 1868 годзе ў Канстанцінопалі, аўтар двухмоўнага (армянская, італьянская) лібрэта паэт і драматург Таўмас Тэрзян(руск.) бел., опера выдадзена ў 1871 годзе[39]. Па сваім стылі лібрэта Тэрзяна ставіцца да лірыка-драматычнага жанру. Запіска пра завяршэнне оперы ў кнізе Тэрзяна на італьянскай мове пазначыла нараджэнне армянскай нацыянальнай оперы[22].
Першая пастаноўка ўжыццявілася 10 сакавіка 1868 года[40] ва ўрыўках[16] у тэатры «Навум» італьянскай опернай трупай. Кампазітар планаваў паставіць оперу цаліком у наступным 1869 годзе[25], аднак як з-за неспрыяльных умоў Асманскай імперыі[41], так і з-за адсутнасці патрэбных матэрыяльных рэсурсаў, ажыццявіць гэту ідэю не атрымліваецца. Пры жыцці аўтара асобныя нумары з оперы гучалі ў канцэртным выкананні[34] ў Канстанцінопалі (выконвалася пад назвай «Алімпія»), Венецыі і Парыжы[22]. У 1873 годзе фрагменты з оперы[17] былі прадстаўлены ў Сусветнай выстаўцы ў Вене[42].
Манументальны «Аршак II» напісаны ў традыцыях італьянскай гісторыка-рамантычнай оперы першай паловы XIX стагоддзя — Расіні, Беліні і асабліва ранняга Вердзі[20][34]. Увасабляючы лірычную ідэю лібрэта, Чухаджан тонка раскрыве таксама гераічныя і драматычныя лініі оперы. Галоўныя дзейныя асобы — цар Вялікай Арменіі Аршак II(руск.) бел., царыца Алімпія, княгіня Парандзем, князі Гнел, Тырыт і іншыя[43]. Сюжэт з гісторыі Арменіі заснаваны на звестках старажытнаармянскіх гісторыкаў Маўсеса Харэнацы і Фаўстаса Бузанда[44]. Дзеянні разгортваюцца ў 365—367 гадах у Армавіры ў эпоху складаных стасункаў Вялікай Арменіі, Персіі і Рыма. Музычна-літаратурнай ідэяй опера адлюстроўвае таксама імкненне армянскага народа XIX стагоддзя да нацыянальнага і сацыяльнага вызвалення[34]. Па сваім жанры «Аршак II» ставіцца да еўрапейскай «вялікай оперы(руск.) бел.» (Grand opera), дзе выкарыстоўваецца вялікі сімфанічны аркестр, харавы і духавы ансамбль, разгорнутыя масавыя сцэны.
Пасля смерці Чухаджана яго арыгінальныя рукапісы былі адпраўлены ў Арменію ў 1920 гадах яго ўдавой А. Абазян[45]. Яны былі выяўлены музыкаведам Г. Тыгранавым(руск.) бел. у 1942 годзе[46], пасля чаго пачалося другое жыццё гэтага твора. Цалкам опера была прадстаўлена шырокай публіцы 29 лістапада 1945 года[47]. Для новай пастаноўкі лібрэта оперы было апрацавана А. Гулакянам(руск.) бел., дырыжорам выступіў М. Таўрызіян(руск.) бел.. «Аршак II» быў пастаўлены ў Неапалі, Вене і іншых гарадах свету[48]. У 1956 годзе опера была пастаўлена ў Вялікім тэатры Масквы[48]. У 2001 годзе «Аршак II» быў пастаўлены ў ЗША[49].
Музычны кіраўнік оперы Сан-Францыска, музыкавед Кліфард Крана піша пра «Аршака II»:
«Сваімі непараўнанымі палацавымі пераваротамі, спробамі забойства і любоўнай варожасцю опера „Аршак II“ прапануе ўсё, што можна чакаць ад сапраўднай драмы.»[49]
Гаворачы пра «Аршака II», музычны крытык Д. Стывенс адзначае ўплыў італьянскай оперы сярэдзіны XIX стагоддзя, падкрэсліваючы моцную лірычную выразнасць твора і ідыёму з творчасцю Вердзі[50].
Асноўны артыкул: Земірэ, опера «Земірэ» — апошняя маштабная опера Чухаджана, напісана ў 1890 годзе[17]. Аўтар лібрэта — Тыгран Келамджан. Опера складаецца з чатырох дзеянняў. У аснове сюжэта ляжыць арабская казка. Выточная назва — «Ebudia e Zemire».
Опера пастаўлена ў Канстанцінопалі сіламі французскіх і італьянскіх труп[12]. Упершыню «Земірэ» была цалкам прадстаўлена 12 красавіка 1891 года ў французскім тэатры «Concordia»[5][51]. Некалькімі гадамі пазней Тамаса Франсіні ажыццявіў італьянскі пераклад для еўрапейскай прэм’еры оперы. Ёсць дадзеныя пра пастаноўку оперы італьянскай тэатральнай кампаніяй у тэатры «French Palais de Crystal Theater» у 1894 годзе Тамаса Франсіні. Паводле паведамленняў тагачаснай канстанцінопальскай прэсы, планаваўся таксама паставіць твор у Вене, а потым у Парыжы, аднак гэтыя планы застаюцца не ажыццёўленымі[51]. Нягледзячы на поспех «Земірэ», яна не прыносіць аўтару матэрыяльнага дабрабыту.
Опера-феерыя ўтрымвае элементы камедыі і адносіцца да жанру semiseria, гэта значыць «напаўсур’ёзнага». «Земірэ» — чуллівая гісторыя кахання з фантастычным сюжэтам, дзе прысутнічаюць і такія персанажы, як містычныя тварэнні і ўсёмагутны Вялікі чараўнік. Галоўныя дзейныя асобы: Земірэ (дачка правадыра племя Бенезар), Эбудыя (Вялікі чараўнік), Элсантур (сын правадыра племя Эбулгана) і іншыя[51]. У 1965 годзе Б. Сакілары была зроблена спроба паставіць твор у Ерэване. Былі запісаны таксама асобныя фрагменты оперы[52]. У 2008 годзе «Земірэ» была пастаўлена ў ЗША[53]. Дадзеная пастаноўка стала першай паўнавартаснай пастаноўкай оперы праз больш за стагадовы перапынак[54].
«Цягам усяго прадстаўлення са мною заставаўся пачуццё захаплення да велізарнага досведу і майстэрства Чухаджана, як ён валодае оперным жанрам і пракрадаецца яго самыя глыбіні …» — Тыгран Мансуран(руск.) бел.[52]
Як адзначаюць Э. Уегель Уільямс і Д. Джой Грот, прэм’ера «Земірэ» ў Канстанцінопалі практычна стала пачаткам развіцця традыцый опернага мастацтва ў Турцыі[5].
Асноўны артыкул: Індыяна, опера Найменш вядомы з оперных твораў Чухаджана, паводле розных думак напісана ў 1897-м[36] ці ў другой палове 1870-гг.[55]. Лібрэта Іозефа (Аўсепа) Язычана[55], напісана па матывах аднайменнага твора Абуюлхак Гаміда[55]. Па сваім жанры «Індыяна» — патрыятычная опера[55], на думку музыкаведа А. Асатран, адзін з лепшых твораў кампазітара[55]. Рукапісы оперы захоўваюцца ў архіве Чухаджана Ерэванскага музея літаратуры і мастацтва[55]. Опера вывучана таксама музыкаведамі Г. Сцепанянам[24] і М. Мурадзянам(руск.) бел.[56].
Асноўны артыкул: Леблебіджы, аперэта
«Леблебіджы» («Прадавец гароху») — другая і самая папулярная аперэта Чухаджана, напісана ў 1875 годзе[12]. Аўтар лібрэта — Тагвор Налян. Твор спачатку быў выкананы на турэцкай мове, для абыходу афіцыйнай цэнзуры, хоць лібрэта аперэты было перакладзена на армянскую мову ўжо пры жыцці Чухаджана[21]. Прэм’ера аперэты адбылася 17 лістапада 1875 года ў тэатры «Français»[21]. Адразу пасля першай пастаноўкі аперэта мела велізарны поспех, у Канстанцінопалі і ў Закаўказзі была выканана больш за 100 раз[15]. Твор спалучае рысы побытавай камедыі з сацыяльнай сатырай на буржуазна-арыстакратычнае грамадства XIX стагоддзя. Папулярызацыі «Леблебіджы» і іншых аперэт Чухаджана спрыяла таксама прафесійная аперэтачная трупа Сераўбе Бенкляна (Пенкляна)[57] — арганізатара (супольна з Чухаджанам[57]) першай на Блізкім Усходзе ўвесь час дзейнай прафесійнай аперэтачнай трупы[58][59]. У пачатку XX стагоддзя аперэта была перакладзена на грэчаскую і нямецкую мовы[60]. «Леблебіджы» была прадстаўлена на розных сцэнах Францыі, Егіпта, Балкан, Блізкага Усходу і іншых рэгіёнаў, прыносячы аўтару грамадскае прызнанне[15][34].
У 1943 годзе Т. Сар’янам аперэта была ўпершыню пастаўлена ў Арменіі. Тады ж быў прапанаваны новая назва твора — «Карынэ». Былі пераназваны таксама імёны галоўных герояў і гераінь апроч Гор-гор ага.
У 2011 годзе аперэта была паказана ў знакамітым марсельскім тэатры «Адэон»[61].
Чухаджан — аўтар шэрага музычных твораў для тэатральных пастановак і п’ес. Яго складанні, нацыянальныя па тэматыцы і па музычнай мове, прасякнуты патрыятызмам. Найбольш вядомыя яго музычныя творы для спектакляў «Ружа і лілея» П. Дуран(руск.) бел., «Ара Выдатны, ці Любоў і радзіма» Т. Галемчяна, «Сандухт» Т. Тэрзяна, «Трдат Вялікі і Рыгор Асветнік» З. Тхляна. У гэтым перыядзе яго творчасці асабліва характэрная музыка для пастаноўкі «Вардан Маміканян — ратаваннік Айчыны» (1867) Р. Сефечяна, прадстаўленне якой ператварылася ў палітычны мітынг супраць рэжыму, што існаваў у Асманскай імперыі. Згодна Е. Барварт твор «Мы ёсць сыны армянскай нацыі» таксама з’яўлялася пратэстам супраць турэцкага панавання[26]. Яго «Тэатральная песня» атрымвае значэнне і каштоўнасць маніфеста армянскага тэатра. Чухаджан таксама аўтар раманса «Вясна»[62] (на словы М. Пешыкташляна(руск.) бел.), аднаго з першых у армянскай класічнай музыцы[32], і «Марша зяйтунцаў», які атрымаў значэнне гімна нацыянальна-вызваленчай барацьбы[9]. Згодна А. Асатран гэты твор быў прадстаўлены Арамам Хачатуранам у якасці варыянту гімна Армянскай ССР[9]. Тэма нацыянальна-вызваленчай барацьбы займала важнае месца ў творчасці кампазітара. Ш. Пярынчэк адзначае:
«Марш Гамідые», напісаны Чухаджанам, быў скіраваны, галоўным чынам, супраць султанскага рэжыму. «Радзіма ці Сілістра», «Эгейскія народныя маршы» таксама напісаны гэтым кампазітарам[63].
Аўтар «Рэквіема» ў памяць канстанцінопальскага армянскага патрыярха Нерсеса Варжапецяна. Апроч таго, яго пяру прыналежыць камічная опера «Зейбеглер», рукапісы якой, зрэшты, цяпер згублены[64].
З сімфанічных і фартэпіянных твораў вядомыя яго «Гавот» (для скрыпкі, віяланчэлі, фартэпіяна і гармоніўма(руск.) бел.), «Чатыры фукі» (для струннага аркестра і квартэта)[65] «Авэ Марыя» (фартэпіяна)[66] і гэтак далей. Яго фартэпіянныя творы былі выдадзены ўжо ў 1870—1880-я гады[28]. Найбольш вядомая таката «Cascade de Couz» была апублікавана ў Канстанцінопалі ў 1887 годзе[67].
З твораў Тыграна Чухаджяна ўпершыню быў экранізаваны «Леблебіджы» ў 1916 годзе польскім рэжысёрам яўрэйскага паходжання Зігмундам Вейнбергам і Фуатам Узкынаем(руск.) бел.[68]. Гэты фільм стаў адной з першых прац у гісторыі кінематографа Турцыі[69]. У 1923 годзе фільм па «Прадаўніку гароху» быў зняты Мухсін-Беем Эртугрулам(руск.) бел.[70]. У 1934 годзе тэм жа рэжысёрам была зроблена новая экранізацыя «Леблебіджы», прытым карціна атрымала другі прыз Венецыянскага кінафестывалю[63].
Першая экранізацыя твораў кампазітара ў Арменіі была ажыццёўлена ў 1954 годзе стварэннем музычнага фільма «Армянскі кінаканцэрт». Разам з операмі «Алмаст», «Ануш», балетам «Гаянэ(руск.) бел.», у фільме ўпершыню былі зняты ўрыўкі з оперы «Аршак II»[71].
У 1967 годзе рэжысёрам Арманам Манаранам(руск.) бел. была распачата першая ў Арменіі экранізацыя аперэты «Леблебіджы» пад новай назвай «Карынэ»[72]. Вакальныя партыі галоўных герояў выконвалі Гаар Гаспаран і Тыгран Леванян. Фільм насычаны нацыянальным каларытам канстанцінопальскіх армян, прадстаўляецца як вясёлая і жывая камедыя-буф[73]. У 1970 годзе ў студыі кінаакцёра «Масфільм» фільм быў дубляваны на рускую мову.
У 1988 годзе на заказ Цэнтральнага тэлебачання Дзяржтэлерадыё СССР Тыгран Леванян стварае поўную экранізацыю оперы «Аршак II» (2 серыі)[74].
Чухаджан змагаўся за развіццё нацыянальнай культуры[20], нароўні з Камітасам, Спендыяравым, Хачатуранам, прызнаны адным з найбольш бачных дзеячаў у армянскай музыцы[15]. Будучы адным з найбуйнейшых армянскіх кампазітараў XIX стагоддзя[28] і найбуйнейшым кампазітарам эпохі сярод заходніх армян[14], ён вырашыў адну з найважнейшых творчых праблем свайго часу — стварэнне нацыянальнай оперы[34], а таксама згуляў прагрэсіўную ролю ў стварэнні армянскай нацыянальнай музычнай школы[28]. Яго оперныя творы згулялі важную ролю ў гісторыі развіцця музыкі ўсяго Усходу і армянскай класічнай музыкі ў прыватнасці. Опера «Аршак II» адзначыла пачатак прафесійнага опернага мастацтва як у армянскай музыцы, так і на ўсім Блізкім Усходзе[10]. Тыгран Чухаджан — заснавальнік армянскага музычнага тэатра, і ў той жа час стваральнік музычнага тэатра ў Асманскай Турцыі і ў цэлым на Блізкім Усходзе[4][13]. Чухаджан унёс значны ўнёсак у развіццё традыцыі опернага мастацтва ў Турцыі[5][75][76][77].
У Арменіі яго імем названы вуліцы і музычныя школы, усталяваны помнікі (скульп. А. Шагінян). У Францыі дзее даследчыцкі цэнтр «Тыгран Чухаджан», які займаецца папулярызацыяй твораў кампазітара ў Еўропе[78][79]. У 2014 годзе некамерцыйнай адукацыйнай арганізацыяй «Institute for Historical Justice and Reconciliation» (Гаага, Нідэрланды) быў зняты кароткаметражны дакументальны фільм «Па ступнях Чухаджана», прысвечаны кампазітару[80].
«Тыгран Чухаджан з’яўляецца адным з тытанаў армянскай нацыянальнай музыкі. Прызнаны як бацька армянскай оперы, ён стаў першым сярод армянскіх музыкантаў, які выкарыстаў класічныя заходнія стандарты ў сваіх музычных творах.» — Анкінэ Кешышан-Мурадзян[15]
Унёсак Чухаджана ў тым ліку ў развіццё турэцкай культуры ў свой час ацанілі прадстаўнікі прагрэсіўнай турэцкай интеллигенций. У 1872 годзе, пасля прэм’еры аперэты «Арыф» бачны турэцкі паэт і журналіст Намык Кемаль(руск.) бел. пісаў у газеце «Ібрэт»:
Гэта — першая праца на нашай опернай мове. Яе будова прыгожая і яе музыка выдатная. Турэцкая мова падыходзіць для музычных твораў. Кампазіцыі нададзена форма адпаведная яго лірыцы. Мы спрыяем Гюллу Агоп — заснавальніку атаманскага тэатра, аўтараў лірыкі і музыкі аперэты Альберта і Тыграну Чухаджану за іх высілкі, а таксама акцёрам за майстэрскую пастаноўку. — Намык Кемаль[81]
Жыццю і творчасці Чухаджана прысвечаны асобныя даследаванні Н. Тагмізяна(руск.) бел., А. Асатран, Г. Тыгранава, Г. Геадакяна(руск.) бел., М. Мурадзяна, Г. Сцепаняна і інш.