wd wp Пошук: ⬜

Шэкспіраўскае пытанне

Шэкспі́раўскае пыта́нне — праблема аўтарства твораў, якія прыпісваюцца Уільяму Шэкспіру. Назва паўстала па аналогіі з гамераўскім пытаннем(англ.) бел..

Пра жыццё Шэкспіра мала што вядома, як і пра большасць іншых англійскіх драматургаў эпохі праўлення Лізаветы I, асабістым жыццём якіх сучаснікі не пераймаліся. Існуе пункт гледжання, так званае «антыстратфардыянства» або «нестратфардыянства», прыхільнікі якога адмаўляюць аўтарства вядомага з крыніц акцёра Шэкспіра са Стратфарда і лічаць, што «Уільям Шэкспір» — гэта псеўданім, пад якім хавалася іншая асоба або група асоб (хутчэй за ўсё, з ведама рэальнага Шэкспіра са Стратфарда). Пры гэтым, улічваючы, што шэраг сучаснікаў прыпісваюць шэкспіраўскія творы менавіта Шэкспіру са Стратфарда, звычайна гэтыя версіі ўключаюць у сябе тую ці іншую тэорыю змовы.

Недвухсэнсоўнае адмаўленне традыцыйнага пункту гледжання вядома з 1848 года (Джозеф Харт), хоць шэраг аўтараў бачыць тыя ці іншыя намёкі на шэкспіраўскае пытанне і ў больш ранняй літаратуры (з XVIII ст.). Разам з тым, сярод нестратфардыянцаў няма адзінства адносна таго, хто менавіта быў сапраўдным аўтарам (аўтарамі) шэкспіраўскіх твораў. Да цяперашняга часу колькасць кандыдатур, прапанаваных рознымі даследчыкамі пытання, складае каля 80.

«Антыстратфардыянскі» пункт гледжання на аўтарства Шэкспіра кансэнсусам акадэмічных навукоўцаў адпрэчваецца цалкам як супярэчны стандартам навуковага даследавання[1], аднак ён атрымаў вялікую вядомасць у культуры і стымуляваў шэкспіразнаўства.

Аргументы нестратфардыянцаў

Нестратфардыянцы часта карыстаюцца ў доказах тым фактам, што пра жыццё Шэкспіра вядома вельмі мала[2]. Таксама адсутнасць фактаў часам успрымаецца як указанне на спробу ўрадавых чыноўнікаў з дапамогай знішчэння гістарычных запісаў пра Шэкспіра схаваць яго сапраўдную асобу[3]. Напрыклад, адсутнасць запісаў аб наведванні стратфардскай школы разглядаецца як спроба схаваць той факт, што Шэкспір ​​ніколі не вучыўся ў ёй[4].

Акружэнне Шэкспіра

Шэкспір ​​быў народжаны, выхаваны і пахаваны ў Стратфардзе-на-Эйване, дзе таксама працягваў займацца гаспадаркай у перыяд сваёй лонданскай кар’еры. Рынкавы горад з насельніцтвам каля 1 500 чалавек, які знаходзіцца ў 160 кіламетрах на поўнач ад Лондана, Стратфард быў цэнтрам забою і продажу авечак, а таксама дубленых шкур і гандлю шэрсцю. Нестратфардыянцы часта малююць горад як месца, пазбаўленае паняццяў аб культуры, у якім не было неабходных умоў для выхавання генія, і кажуць пра Шэкспіра як пра некультурнага і непісьменнага чалавека[5][6][7][8][9].

Джон Шэкспір, бацька Уільяма Шэкспіра, быў пальчатнікам і адным з членаў савета, які кіраваў горадам. Ён быў жанаты з Мэры Ардэн, дачкой мясцовага джэнтры. Пад вясельнай дамовай абодва паставілі крыжык, а іншых варыянтаў іх подпісаў не захавалася[10]. Гэты факт часта выкарыстоўваецца як доказ таго, што Шэкспір ​​выхоўваўся ў непісьменнай сям’і. Таксама няма доказаў пісьменнасці дзвюх дачок Шэкспіра, за выключэннем двух подпісаў Сюзаны, якія, аднак, многія даследчыкі называюць хутчэй «маляванымі», чым напісанымі ўпэўненай рукой. Іншая дачка Уільяма Шэкспіра, Джудзіт, ставіла на афіцыйных дакументах крыжык[11].

Нестратфардыянцы лічаць, што акружэнне Шэкспіра несумяшчальнае з зместам яго твораў, бо аўтар дэманструе ў іх сваё глыбокае знаёмства з палітыкай і культурай як Англіі, так і замежных краін, а таксама з арыстакратычнымі відамі спорту: паляваннем, сакаліным паляваннем(англ.) бел., тэнісам(шведск.) бел. і гульнёй у боўлз(шведск.) бел.[12][2]. Некаторыя лічаць, што ў яго творах выказваецца пагарда да неадукаваных простых людзей, і ён адлюстроўвае іх камічна, робячы аб’ектам кпінаў[13].

Адукацыя і пісьменнасць

Нестратфардыянцы часта карыстаюцца ў якасці аргумента тым фактам, што не знойдзена дакументаў, якія пацвярджаюць атрыманне Шэкспірам адукацыі. Бясплатная новая каралеўская школа ў Стратфардзе, заснаваная ў 1553 годзе, знаходзілася прыкладна ў 800 метрах ад дома, дзе вырас Шэкспір[14]. У англійскіх школах граматы(англ.) бел. таго часу вучылі па лацінскіх тэкстах, дакладна ўстаноўленых каралеўскім указам, і вучні бясплатна атрымлівалі сур’ёзную адукацыю ў галіне лацінскай граматыкі, антыказнаўства і рыторыкі[15][16][17][18]. Дырэктар школы Томас Джэнкінс і яе настаўнікі былі выпускнікамі Оксфардскага ўніверсітэта[19][20][21]. Спісы вучняў школы за дадзены перыяд не захаваліся, акрамя таго, ніхто не паведамляў, што з’яўляўся настаўнікам або аднакласнікам Шэкспіра. Гэта адсутнасць дакументальных сведчанняў успрымаецца многімі нестратфардыянцамі як прыкмета непісьменнасці Шэкспіра[22].

Нестратфардыянцы таксама задаюць пытанне, як Шэкспір, які не атрымаў прыстойнай адукацыі і не быў выхаваны ў культурнай сям’і, мог набыць такі шырокі слоўнікавы запас. Аўтарскі слоўнікавы запас яго п’ес, паводле розных падлікаў, складае ад 17 500 да 29 000 слоў[23]. Не захавалася подпісаў Шэкспіра на яго рукапісах. Усе шэсць подпісаў Шэкспіра, якія захаваліся, знаходзяцца на афіцыйных дакументах[24]. Нестратфардыянцы называюць гэтыя подпісы «крамзолямі» і інтэрпрэтуюць як яшчэ адзін доказ непісьменнасці або малаадукаванасці Шэкспіра[25].

Імя

Подпісы Шэкспіра, якія захаваліся, і тытульныя лісты выданняў яго прац па-рознаму перадрукоўваюць яго прозвішча. Яго прозвішча фігуруе ў розных варыяцыях як у літаратурных, так і ў афіцыйных дакументах, асабліва адрозніваюцца рукапісныя варыянты[26]. Гэты факт часта выкарыстоўваецца ў якасці доказу таго, што Шэкспір ​​не той чалавек, які стварыў творы, што прыпісваюцца яму, і яго імя было выкарыстана як псеўданім сапраўдным аўтарам[27].

Маецца шэраг выпадкаў перадачы прозвішча Шэкспіра праз злучок: «Shake-speare» або «Shak-spear» (літар. «Узрушыцель дзідай»). Большасць нестратфардыянцаў выкарыстоўваюць гэты факт як доказ выкарыстання псеўданіма[28], сцвярджаючы, што такі спосаб запісу часта выкарыстоўваўся для стварэння апісальнага вобраза выдуманых тэатральных персанажаў, а таксама літаратурных псеўданімаў[29].

Прычыны, паводле якіх сапраўдны аўтар выкарыстаў псеўданім, часцей за ўсё вар’іруюцца ў залежнасці ад сацыяльнага становішча меркаванага аўтара. Арыстакраты, як Оксфард і Дэрбі, выкарыстоўвалі псеўданім, каб абараніць сябе ад ганьбы, таму што ў тую эпоху падобны занятак не лічыўся годным прыдворнага[30][31][32]. Калі меркаваны аўтар не належаў да вышэйшай шляхты, то мяркуецца, што ён выкарыстаў псеўданім, каб пазбегнуць пераследу з боку ўлад: Бэкан за прапаганду рэспубліканскай формы праўлення[33], а Марла, каб не выдаць сябе пасля смерці, якую ён інсцэніраваў для выратавання ад турэмнага зняволення або пакарання смерцю[34].

Адсутнасць дакументальных сведчанняў

Нестратфардыянцы кажуць, што ніякія дакументы відавочна не пацвярджаюць тое, што Шэкспір ​​быў пісьменнікам[35], і, наадварот, даказваюць, што ён зрабіў кар’еру бізнесмена і інвестара(англ.) бел. нерухомасці; любая вядомасць, якую ён, магчыма, меў у тэатральным свеце Лондана (для ўтойвання рэальнага аўтара), звязана з тым, што ён меў тэатральныя акцыі. Яны таксама лічаць, што ўсе сведчанні літаратурнай кар’еры былі сфальсіфікаваныя, каб засцерагчы асобу сапраўднага аўтара п’ес[36].

Усе альтэрнатыўныя тэорыі аўтарства абвяргаюць відавочныя дасылкі Лізаветы I і Якава I да Шэкспіра як да драматурга; замест гэтага шукаюцца недакладнасці і зашыфроўкі. Яны ідэнтыфікуюць яго з літаратурным злодзеем «Паэтам-малпай» (з аднайменнага верша Бена Джонсана(англ.) бел.) і дурным «палюбоўнікам паэзіі» Гуліа (з універсітэцкай п’есы «Вяртанне на Парнас», пастаўленай каля 1601 года). Такія персанажы быццам бы намякаюць, што тэатральны свет Лондана ведаў, што за асобай Шэкспіра хаваецца іншы аўтар. Адпаведна, хвалы пісьменніку «Шэкспіру», падобныя тым, якія можна знайсці ў Першым Фоліа(англ.) бел. (англ.: «First Folio»), тлумачацца як дасылкі да рэальнага аўтара, а не да чалавека са Стратфарда[37].

Абставіны смерці Шэкспіра

Шэкспір ​​памёр 23 красавіка 1616 года ў Стратфардзе, пакінуўшы завяшчанне, якім размяркоўвалася яго досыць вялікая маёмасць. Завяшчанне Шэкспіра са Стратфарда — аб’ёмны і падрабязны дакумент, аднак у ім не згадваецца ні аб якіх кнігах, паперах, паэмах, п’есах. На момант смерці Шэкспіра 18 яго п’ес заставаліся неапублікаванымі, тым не менш, пра іх таксама нічога не сказана ў тэстаменце[38]. Адзіная адсылка да тэатра — завяшчанне грошай калегам-акцёрам з тым, каб яны маглі купіць жалобныя кольцы; але занесены гэты пункт быў ужо пасля падпісання завяшчання, што кідае цень на сапраўднасць дадзенага моманту[39].

Няма звестак аб публічнай жалобе па Шэкспіру, таксама не было апублікавана ніякіх вершаў на яго смерць на працягу 7 гадоў пасля яе — да з’яўлення падобнага ўсхвалення на развароце «Першага Фоліа»[40].

Аксфардыянцы лічаць, што фраза «наш несмяротны паэт» (англ.: our ever-living Poet) (эпітэт, якім звычайна ўсхвалялі памерлага паэта, маючы на ​​ўвазе, што сваёй творчасцю ён прынёс сабе неўміручасць) з прысвячэння да санетаў Шэкспіра(польск.) бел., апублікаваных у 1609 годзе, азначае, што сапраўдны аўтар да таго часу ўжо памёр. Оксфард памёр у 1604 годзе, пяццю гадамі раней[41][42].

Надмагільны помнік Шэкспіру(англ.) бел. ў Стратфардзе ўяўляе сабой бюст з пяром у руцэ, да якога прыкладаюцца некалькі эпітафій з усхваленнем яго паэтычных здольнасцей. Самая ранняя друкаваная выява надмагілля, апублікаваная Уільямам Дагдэйлам(англ.) бел. у 1656 годзе ў кнізе «Старажытнасці Уоркшыра» (англ.: «Antiquities of Warwickshire»), адрозніваецца ад яго сучаснага выгляду. Некаторыя даследчыкі аўтарскага пытання сцвярджаюць, што раней мужчына сціскаў у руках мяшок збожжа ці воўны, які на пяро быў зменены пазней, каб схаваць асобу сапраўднага аўтара[43][44]. Паспрабаваўшы пакласці канец спекуляцыям на дадзеную тэму, у 1924 годзе Марыён Шпільман апублікаваў выяву манумента, зробленую да рэстаўрацыі 1748 года, на якой ён вельмі падобны на сённяшні[45]. Публікацыя малюнка не зрабіла жаданага эфекту, і ў 2005 годзе аксфардыянец Рычард Кенэдзі выказаў здагадку, што манумент быў узведзены ў гонар Джона Шэкспіра, бацькі Уільяма, які, паводле падання, паспяхова гандляваў шэрсцю[46].

Аргументы за аўтарства Шэкспіра

Амаль усе члены акадэмічнай навуковай супольнасці ўпэўненыя, што аўтар п’ес «Шэкспір» — той жа чалавек, што і Уільям Шэкспір, які нарадзіўся ў Стратфардзе ў 1564 годзе і памёр у 1616 годзе. Ён стаў акцёрам і акцыянерам трупы «Слугі лорда-камергера» (англ.: «Lord Chamberlain’s Men») (пазней «Слугі караля» (англ.: «King’s Men»)), якая валодала тэатрам «Глобус»(англ.) бел. (англ.: «Globe Theatre»)і эксклюзіўнымі правамі на пастаноўку п’ес Шэкспіра з 1594 па 1642 год[47]. Пасля 1596 года Шэкспір ​​таксама мог лічыцца ганаровым «джэнтльменам»; тады яго бацьку было дазволена мець герб[47].

Шэкспіраведы не бачаць прычын лічыць, што імя «Шэкспір» — гэта псеўданім, ці што акцёр быў прыкрыццём для рэальнага аўтара: запісы сучаснікаў называюць Шэкспіра пісьменнікам, а драматургі-сучаснікі Шэкспіра — Марла, Джонсан, Джон Дон і іншыя — былі не менш, а то і больш сціплага паходжання (бацька Шэкспіра са Стратфарда быў багаты і ўваходзіў у гарадское праўленне); сучаснікі не сумняваюцца ў тым, што Шэкспір ​​- сапраўдны аўтар п’ес. Сапраўды, інфармацыя аб жыцці Шэкспіра вельмі адрывачная, але аб’ём звестак аб драматургах-сучасніках Шэкспіра таксама невялікі і для многіх аўтараў значна бяднейшы. Для Джонсана, Марла і Джона Марстана знаходзіцца больш дакументаванай інфармацыі, але прычынай гэтага служыць іх адукацыя, частыя кантакты з судом і спрэчкі з законам[48][49].

Прыпісваючы п’есы паэту і драматургу Уільяму Шэкспіру, літаратуразнаўцы выкарыстоўваюць тую ж метадалогію(англ.) бел., што і для іншых пісьменнікаў яго часу: гістарычныя запісы і вывучэнне стылю[50][51][52]; яны лічаць, што аргумент нестратфардыянцаў «няма доказаў аўтарства Шэкспіра» з’яўляецца прыкладам памылковай логікі, так званым argumentum ex silentio, аргументам, выведзеным са змоўчання, — адсутнасць доказаў з’яўляецца доказам адсутнасці[53]. Яны крытыкуюць метады прадстаўнікоў іншых тэорый аўтарства як ненадзейныя і ненавуковыя, заяўляючы, што іх суб’ектыўнасць тлумачыць, чаму ў якасці «сапраўднага» аўтара прапануюцца яшчэ 80 кандыдатаў[54][55][56][57]. Яны лічаць ідэю, што ў працах Шэкспіра адлюстравана яго аўтабіяграфія, культурным анахранізмам: такая практыка атрымала распаўсюд у XIX стагоддзі, але ў эпоху Лізаветы яна яшчэ не існавала[58][59][60][61]. Нават у XIX стагоддзі, пачынаючы прынамсі з Хэзліта(англ.) бел. і Кітса, крытыкі часта адзначалі, што геній Шэкспіра ў яго здольнасці ствараць герояў, якія гавораць і дзейнічаюць з законаў іх драматычнай прыроды, што робіць спробы даведацца што-небудзь пра аўтара з яго п’ес значна больш праблематычным[62][63].

Гістарычныя сведчанні

Гістарычныя дакументы адназначна паказваюць на Шэкспіра як на аўтара канона п’ес[64]. Акрамя імя на тытульных старонках выданняў п’ес і паэм (па меншай меры 23 разы пры жыцці), ён згадваўся як вядомы пісьменнік[65]. Некаторыя сучаснікі пацвярджаюць адзінства асоб драматурга і акцёра[66], таксама ёсць відавочны дакументальны доказ таго, што акцёр быў выхадцам са Стратфарда[67].

У 1598 годзе Фрэнсіс Мерэс назваў Шэкспіра драматургам і паэтам у сваёй кнізе «Palladis Tamia»; ён піша пра Шэкспіра як пра аднаго з аўтараў, якія «моцна ўзбагацілі англійскую мову»[68][69]. Ён называе 12 п’ес, напісаных Шэкспірам, чатыры з якіх не былі апублікаваныя in quarto: «Два веронцы(бел. (тар.)) бел.» (англ.: «The Two Gentlemen of Verona»), «Камедыя памылак(англ.) бел.» (англ.: «The Comedy of Errors»), «Бясплодныя высілкі кахання(англ.) бел.» (англ.: «Love’s Labour’s Lost») і «Кароль Ян(англ.) бел.» (англ.: «King John»); таксама ён прыпісвае Шэкспіру некалькі п’ес, апублікаваных ананімна да 1598 года, а менавіта п’есы «Ціт Андронік(англ.) бел.» (англ.: «Titus Andronicus»), «Рамэа і Джульета» (англ.: «Romeo and Juliet») і «Генрых IV, частка 1(гал.) бел.» (англ.: «Henry IV, Part 1»). За 11 гадоў да публікацыі санетаў Шэкспіра ён піша пра некаторыя яго санеты, якія захоўваюцца ў прыватных калекцыях яго сяброў[70][68].

У адпаведнасці з жорсткай сацыяльнай іерархіяй Лізавецінскай Англіі Уільям Шэкспір ​​атрымаў права выкарыстоўваць ганаровы тытул «джэнтльмен» пасля таго, як у 1596 годзе яго бацька атрымаў права на герб. Гэты ганаровы тытул у звароце выказваўся зваротам «Майстар» або скарочана «Mr.» або «M.» перад імем[71]. Тытул прысутнічае ў многіх адсылках сучаснікаў да Шэкспіра, уключаючы афіцыйныя, а таксама звязаныя з літаратурнай дзейнасцю дакументы, што ідэнтыфікуе Уільяма Шэкспіра са Стратфарда з аўтарам п’ес[72]. Прыклады з жыцця Шэкспіра ўключаюць два запісы ў кнізе аўтарскіх правоў, адзін з іх датаваны 23 жніўня 1600 года і ўнесены Эндру Вайсам і Уільямам Эсплі: «Уступленне іх копій у рукі інспектараў. Дзве кнігі. Адна называецца „Шмат шуму з нічога(італ.) бел.“ (англ.: «Much Ado About Nothing»). Іншая — „другая частка гісторыі караля Генрыха IV(англ.) бел.“ (англ.: «Henry IV, Part 2») з гумарычным сэрам Джонам Фальстафам: Напісана мр. Шэкспірам. xij d» (англ.: Entred for their copies vnder the handes of the wardens. Twoo bookes. the one called: Muche a Doo about nothinge. Thother the second parte of the history of kinge henry the iiijth with the humors of Sr John ffalstaff: Wrytten by mr Shakespere. xij d)[73][74].

Сацыяльны статус Шэкспіра таксама паслядоўна згадваецца сучаснікамі ў эпіграмах: Джона Дэвіса ў «Плесці глупства» (англ.: «The Scourge of Folly») (1611): «To our English Terence, Mr. Will. Shake-speare» (бел.: Нашаму англійскаму Тэрэнцыю, Мр. Уіл Шэкспіру)[75]; Томаса Фрымана з «Runne and A Great Caste» (1614) — «To Master W: Shakespeare»[76][77]. Таксама ён згадваецца з тытулам у гісторыка Джона Стоу ў яго спісе «Our moderne and present excellent Poets» (бел.: Нашы сучасныя і цяперашнія выдатныя паэты) з яго «Аналаў» (бел.: «Annales»), выдадзеных пасмяротна (1615), дзе сказана: «M. Willi. Shake-speare gentleman»[78].

Пасля смерці Шэкспіра ён як «джэнтльмен» быў адназначна пазначаны Бенам Джонсанам у загалоўку яго хвалебнай прамовы да паэта — «To the Memory of My Beloved the Author, Mr. William Shakespeare and What He Hath Left Us» (бел.: «Памяці майго любімага аўтара, мр. Уільяма Шэкспіра, і аб тым, што ён пакінуў нам»), апублікаванай у Першым Фоліа (1623)[79]. Іншыя паэты таксама абазначалі Шэкспіра як джэнтльмена ў сваіх панегірыках, таксама апублікаваных у Першым Фоліа: «Upon the Lines and Life of the Famous Scenic Poet, Master William Shakespeare» (бел.: «На вершы і жыццё знакамітага сцэнічнага паэта, майстра Уільяма Шэкспіра») Х’ю Холанда і «To the Memory of the Deceased Author, Master W. Shakespeare» (бел.: «Памяці нябожчыка аўтара, майстра У. Шэкспіра») Леанарда Дыгза[80].

Юрыдычныя абгрунтаванні

Пісьмовыя сведчанні сучаснікаў Шэкспіра, а таксама сур’ёзныя ўскосныя доказы асабістых адносін з людзьмі, якім даводзілася б мець зносіны з ім як з акцёрам і драматургам, кажуць пра тое, што аўтарам п’ес з’яўляецца ён.

Гісторык і антыквар Джордж Бак(англ.) бел. быў прызначаны намеснікам майстра святкаванняў у 1603 годзе і майстрам святкаванняў у 1610 годзе (займаў пасаду да 1622 года). Ён павінен быў кантраляваць цэнзуру п’ес для публічных тэатраў, арганізоўваць тэатральныя прадстаўленні пры двары і (пасля 1606 года) даваць дазвол на публікацыю п’ес. На тытульным лісце п’есы «George a Greene, the Pinner of Wakefield» (1599) Бак адзначыў, што кансультаваўся з Шэкспірам па пытанні аб яе аўтарстве. Бак звычайна скрупулёзна ўстанаўліваў аўтарства п’ес[81]; і ў 1607 годзе ён асабіста выдаў ліцэнзію на публікацыю «Караля Ліра» як напісанага «Майстрам Уільямам Шэкспірам»[82][83].

У 1602 годзе Ральф Брук, ёркскі герольд, абвінаваціў сэра Уільяма Дэзіка, геральдмайстра ордэна Павязкі, у прысваенні статусу джэнтры 23 нявартым[84]. Адным з іх быў бацька Шэкспіра, які дамагаўся герба яшчэ 34 гады таму, але толькі ў 1596 годзе атрымаў яго разам са сваім сынам[85]. Брук прыкладае эскіз герба Шэкспіра, падпісаны: «Шэкспір ​​— акцёр; складзена геральдмайстрам ордэна Падвязкі»[86][87]. Правільнасць выдачы гербаў адстаялі Дэзік і геральдмайстар Кларэнсью Уільям Кемдэн — выдатны антыквар таго часу[88]. У яго творы «Remaines Concerning Britaine» — апублікаваным у 1605 годзе, але скончаным двума гадамі раней (да таго, як у 1604 годзе памёр граф Оксфард), — Кемдэн называе Шэкспіра адным з «найбольш змястоўных пісьменнікаў пакалення нашага часу, якім наступныя пакаленні змогуць справядліва захапляцца»[89].

Прызнанне іншымі акцёрамі, драматургамі і пісьменнікамі

Акцёры Джон Хемінгс і Генры Кондэл ведалі Шэкспіра і працавалі з ім больш за 20 гадоў. У «Першым Фоліа» 1623 года яны напісалі, што выдаюць яго, «толькі каб захаваць памяць аб нашым годным сябры і калезе пры жыцці, якім быў наш Шэкспір, сціплай прапановай яго п’ес» (англ.: onely to keepe the memory of so worthy a Friend, & Fellow aliue, as was our Shakespeare, by humble offer of his playes). Драматург і паэт Бен Джонсан ведаў Шэкспіра па меншай меры з 1598 года; калі «Слугі лорда Чэмберлена» ставілі п’есу Джонсана «Усякі ў сваім настроі» англ.: «Every Man in His Humour» у тэатры «Заслона», Шэкспір ​​уваходзіў у трупу. Шатландскі паэт Уільям Драманд запісаў выказванні Джонсана: апошні крытыкаваў Шэкспіра, лічачы, што таму не хапае «мастацкасці», а таксама за тое, што ў «Зімовай казцы(англ.) бел.» (англ.: «The Winter’s Tale») той памылкова змясціў Багемію побач з берагам[90]. У 1641 годзе, праз чатыры гады пасля смерці Джонсана, былі апублікаваныя прыватныя запісы пра яго жыццё. У каментарыі, прызначаным для нашчадкаў («Timber or Discoveries»), ён крытыкуе Шэкспіра за яго падыход да драматургіі, але захапляецца ім як чалавекам: «Ён быў сапраўды сумленны, меў адкрытую і свабодную натуру, валодаў найвышэйшай фантазіяй, смелымі поглядамі і мяккасцю прамовы, у якой ён расцякаўся з такой лёгкасцю, што часам яго проста неабходна было спыніць»[91].

Дапаўняючы Джонсана, пра Шэкспіра пішуць іншыя драматургі, некаторыя з якіх прадавалі п’есы кампаніі Шэкспіра. У дзвюх з трох «Парнаскіх п’есах» (англ.: «Parnassus plays»), створаных у каледжы Святога Іаана Кембрыджскага ўніверсітэта ў пачатку XVII стагоддзя, Шэкспір ​​згадваецца ў якасці акцёра, паэта і драматурга, які не атрымаў універсітэцкай адукацыі. У «Першай частцы вяртання з Парнаса» (англ.: «The First Part of the Return from Parnassus») два асобныя персанажы спасылаюцца на яго як на «мілагучнага мр. Шэкспіра»; у «The Second Part of the Return from Parnassus» (англ.: «Parnassus plays») (1606), п’есе ананімнага драматурга, акцёр Кемп кажа акцёру Бербіджу: «нешматлікія з універсітэцкіх розумаў добра пішуць п’есы… А вось наш прыяцель Шэкспір ​​паказаў ім усім, як трэба пісаць»[92][93].

У «Гарачым пілігрыме» (англ.: «The Passionate Pilgrim»), які быў апублікаваны Уільямам Джагардам у 1612 годзе пад імем Шэкспіра на загалоўнай старонцы, было дададзена дзевяць вершаў, напісаных выдатным англійскім паэтам і драматургам Томасам Хейвудам. У сваёй кнізе «У абарону акцёраў» (1612) Хейвуд пратэставаў супраць дадзеных дзеянняў, дадаўшы, што і сам аўтар «абражаны тым, як бессаромна містэр Джагард без яго ведама распарадзіўся яго імем». Хейвуд упэўнена кажа, што сам аўтар не ведаў нічога пра падман; Джагард замяніў тытульныя лісты на новыя, без указання імя Шэкспіра, хоць Хейвуд не гаварыў канкрэтна, што «пакрыўджаны аўтар» менавіта Шэкспір[94][95]. У іншым месцы, у вершы «Іерархія благаслаўлёных анёлаў» (1634 год), Хейвуд з пяшчотай пералічвае мянушкі драматургаў, знаёмых яму. Сярод іх ён вылучае Шэскпіра, кажучы пра яго як пра аднаго з лепшых паэтаў яго часу[96][97]..

Драматург Джон Уэбстэр(англ.) бел. у прысвячэнні да «Белага д’ябла» (англ.: «The White Devil») (1612) пісаў: «Я заўсёды прытрымліваўся добрага меркавання аб лепшых творах іншых аўтараў, асабліва аб паўнагучным і высокім стылі Чапмена, …і, нарэшце (без усялякага дрэннага намеру згадваючы іх апошнімі), аб выключна ўдачлівай і плённай дзейнасці М. Шэкспіра, Дэкера і Хейвуда». Абрэвіятура «М.» абазначае «майстар», форма звароту, якая ўказвае на Уільяма Шэкспіра са Стратфарда, які насіў тытул джэнтльмена[98].

У вершаваным лісце да Бена Джонсана, датаваным 1608 годам, Фрэнсіс Бамонт(фр.) бел. намякае на некалькіх драматургаў, у тым ліку і на Шэкспіра[96][97].

Смерць Шэкспіра

Да помніка Шэкспіру, узведзенага ў Стратфардзе да 1623 года, прыкладаецца таблічка з прысвячэннем, якое ідэнтыфікуе Шэкспіра з пісьменнікам. Першыя два лацінскія радкі перакладаюцца так: «У меркаваннях Пілосец, у геніяльнасці Сакрат, у мастацтве Марон. Зямля пакрывае яго, народ плача аб ім, Алімп мае яго» — у надпісы ўтрымліваюцца дасылкі да Нестара, Сакрата, Вергілія і гары Алімп. Помнік не толькі згадваўся ў Першым Фоліа, але і ў іншых запісах пачатку XVII стагоддзя быў ідэнтыфікаваны як помнік Шэкспіру; у іх прыводзіўся і надпіс[99][100]. Уільям Дагдэйл апісаў помнік у кнізе «Старажытнасці Уоркшыра» (1656), але яго гравюра была зроблена з эскіза 1634 года і, як і іншыя выявы помнікаў яго рукі, акуратнасцю не вылучаецца[101].

У завяшчанні, складзеным 25 сакавіка 1616 года, Шэкспір ​​пакідае «маім таварышам Джону Хемінгсу, Рычарду Бёрбеджу(англ.) бел. і Генры Кондэлу 26 шылінгаў 8 пенсаў кожнаму для куплі [жалобных] пярсцёнкаў». Шматлікія запісы з дзяржаўных архіваў, уключаючы каралеўскі патэнт ад 19 мая 1603 года, па якім былі заснаваныя «Слугі караля», усталёўваюць, што Філіпс, Хемінгс, Бёрбедж і Кондэл былі Шэкспіру таварышамі-акцёрамі па «Слугах караля»; два апошнія пазней правілі збор яго п’ес. Нестратфардыянцы сумняюцца ў сапраўднасці дадзеных радкоў, якія былі ўпісаныя асобна, і лічаць, што яны былі ўнесены з мэтай схаваць сапраўдную асобу аўтара твораў. Тым не менш, завяшчанне было пацверджана ў Лондане Прэрагатыўным судом архібіскупа Кентэрбэрыйскага (Джордж Эбат) 22 чэрвеня 1616 года, і ў судовы рэестр быў перанесены спіс завяшчанай маёмасці без змен[102].

Джон Тэйлар — першы паэт, які адзначыў у друку смерць Шэкспіра і Фрэнсіса Бамонта ў сваім творы 1620 года «Пахвала канаплянаму насенню» (англ.: «The Praise of Hemp-seed»)[103]. Абодва памерлі чатырма гадамі раней, дні іх смерці адрозніваюцца адзін ад аднаго менш чым на два месяцы. Бен Джонсан напісаў кароткі верш «Чытачу», які суправаджае партрэт працы Друшаўта да Першага Фоліа; у ім выява была ацэнена як такая, што нядрэнна перадае знешнасць Шэкспіра.

Леанард Дыгз напісаў верш «Памяці нябожчыка аўтара майстра У. Шэкспіра» (англ.: «To the Memory of the Deceased Author Master W. Shakespeare»), апублікаваны ў Фоліа; у ім аўтар спасылаецца на «Той помнік, што ў Стратфардзе стаіць». Дыгз, які вырас ў 1590-х гадах у чатырох мілях ад Стратфарда-на-Эйване, быў пасынкам сябра Шэкспіра, Томаса Расела, якога Шэкспір ​​у сваім завяшчанні прызначыў выканаўцам яго волі[104]. Уільям Бас дзесьці паміж 1616 і 1623 гадамі напісаў санет «Аб мр. У. Шэкспіры» (англ.: «On Mr. Wm. Shakespeare», у якім было сказана, што Шэкспір ​​павінен быць пахаваны ў Вэстмінстэрскім абацтве побач з Чосерам, Бамонтам і Спенсерам. Гэты верш шырока распаўсюдзіўся ў рукапісных варыянтах, і да нашых дзён дайшло больш за два дзясяткі сучасных стварэнню копій; некаторыя з іх маюць больш поўны варыянт загалоўка «Аб мр. Уільяме Шэкспіры, ён памёр у красавіку 1616 года», які адназначна паказвае, што гаворка ідзе пра аўтара з Стратфарда[105][106].

Доказы аўтарства Шэкспіра з яго прац

Працы, якія прыпісваюцца Шэкспіру, з’яўляюцца найбольш вывучанымі свецкімі літаратурнымі творамі ў гісторыі[107][108]. Каментарыі сучаснікаў і даследаванні тэкстаў пацвярджаюць, што творы напісаны кімсьці, хто меў тую жа адукацыю, асяроддзе і працягласць жыцця, як і Уільям Шэкспір[109][110].

Сучаснікі Шэкспіра не пакінулі запісаў, у якіх бы адклікаліся пра яго як пра адукаванага пісьменніка або вучонага. Наадварот, Бен Джонсан і Фрэнсіс Бамонт спасылаліся на адсутнасць у яго класічнай адукацыі[111][112]. Калі гэтыя п’есы напісаў драматург, які навучаўся ва ўніверсітэце, то цяжкавытлумачальнымі становяцца многія прамашкі на антычную тэму ў яго працах. Ён не проста памылкова перадае многія класічныя імёны; таксама ён анахранічны — у «Троіле і Крэсідзе» грэкі і траянцы цытуюць Платона і Арыстоцеля за тысячу гадоў да іх нараджэння[113]. Вілінскі мяркуе, што большая частка антычных алюзій Шэкспіра была ўзятая з «Thesaurus Linguae Romanae et Britannicae» (бел.: Слоўнік латыні і англійскай мовы) Томаса Купера (1565), паколькі некаторыя памылкі з гэтай кнігі паўтараюцца ў п’есах Шэкспіра[114]; у дадатак, яе асобнік быў падораны Стратфардскай граматычнай школе Джонам Брэтчгёрдлам для «агульнага выкарыстання вучнямі»[115]. Пазнейшыя крытыкі, такія як Сэмюэл Джонсан(англ.) бел., адзначалі, што геній Шэкспіра — не ў яго эрудыцыі, а ў «зоркасці назіранняў і дакладнасці адрозненняў, якія кнігі і навучанні не могуць дараваць; адсюль амаль уся яго зыходная і ўласная перавага»[116]. Нават факт вялікай колькасці кніг, прачытаных Шэкспірам, хутчэй за ўсё, перабольшаны познімі крытыкамі, і ён хутчэй мог атрымліваць веды з гутарак[117].

П’есы Шэкспіра адрозніваюцца ад твораў «універсітэцкіх розумаў» тым, што ў іх адсутнічае паказная праява майстэрства пісьменніка ў латыні або класічных прынцыпах драмы(ісп.) бел., за выключэннем п’ес, напісаных у суаўтарстве, — серыі аб Генрыху VI і «Ціта Андроніка». Наўзамен яго класічныя алюзіі абапіраюцца на праграму лізавецінскіх граматычных школ. Праграма пачыналася з лацінскай граматыкі «Rudimenta Grammatices» Уільяма Лілі і даходзіла да Цэзара, Лівія, Вергілія, Гарацыя, Авідзія, Плаўта, Тэрэнцыя і Сенекі — усе гэтыя аўтары цытуюцца ў шэкспіраўскім каноне. У практычна ўнікальных для свайго часу п’есах Шэкспіра змяшчаецца мноства фраз з гімназічных тэкстаў і карыкатур на школьных настаўнікаў. У некалькіх п’есах утрымліваюцца адсылкі да «Граматыкі» Лілі. У працах Шэкспіра ёсць дасылкі не толькі да граматычнай, але і да пачатковай школы, дзе дзеці ад 5 да 7 гадоў вучыліся чытаць, што было неабходна для паступлення ў граматычную школу[118].

Пачынаючы з 1987 года Уорд Эліат, які сімпатызаваў аксфардыянскай тэорыі, і Роберт Дж. Валенца кіравалі пастаяннымі стылеметрычнымі даследаваннямі, у якіх камп’ютарныя праграмы выкарыстоўваліся для параўнання стылістычных асаблівасцей работ Шэкспіра з працамі 37 аўтараў, якія прапаноўваліся на ролю сапраўднага стваральніка канону. Працы па гэтым даследаванням, вядомым як «Claremont Shakespeare Clinic», апошні раз вяліся вясной 2010 года[119]. Выпрабаванні ўстанавілі, што працы Шэкспіра напісаў, хутчэй за ўсё, адзін чалавек, а не група, і што ён выкарыстаў менш адносных сказаў і больш дэфісаў, жаночых канчаткаў і пераносу сказаў, чым большасць пісьменнікаў, з якімі ён параўноўваўся. У выніку ўстаноўлена, што ні адна з работ астатніх пратэставаных аўтараў не магла быць напісана Шэкспірам, і што ні адна з работ канону не магла быць напісана адным з іх, што ліквідуе ўсе дапушчэнні аб тым, што аўтары, чые працы захаваліся (уключаючы Оксфарда, Бэкана і Марла), стварылі творы, якія прыпісваюцца Шэкспіру[120].

Стыль Шэкспіра з часам змяняўся, ідучы за зменамі ў літаратурных плынях. Яго пазнейшыя п’есы, такія як «Зімовая казка», «Бура» і «Генрых VIII», напісаны ў стылі, падобным на стыль іншых драматургаў часу Якава I і адрозніваецца ад яго п’ес лізавецінскай эпохі[121]. Калі ж у 1609 годзе «Слугі караля» пачалі выкарыстоўваць для пастановак тэатр у Блэкфрыарсе, п’есы Шэкспіра сталі пісацца для меншай сцэны з большым выкарыстаннем музыкі і танцаў і больш раўнамерным падзелам п’ес на акты — каб дазволіць падрэзаць свечкі, якія выкарыстоўваліся для асвятлення сцэны[122].

Адказы на аргументы антыстратфардыянцаў

Шэраг стратфардыянцаў лічыць, што адзін творчы аўтограф Шэкспіра ўсё ж вядомы: магчыма, той жа рукой, што і подпісы, напісаная частка забароненай цэнзурай п’есы «Сэр Томас Мор» ({{lang-en|«Sir Thomas More»)(гэта не проста копія, а чарнавік з аўтарскай праўкай; гэты рукапіс, аднак, цяжка адназначна параўнаць з вядомымі шасцю подпісамі, у якіх занадта мала літар). Прыхільнікі традыцыйнага пункту гледжання таксама звяртаюць увагу на малаверагоднасць таго, каб прафесійны акцёр, які пастаянна развучваў вялікую колькасць роляў, і пайшчык самага папулярнага лонданскага тэатра быў бы непісьменны[123][124]. Антыстратфардыянцы на гэта адказваюць, што ў тыя часы ролі развучваліся «пад суфлера», гэта значыць акцёру не трэба было ўмець чытаць.

Арфаграфія ўласных імён у той час далёка не была ўрэгуляваная. Шэраг сучаснікаў называе Shakespeare менавіта Шэкспіра са Стратфарда. Сучаснікі Шэкспіра Бен Джонсан і Крыстафер Марла падпісвалі свае п’есы таксама не зусім так, як іх прозвішчы значыліся ў дакументах аб нараджэнні (Jonson, а не Johnson, Marlowe, а не Marlow; адзіны подпіс Марла, які захаваўся, выглядае як Marley); прозвішчы кожнага з іх таксама мелі і шэраг іншых варыянтаў напісання, так што ў гэтых адносінах Шэкспір ​​нічым ад іх не адрозніваецца[123]. Фактычна ні аднаго іншага прыкладу злучковага псеўданіма лізавецінскага часу не вядома, у той час як сапраўдныя прозвішчы праз злучок тады ўсё ж неаднаразова пісаліся.

Гісторыя пытання аб аўтарстве

Раннія сумненні

Нягледзячы на ​​пахвальныя водгукі аб яго творах, Шэкспір ​​не лічыўся найвялікшым пісьменнікам свету ў першыя паўтара стагоддзя пасля сваёй смерці[125]. Ён меў толькі рэпутацыю добрага драматурга і паэта, які ўваходзіў у плеяду многіх іншых аўтараў лізавецінскай эпохі[126]. У тэатрах, адкрытых у эпоху Рэстаўрацыі, больш любілі п’есы Бамонта і Флетчэра, а Бен Джонсан і Шэкспір ​​змагаліся толькі за другое месца. Шэкспір ​​выйшаў на першы план пасля таго, як акцёр Дэвід Гарык арганізаваў у 1769 годзе святкаванне Стратфардскага юбілею Шэкспіра[127]. Калі не лічыць некалькіх сатырычных і алегарычных заўваг XVIII стагоддзя[128][129], у гэты перыяд не ўзнікала дапушчэнняў аб тым, што аўтарам яго твораў з’яўляецца нехта іншы[130]. Гэтае пытанне ўзнікла толькі тады, калі яго пачалі называць нацыянальным паэтам Англіі і непаўторным геніем[131].

Да пачатку XIX стагоддзя гэта пакланенне дасягнула апафеозу: Шэкспір ​​быў прызнаны адным з недасяжных геніяў; гэты феномен Джордж Бернард Шоу ў 1901 годзе назваў словам «bardolatry»[132]. Да сярэдзіны XIX стагоддзя за яго геніем сталі прызнаваць не толькі творчую, але і інтэлектуальную сілу[133]. Тое, што было вядома пра яго жыццё, выдавала Шэкспіра за неадукаванага селяніна[134]; узнікла трывога з-за дысанансу паміж рэпутацыяй Шэкспіра і яго біяграфіяй[135]. Ралф Уолда Эмерсан, хоць і быў упэўнены ў тым, што Шэкспір ​​напісаў свае працы, у сваёй лекцыі ў 1846 годзе паказаў, што не можа ўзгадніць вершы Шэкспіра з вобразам вясёлага акцёра і тэатральнага менеджэра[136]. Уздым тэксталогіі, якая аспрэчвала аўтарскае адзінства паэм Гамера і гістарычнасць Бібліі, таксама падсілкоўваў неўразуменні з нагоды аўтарства работ Шэкспіра, што, на думку аднаго крытыка, з’яўлялася «бомбай запаволенага дзеяння»[137]. Даследаванні Давіда Штрауса(англ.) бел. па пытанні біяграфіі Ісуса(ням.) бел., якія ўзрушылі свет сваім скептыцызмам аб гістарычнай дакладнасці Евангелляў, паўплывалі на свецкія дэбаты пра Шэкспіра[138]. У 1848 годзе Самуэль Мойша Шмукер у сваёй кнізе «Гістарычныя сумненні ў дачыненні да Шэкспіра, якія ілюструюць няслушныя пярэчанні супраць Бібліі» паспрабаваў абвергнуць сумненні Штрауса ў гістарычнасці Хрыста, сатырычна ўжываючы яго метады на запісы часоў Шэкспіра. Шмукер, які ніколі не сумняваўся, што Шэкспір ​​быў Шэкспірам, апярэдзіў многія з пазнейшых аргументаў аўтараў альтэрнатыўных тэорый[139][140].

Адкрытыя сумненні і першы альтэрнатыўны кандыдат

Аўтарства Шэкспіра было ўпершыню адкрыта аспрэчана Джозефам Хартам у 1848 годзе. Харт сцвярджаў, што п’есы ўтрымліваюць доказы, што над імі працавала шмат розных аўтараў. Яму не былі вядомыя сведчанні сучаснікаў пра Шэкспіра, і ён яшчэ не будаваў тэорый змовы, дапушчаючы, што сапраўднае аўтарства п’ес з цягам часу было проста забыта і прыпісана Шэкспіру значна пазней, альбо ж яны былі набытыя ім у іншых аўтараў і прысвоены. Праз чатыры гады Роберт Джэймсан ананімна апублікаваў артыкул «Who Wrote Shakespeare» (бел.: Хто напісаў Шэкспіра), у якім выказваў падобныя погляды, у «Chambers’s Edinburgh Journal». У 1856 годзе непадпісаны артыкул Дэліі Бэкан «William Shakspeare and His Plays; An Enquiry Concerning Them» (бел.: Уільям Шэкспір ​​і яго п’есы; пытанне датычна іх) з’явіўся ў «Putnam’s Magazine»[141].

Дэлія Бэкан выказала дапушчэнне яшчэ ў 1845 годзе, што п’есы, якія прыпісваюцца Шэкспіру, былі ў рэальнасці напісаны калектывам літаратараў на чале з яе цёзкам Фрэнсісам Бэканам, прычым асноўным аўтарам быў Уолтэр Рэлі[142]. Мэтай групы было распаўсюдзіць перадавую палітычную і філасофскую сістэму, чаго яны не маглі рабіць публічна[143]. Фрэнсіс Бэкан стаў першым альтэрнатыўным аўтарам, прапанаваным у друку, — гэта зрабіў Уільям Генры Сміт у апублікаваным у верасні 1856 года памфлеце («Was Lord Bacon the Author of Shakspeare’s Plays? A Letter to Lord Ellesmere» / бел.: Ці быў лорд Бэкан аўтарам п’ес Шэкспіра? Ліст лорду Элсміру)[144]. У наступным годзе Дэлія Бэкан апублікавала кнігу з выкладам сваёй тэорыі: «Выкрытая філасофія п’ес Шэкспіра» [145]. Праз дзесяць гадоў суддзя Натаніэль Холмс з Кентукі надрукаваў 600-старонкавую кнігу «Аўтарства Шэкспіра», якая падтрымлівала тэорыю Сміта[146], і ідэя пачала шырока распаўсюджвацца. Да 1884 года па гэтым пытанні было апублікавана звыш 250 кніг, і Сміт сцвярджаў, што за 30 гадоў вайна супраць гегемоніі Шэкспіра выйграная бэканіянцамі[147]. Праз два гады для развіцця тэорыі ў Англіі было заснавана Таварыства Фрэнсіса Бэкана, якое існуе і ў нашы дні і выдае часопіс «Baconiana», працягваючы сваю місію[148].

На гэтыя аргументы супраць аўтарства Шэкспіра адказалі навукоўцы. У 1857 годзе англійскі крытык Джордж Генры Таўнсенд апублікаваў кнігу «Уільям Шэкспір ​​не самазванец» (англ.: William Shakespeare Not an Impostor), прысвечаную крытыцы таго, што ён назваў неахайнай вучонасцю, ілжывымі пасылкамі, паказнымі паралельнымі пасажамі і ілжывымі высновамі ранніх прыхільнікаў альтэрнатыўных кандыдатаў[149].

Пошук доказаў

У 1853 годзе з дапамогай Ралфа Уолда Эмерсана Дэлія Бэкан прыехала ў Англію, каб знайсці доказы сваёй тэорыі[150]. Замест правядзення архіўных даследаванняў яна збіралася «эксгумаваць» быццам бы пахаваныя рукапісы, але яе спробы пераканаць наглядчыка распячатаць грабніцу Бэкана апынуліся беспаспяховымі[151][150]. На яе думку, яна расшыфравала ў лістах Бэкана інструкцыю, як адшукаць пад стратфардскім надмагіллем Шэкспіра паперы, якія дакажуць, што працы стварыў Бэкан. Аднак, правёўшы некалькі начэй у алтары, вырашыла пакінуць каменную пліту ў спакоі[152].

Шыфры сталі важнай часткай бэканіянскай тэорыі, а пазней і часткай аргументацыі за іншых кандыдатаў. Гэты метад падсілкоўвалі такія кнігі, як «Вялікая крыптаграма» (англ.: «The Great Cryptogram») Ігнаціуса Данэлі. Орвіл Уорд Оўэн сканструяваў «кола шыфра», якое ўяўляла сабой 300-метровую паласу палатна з налепленымі працамі Шэкспіра і іншых пісьменнікаў, усталяваную на два паралельныя колы так, што ён мог хутка збіраць старонкі з ключавымі словамі і адпраўляць іх на дэшыфроўку[153][154][155]. У сваёй шматтомнай працы «Гісторыя шыфраў сэра Фрэнсіса Бэкана» (англ.: «Sir Francis Bacon’s Cipher Story») (1893 год) ён сцвярджаў, што адкрыў аўтабіяграфію Бэкана, схаваную ў п’есах Шэкспіра, уключаючы прызнанне, што Бэкан быў таемным сынам каралевы Лізаветы, што і з’яўлялася адной з важных прычын таго, чаму рэальнае аўтарства хавалася[153][154][155].

Магчыма, з-за таго, што Фрэнсіс Бэкан быў, у прыватнасці, і юрыстам, у спробах даказаць яго аўтарства ўладкоўваліся як несапраўдныя, так і рэальныя суды. Першы эксперыментальны працэс ішоў 15 месяцаў у 1892—1893 гадах, і вынікі дэбатаў былі апублікаваныя ў бостанскім штомесячніку «The Arena». Адным з пазоўнікаў быў Ігнаціус Данэлі, а ў лік адвакатаў уваходзіў Ф. Дж. Фёрнівал. Журы з 25 прысяжных, куды ўваходзілі Генры Джордж(англ.) бел., Эдмунд Гос(англ.) бел. і Генры Ірвінг(англ.) бел., вырашыла спрэчку на карысць Шэкспіра[156]. У 1916 годзе ў Чыкага адбыўся рэальны суд пад старшынствам суддзі Рычарда Татхіла. Кінапрадзюсар падаў іск супраць бэканіянца Джорджа Фабіяна, сцвярджаючы, што прапаганда ім Бэкана пагражае прыбытку, якога чакаюць ад фільма пра Шэкспіра. Суддзя вырашыў, што выяўленыя з тэкстаў Шэкспіра шыфры сапраўды даказваюць, што аўтарам канону з’яўляўся Бэкан, прысудзіўшы Фабіяну 5000 долараў за маральную шкоду. Падчас далейшай шуміхі Татхіл адмяніў рашэнне, а іншы суддзя — Фрэдэрык Сміт — спыніў працэс[157][158][159].

У 1907 годзе Оўэн заявіў, што расшыфраваў інструкцыі, якія абвяшчаюць, што доказы аўтарства Бэкана схаваны ў рацэ Уай(англ.) бел. побач з замкам Чэпстаў ва ўладаннях герцага Бафорта. Праведзеныя працы не прынеслі жаданых вынікаў[160][161]. У тым жа годзе яго былая памочніца Элізабет Гэлап, якую спансаваў Фабіян, таксама адправілася ў Англію. Яна «расшыфравала» паведамленне, створанае з дапамогай дзвюхлітарнага шыфра, аб тым, што таемныя рукапісы Бэкана схаваныя ў вежы Кэнанберы ў Ізлінгтане[162][163]. Нічога не было знойдзена. Праз два гады амерыканскі пісьменнік Марк Твен у кнізе «Ці Памёр Шэкспір?» (1909) напісаў, што лічыць, што праўдзівы аўтар работ — Бэкан[164].

У 1920-х гадах Уолтэр Конрад Арэнсберг «пераканаўся» ў жаданні Бэкана быць расшыфраваным розенкрэйцэрамі(ням.) бел.. На думку Арэнсберга, гэта таемнае таварыства ў гэты час працягвала існаваць пад прыкрыццём англіканскай царквы. На аснове крыптаграм, выяўленых ім на шасціпенсавых уваходных білетах у царкву Святой Тройцы ў Стафардшыры, ён вырашыў, што Бэкан і яго маці былі таемна пахаваныя разам з арыгінальнымі рукапісамі п’ес Шэкспіра ў Лічфілдскім саборы ў Стафардшыры. Ён беспаспяхова хадайнічаў перад дэканам сабора з просьбай сфатаграфаваць і раскапаць магілу невядомага[165][166]. Марыя Баўэр была перакананая, што рукапісы Бэкана былі перавезены ў 1653 годзе ў Джэймстаун, Віргінія(англ.) бел., і могуць быць знойдзены ва Уільямсбургу. Яна атрымала дазвол на раскопкі ў 1930-х гадах, але ўлады хутка адмянілі яго[167][168]. У 1938 годзе Радэрыку Іглу было дазволена раскрыць грабніцу Эдмунда Спенсера, каб знайсці там доказы таго, што Бэкан быў Шэкспірам, але пошукі скончыліся няўдачай[169].

З’яўленне іншых кандыдатаў

Да канца XIX стагоддзя з’явіліся новыя кандыдаты ў аўтары твораў Шэкспіра. У 1895 годзе адвакат Уілбур Зіглер апублікаваў раман «Гэта быў Марла: Гісторыя таямніцы трох стагоддзяў» (англ.: «It Was Marlowe: A Story of the Secret of Three Centuries») аб тым, што Крыстафер Марла не загінуў у 1593 годзе, а выжыў і напісаў п’есы Шэкспіра[170][171]. Потым Томас Мендэнхол, чый заснаваны на стылеметрычных даследаваннях артыкул «Марла напісаў Шэкспіра?» (англ.: «Did Marlowe write Shakespeare?») быў апублікаваны ў лютым 1902 года ў выпуску часопіса «Current Literature»[172]. Нямецкі літаратурны крытык Карл Бляйбтрой у 1907 годзе прапанаваў у якасці аўтара Роджэра Мэнэрса, 5-га графа Ратлэнда[173]. Падтрыманая іншымі аўтарамі, тэорыя пра аўтарства Ратлэнда квітнела ў наступныя некалькі гадоў[174]. Таксама пачалі з’яўляцца антыстратфардыянцы, якія не падтрымлівалі канкрэтную кандыдатуру ў аўтары. Брытанскі адвакат Джордж Грынвуд у сваёй працы 1908 года «Яшчэ раз да шэкспіраўскай праблемы» (англ.: «The Shakespeare Problem Restated») імкнуўся дыскрэдытаваць Шэкспіра як аўтара канона, але не падтрымаў нікога з альтэрнатыўных аўтараў, натхняючы пошук новых кандыдатаў[175][176]. У 1913 годзе Джон М. Робертсан апублікаваў працу «Бэканіянская ерась: абвяржэнне» (англ.: «The Baconian Heresy: A Confutation»), у якой выклаў абвяржэнне таго, што аўтар работ быў экспертам у юрыдычных пытаннях, паказаўшы, што ўся лізавецінская і якабіянская літаратура прасякнута духам закона[177][178]. У 1916 годзе, да 300-годдзя смерці Шэкспіра, Генры Уотэрсан, які доўгі час быў рэдактарам «The Courier-Journal», напісаў для перадавіцы артыкул, які падтрымліваў марлавіянскую тэорыю, і, як Зіглер, стварыў выдуманую гісторыю пра тое, як гэта магло адбыцца[179]. Пасля Першай сусветнай вайны прафесар Абель Лефран, спецыяліст па французскай і англійскай літаратуры, прывёў довады на карысць Уільяма Стэнлі, 6-га графа Дэрбі; паводле яго слоў, з п’ес і вершаў можна было вылучыць аўтабіяграфічную інфармацыю, на якой засноўваўся аўтар[180].

Са з’яўленнем кнігі Дж. Томаса Луні «Шэкспір ​​апазнаны» (англ.: «Shakespeare Identified») (1920)[181] Эдвард дэ Вер, 17-ы граф Оксфард, хутка стаў самым папулярным з альтэрнатыўных аўтараў[182]. Праз два гады Луні і Грынвуд заснавалі шэкспіраўскае брацтва, міжнародную арганізацыю па садзейнічанні дыскусіям і дэбатам аб аўтарскім пытанні, якая ў далейшым зрабіла сваёй місіяй прапаганду аксфардыянскай тэорыі[183]. У 1923 годзе Арчы Уэбстер апублікаваў працу «Ці быў Марла гэтым чалавекам?» (англ.: «Was Marlowe the Man?») у «The National Review», у якой, як Зіглер, Мендэнхол і Уотэрсан, выказаў дапушчэнне, што Марла напісаў творы Шэкспіра, і сцвярджаў, у прыватнасці, што ў санетах змяшчаецца аўтабіяграфічная інфармацыя аб тым, што ён выжыў[184][185]. У 1932 годзе Элардайс Нікол абвясціў аб адкрыцці рукапісу, які ўсталёўваў, што першым прыхільнікам аўтарства Бэкана быў Джэймс Уілмат[186], але нядаўнія даследаванні вызначылі, што рукапіс — падробка, імаверна, створаная з мэтай адрадзіць бэканіянскую тэорыю, якую засланілі аксфардыянцы[187].

Яшчэ адна версія аўтарства з’явілася ў 1943 годзе, калі Олдэн Брукс у сваёй «Will Shakspere and the Dyer’s hand» прапанаваў у аўтары Эдварда Даера[188]. За 6 гадоў да таго Брукс выказаў меркаванне, што Шэкспір ​​не быў драматургам і яго роля заключалася ў публікацыі п’ес сваіх кіраўнікоў, рэальных аўтараў, ад свайго імя. Гэты пункт гледжання на Шэкспіра як на камерцыйнага пасрэдніка быў пазней пераняты аксфардыянцамі[189]. Пасля Другой сусветнай вайны папулярнасць аксфардыянства і антыстратфардыянства паменшылася[190]. Шырокія архіўныя даследаванні не пацвердзілі, што рэальны аўтар — Оксфард або хто-небудзь яшчэ, і выдаўцы страцілі цікавасць да кніг, якія прапануюць тыя ж тэорыі на меркаваных ускосных доказах. Для пераадолення доказнага разрыву і аксфардыянцы, і бэканіянцы сцвярджалі, што ў шэкспіраўскім каноне рэальным аўтарам былі пакінутыя скрытыя падказкі і намёкі для нашчадкаў[191].

Каб аднавіць цікавасць да Оксфарда, Дораці і Чарльтан Огберны апублікавалі ў 1952 годзе 1300-старонкавую кнігу «Гэтая зорка Англіі» (англ.: «This Star of England»)[192], якая лічыцца класічным аксфардыянскім тэкстам[193]. Яны выказалі дапушчэнне, што «юны сябар» з санетаў Шэкспіра быў Генры Рызлі, 3-ці граф Саўтгемптан, таемнае дзіця ад сувязі паміж Оксфардам і каралевай, і што «шэкспіраўскія» п’есы былі напісаныя Оксфардам, каб увекавечыць сваё каханне. Усё гэта стала вядома пад назвай «Тэорыя прынца Цюдара», якая сцвярджае, што незаконны нашчадак каралевы і напісанне яго бацькам шэкспіраўскага канону былі зробленыя дзяржаўнай таямніцай. Огберны знайшлі шмат паралелей паміж жыццём Оксфарда і яго працамі, у прыватнасці ў «Гамлеце», якога яны назвалі «прамой біяграфіяй»[194]. За гэтым адбыўся кароткі ўсплёск энтузіязму, і ў 1957 годзе ў ЗША было створана шэкспіраўскае аксфардыянскае таварыства[195].

У 1955 годзе брадвейскі агент Кельвін Хофман адрадзіў марлавіянскую тэорыю ў публікацыі «Забойства чалавека, які быў „Шэкспірам“» (англ.: «The Murder of the Man Who Was „Shakespeare“»)[196]. У наступным годзе ён адправіўся ў Англію для пошуку дакументальных сведчанняў пра Марла, якія, як ён думаў, маглі быць пахаваны ў магіле літаратурнага патрона паэта Томаса Уолсінгема[197]. Нічога не было знойдзена.

Серыя крытычных навуковых кніг і артыкулаў, аднак, стрымала рост антыстратфардыянства, таму што навукоўцы называлі іх метадалогію ненавуковай, а высновы смяхотнымі[198]. Амерыканскія крыптографы Уільям і Элізабет Фрыдман у 1955 годзе выйгралі прэмію Шэкспіраўскай бібліятэкі Фолджэра за даследаванне аргументаў аб тым, што ў працах Шэкспіра схаваныя шыфры. Даследаванне абвергла ўсе дапушчэнні падобнага роду, а яго вынікі былі сабраныя ў апублікаваную ў 1957 годзе кнігу «Праверка шэкспіраўскіх шыфраў». Неўзабаве пасля гэтага прадстаўнікамі традыцыйнага пункту гледжання былі выпушчаныя 4 працы па гісторыі антыстратфардыянства: «Браканьер са Стратфарда» (1958) Фрэнка Уодсварта, «Shakespeare and His Betters» (1958) Рэджынальда Чэрчыля, «Шэкспіравы прэтэндэнты» (1962) Гібсана і «Шэкспір ​​і яго сапернікі: даведачны дапаможнік па аўтарскім пытанні» (1962) Джорджа Мак-Мічэла і Эдварда Глена. У 1959 годзе «American Bar Association Journal» апублікаваў серыю артыкулаў і лістоў па аўтарскім пытанні, пазней сабраных у анталогію «Перакрыжаваны допыт Шэкспіра» (англ.: «Shakespeare Cross-Examination») (1961). У 1968 годзе ў інфармацыйным бюлетэні Шэкспіраўскага аксфардыянскага таварыства было сказана, што «місіянерскі або евангелічны дух нашых членаў, здаецца, у заняпадзе, у стане спакою ці ж адсутнічае»[190]. У 1974 годзе ў таварыстве было ўсяго 80 чалавек[199].

Аўтарскае пытанне ў масах

Незалежны пісьменнік Чарльтан Огберн-малодшы, у 1976 годзе абраны прэзідэнтам Шэкспіраўскага аксфардыянскага таварыства, неадкладна пачаў кампанію па абыходзе акадэмічных поглядаў; ён верыў, што гэта «аўтарытэт, які замацаваўся», мэтай якога было «ставіць па-за законам і замоўчваць іншадумства ў нібыта свабодным грамадстве». Ён прапанаваў змагацца за публічнае прызнанне, малюючы Оксфарда кандыдатам у аўтары, роўным Шэкспіру[200]. У 1984 годзе Огберн апублікаваў 900-старонкавую працу «Загадкавы Уільям Шэкспір: міф і рэальнасць» (англ.: «The Mysterious William Shakespeare: the Myth and the Reality»), якой надаў рэпутацыю вяшчальніка справядлівасці ў атмасферы змовы, пануючай у краіне пасля Уотэргейта; ён выкарыстаў СМІ, каб звярнуцца да мас у абыход навукоўцаў[201]. Огберн спрабаваў узвесці Оксфарда на месца самага папулярнага кандыдата. Ён таксама хутка прыступіў да адраджэння аксфардыянскага руху, пачаўшы палітыку прасоўвання ідэй у публіку праз судовыя працэсы, дэбаты ў медыя, на тэлебачанні, а пазней і праз інтэрнэт, у прыватнасці, у Вікіпедыі[202][203][204][205][206].

Огберн лічыў, што зможа лепш аспрэчыць навукоўцаў, калі звернецца да закона, і 25 верасня 1987 года тры суддзі Вярхоўнага суда ЗША правялі аднадзённы працэс у аб’яднанай метадысцкай царкве, праслухаўшы справу Оксфарда. У працэсе не былі задзейнічаны літаратурныя эксперты, але цяжар доказу ляжаў на аксфардыянцах. Суддзі вырашылі, што справа заснавана на тэорыі змовы і што довады, на якіх яна заснавана, непераканаўчыя[208]. Хоць Огберн назваў вердыкт «відавочнай паразай», аксфардыянец Джозеф Собран лічыў, што працэс выключыў з грамадскай свядомасці ўсіх іншых кандыдатаў на аўтарства і даказаў легітымнасць Оксфарда[209]. У наступным годзе ў Вялікабрытаніі было арганізавана паўторнае судовае разбіральніцтва. Слуханне пад старшынствам лордаў-суддзяў прайшло ў Інер-Тэмпле ў Лондане 26 лістапада 1988 года. У гэтым выпадку сваё слова сказалі шэкспіраведы, і ў выніку быў пацверджаны вердыкт амерыканскага суда[210].

Часткова з-за нарастаючай прыкметнасці аўтарскага пытання павялічылася асвятленне палемікі ў СМІ, якая асабліва факусавалася на аксфардыянскай тэорыі. У 1989 годзе эпізод тэлевізійнага шоу «Frontline» ад «Public Broadcasting Service(руск.) бел.» пад назвай «Шэкспіраўская містэрыя» аб тэорыі, што Оксфард — гэта Шэкспір, паглядзелі 3,5 мільёны гледачоў толькі ў ЗША[211]. За гэтым у 1992 годзе адбылася тэлеканферэнцыя ад «Frontline» «Выкрыты Шэкспір: абнаўленне» (англ.: «Uncovering Shakespeare: an Update»), вядучым якой выступіў Уільям Баклі(англ.) бел.[211]. У 1991 годзе часопіс «The Atlantic Monthly» апублікаваў дыскусію паміж Томам Бетэлам, які прадстаўляў бок Оксфарда[212], і Ірвінам Лі Матусам, які абараняў Шэкспіра[213]. Падобная спрэчка ў друку прайшла ў 1999 годзе ў «Harper’s Magazine» пад агульнай назвай «Прывід Шэкспіра» (англ.: «The Ghost of Shakespeare»). У 1990-х гадах аксфардыянцы і іншыя нестратфардыянцы павярнуліся да інтэрнэту, каб распаўсюдзіць свае тэорыі, уключаючы стварэнне некалькіх артыкулаў у Вікіпедыі[214].

14 красавіка 2007 года «Кааліцыя па аўтарскім пытанні Шэкспіра» выпусціла інтэрнэт-петыцыю пад назвай «Дэкларацыя разумнага сумнення адносна асобы Уільяма Шэкспіра», якая супала з абвяшчэннем універсітэта Брунеля аб аднагадовай праграме фінансавання вывучэння шэкспіраўскага пытання. Кааліцыя мела намер заручыцца шырокай грамадскай падтрымкай так, каб да 2016 года, 400-й гадавіны смерці Шэкспіра, акадэмічная навуковая супольнасць шэкспіраведаў была вымушана прызнаць, што існуюць абгрунтаваныя сумненні ў аўтарстве Шэкспіра[215][216]. Да канца 2007 года было сабрана больш за 1200 подпісаў, а да чэрвеня 2013 года лік подпісаў дайшоў да 2611, уключаючы 448 ад людзей, якія апісалі сябе як акадэмічныя даследчыкі. 22 красавіка 2007 года «The New York Times» апублікавала агляд аўтарскага пытання ад 265 амерыканскіх шэкспіраведаў. На пытанне аб тым, ці ёсць важкія падставы сумнявацца ў аўтарстве Шэкспіра, 6 працэнтаў адказалі «так» і 11 працэнтаў — «магчыма». На пытанне датычна іх думкі аб тэме 61 працэнт выбралі варыянт «Тэорыя без пераканаўчых доказаў», а 32 працэнты выбралі «Пустая трата часу і адцягненне аўдыторыі»[217].

У 2010 годзе Джэймс Шапіра разгледзеў аўтарскае пытанне ў «Contested Will: Who Wrote Shakespeare?» (літар. «Аспрэчанае завяшчанне: хто напісаў Шэкспіра?»; гульня слоў) — гэта быў першы раз, калі прызнаны шэкспіравед звярнуўся да гэтай тэмы ў сваёй кнізе. Падышоўшы да пытання сацыялагічна, Шапіра выявіў, што яго вытокі заснаваныя на ходзе думкі прадстаўнікоў традыцыйнай тэорыі, якія прасочваюцца аж да Эдмонда Малоўна, і раскрытыкаваў навуковую супольнасць за ігнараванне тэмы, якая, як ён лічыць, раўнасільна здачы поля антыстратфардыянцам[218]. Шапіра звязвае адраджэнне аксфардыянскага руху з культурнымі зменамі, якія пачаліся пасля Уотэргейцкага скандалу, пасля якога грамадскасць стала гатова верыць ва ўрадавыя змовы і ўтойванне інфармацыі[219]; Рабэр Соер мяркуе, што павелічэнне прысутнасці ідэй антыстратфардыянцаў у папулярнай культуры можа быць звязана з распаўсюджваннем тэорый змовы пасля падзей 11 верасня 2001 года[220].

У верасні 2011 года на міжнародным кінафестывалі ў Таронта адбылася прэм’ера мастацкага фільма «Ананім» (сцэнарый — Джон Арлофф, рэжысёр — Роланд Эмерых), заснаванага на тэорыі прынца Цюдора — варыянце аксфардыянскай тэорыі. Дэ Вер апісаны як літаратурны вундэркінд, які становіцца палюбоўнікам каралевы Лізаветы; у іх нараджаецца Генры Рызлі, 3-ці граф Саўтгемптана, але затым Оксфард выяўляе, што можа сам быць сынам каралевы ад яе больш ранняга палюбоўніка. П’есы яго прадстаўляюцца на сцэне іншым чалавекам, Уільямам Шэкспірам, які ў фільме прадстаўлены як беспрынцыпны малады акцёр, які прадстаўляе кантраст рэальнаму аўтару. Оксфард, па патрабаванні Лізаветы, застаецца невядомым, каб выратаваць іх сына ад пакарання як здрадніка, удзельніка паўстання лорда Эсэкса супраць каралевы[221]. За два месяцы да выхаду фільма арганізацыя «Shakespeare Birthplace Trust» пачала кампанію супраць антыстратфардыянскіх аргументаў, стварыўшы вэб-сайт «60 Minutes With Shakespeare: Who Was William Shakespeare?» (бел.: 60 хвілін з Шэкспірам: кім быў Уільям Шэкспір?), які змяшчае кароткія аўдыёзапісы акцёраў, навукоўцаў і іншых знакамітасцей[222]; пачаліся абвяржэнні з боку прыхільнікаў нетрадыцыйнага пункту гледжання[223]. Таксама ў знак пратэсту арганізацыя перакрэсліла імя Шэкспіра на дарожных знаках у графстве Уорыкшыр, а помнік драматургу ў Стратфардзе-на-Эйване закрыла палатном[224].

Пасля гэтага Пол Эдмандсан і Стэнлі Уэлс напісалі кароткую электронную кнігу «Шэкспір ​​наносіць зваротны ўкус» (англ.: «Shakespeare Bites Back») (2011)[225] і выступілі рэдактарамі зборніка артыкулаў ад прызнаных шэкспіраведаў «Шэкспір ​​без сумненняў» (англ.: «Shakespeare Beyond Doubt») (2013), у якім Эдмандсан напісаў, што няправільна ігнараваць антыстратфардыянцаў, пакуль колькасць іх прыхільнікаў расце, паколькі акадэмічныя даследчыкі не даводзяць свае аргументы да людзей, і што было вырашана весці кампанію за Шэкспіра[226].

У 2012 годзе выйшла ў свет кніга-даследаванне Бенджаміна Ёрыка «Queenspear — герменеўтыка „шэкспіраўскага“ пытання»[227], у якой сцвярджаецца, што п’есы, якія складаюць цяпер шэкспіраўскі канон, былі напісаныя Марыяй Сцюарт.

Альтэрнатыўныя кандыдаты

Хоць у той ці іншы час больш за 80 гістарычных асоб прапаноўваліся на ролю сапраўднага аўтара шэкспіраўскага канона[228], толькі некаторыя з прэтэндэнтаў атрымалі значную ўвагу[57]. У дадатак да асобных кандыдатаў, таксама прыкметны ўзровень цікавасці быў прад’яўлены да «групавых» тэорый[229].

Групавыя тэорыі

Розныя групавыя тэорыі шэкспіраўскага пытання былі прапанаваны яшчэ ў сярэдзіне 1800-х гадоў. Першая апублікаваная кніга, прысвечаная менавіта абмеркаванню аўтарства, «Выкрытая філасофія п’ес Шэкспіра» Дэліі Бэкан, з’явілася ў 1857 годзе; аўтар прапанавала першую «групавую тэорыю», прыпісаўшы працы групе аўтараў на чале з Фрэнсісам Бэканам, якая ўключала Уолтэра Рэлі — асноўнага драматурга, якому дапамагалі іншыя: Эдмунд Спенсер, Томас Сэквіл(англ.) бел. і Эдуард дэ Вер, 17-ы граф Оксфард[230].

Групавая тэорыя таксама апісана ў працы Гілберта Слейтэра «Сем Шэкспіраў» (англ.: The Seven Shakespeares) (1931), у якой ён прапанаваў тэорыю пра тое, што працы былі напісаны сямю рознымі аўтарамі: Фрэнсісам Бэканам, графам Оксфардам, Уолтэрам Рэлі, графам Дэрбі, Крыстаферам Марла, Мэры Сідні і графам Ратлэндам(руск.) бел.[231]. У пачатку 1960-х Эдвард дэ Вер, Фрэнсіс Бэкан, Роджэр Мэнэрс, Уільям Герберт і Мэры Сідні былі абвешчаныя членамі групы, гэтак званай «The Oxford Syndicate»[232]. Акрамя таго, меркавалася, што такія драматургі, як Марла, Роберт Грын(англ.) бел. і Томас Нэш(англ.) бел., таксама былі яе ўдзельнікамі. У некаторых варыянтах падобных тэорый Уільям Шэкспір ​​са Стратфарда таксама ўдзельнічае ў групе як яе менеджар, прадстаўнік і/або твар групы[233].

Фрэнсіс Бэкан

Асноўным кандыдатам у XIX стагоддзі лічыўся адзін з найвялікшых розумаў якабіянскай Англіі Фрэнсіс Бэкан, палітык, філосаф, пісьменнік і навуковец. Дадзеная тэорыя абапіралася на гістарычныя і літаратурныя домыслы і на меркаваныя крыптаграфічныя адкрыцці[234].

Уільям Генры Сміт першым прапанаваў Бэкана на ролю аўтара ў 1856 годзе. Ён параўнаў бэканаўскае «пад паэзіяй мы разумеем… выдуманую гісторыю» з шэкспіраўскім «самая праўдзівая паэзія — выдумка» («Як вам гэта спадабаецца(англ.) бел.» (англ.: As You Like It), 3.3.19-20)[235][236]. Неўзабаве пасля гэтага Дэлія Бэкан выступіла са сцвярджэннем, што ў п’есах схаваныя палітычныя значэнні і паралелі паміж гэтымі ідэямі і працамі Бэкана. Яна прапанавала яго як лідара групы незадаволеных філосафаў-палітыкаў, якія спрабавалі прасоўваць рэспубліканскія ідэі і супрацьстаяць дэспатызму Цюдор-сцюартаўскай манархіі праз публічную сцэну[237]. Пазней прыхільнікі Бэкана знайшлі падабенства паміж вялікім лікам спецыфічных фраз і афарызмаў з п’ес і тымі, што былі запісаныя Бэканам у яго зборніку «Promus». У 1883 годзе місіс Пот адрэдагавала «Promus» і знайшла 4400 паралелей паміж думкамі і выразамі Шэкспіра і Бэкана[238][239][240].

У лісце да Джона Дэвіса Бэкан піша аб «схаваных паэтах». Прыхільнікамі бэканіянскай тэорыі гэта ўспрымаецца як адсылка да самога сябе[241][242]. Бэканіянцы лічаць, што, хоць Бэкан апісаў і сваю навуковую, і сваю маральную філасофію ў «Аб значэнні і поспеху ведаў, чароўных і чалавечых» (1605), толькі першая частка яго працы была апублікаваная пад яго імем. Яны кажуць, што маральная філасофія, уключаючы рэвалюцыйную палітыка-філасофскую сістэму праўлення, была складзеная ў шэкспіраўскіх п’есах, бо распаўсюд гэтых ідэй быў небяспечным праз пагрозы з боку манархіі[243].

Бэканіянцы мяркуюць, што вялікая колькасць юрыдычных алюзій у шэкспіраўскім каноне паказвае на тое, што аўтар добра разбіраўся ў законах. Бэкан стаў каралеўскім адвакатам у 1596 годзе і быў прызначаны генеральным атарнеем(англ.) бел. у 1613 годзе. Бэкану таксама плацілі за напісанне прамоў для шэрагу забаўляльных мерапрыемстваў, хоць невядома, ці пісаў ён п’есы[146].

Паколькі Бэкан быў добра знаёмы з шыфрамі[244], раннія бэканіянцы меркавалі, што ён пакінуў у шэкспіраўскім каноне свой зашыфраваны подпіс. У канцы XIX і пачатку XX стагоддзя ў працах, якія падтрымліваюць аўтарства Бэкана, многія бэканіянцы сцвярджалі, што раскрылі гэтыя шыфры. У 1881 годзе місіс Эшвуд Уіндл заявіла, што знайшла ў кожнай п’есе старанна распрацаваныя джынглы, якія ідэнтыфікуюць рэальнага аўтара з Бэканам[245]. Гэта выклікала ўсплёск захаплення шыфрамі, і доказныя крыптаграмы з’яўляліся ў працах Ігнаціуса Данэлі[246], Орвіл Райт Оўэна, Элізабет Уэлс Гэлап(англ.) бел.[247] і Ісаака Хала Плата. Плат лічыў, што лацінскае слова honorificabilitudinitatibus з «Бясплодных высілкаў кахання» можна прачытаць як анаграму да «Hi ludi F. Baconis nati tuiti orbi» («Гэтыя п’есы, атожылкі Ф. Бэкана, захоўваюцца для свету»)[248].

Эдуард дэ Вер, 17-ы граф Оксфард

З пачатку 1920-х гадоў лідарам-альтэрнатыўным кандыдатам у аўтары быў Эдуард дэ Вер, 17-ы граф Оксфард і лорд вялікі камергер Англіі. Оксфард ішоў за бацькам і дзедам у спансаванні акцёрскіх труп, а таксама спрыяў кампаніі музыкантаў[249]. Оксфард быў важным прыдворным паэтам[250], які атрымаў таксама высокую ацэнку як драматург ад Джорджа Путэнхэма і Фрэнсіса Мерэса, якія ўключылі яго ў спіс «лепшых у камедыі сярод нас». Ні адна яго тэатральная праца, у адрозненне ад вершаў, не захавалася[251]. Оксфард быў вядомы сваім заступніцтвам літаратуры і тэатру. З 1564 па 1599 год яму было прысвечана каля 33 работ ад такіх аўтараў, як Артур Голдынг, Джон Лілі(англ.) бел., Роберт Грын і Энтані Мандэй[252]. У 1583 годзе ён купіў субарэнду Блэкфрыарскага тэатра і перадаў яго паэту-драматургу Лілі, які кіраваў ім на працягу сезона, пад патранажам Оксфарда[253].

Аксфардыянцы вераць, што пэўныя літаратурныя алюзіі паказваюць на тое, што Оксфард быў адным з самых вядомых ананімных пісьменнікаў таго часу[254]. Яны адзначаюць сувязі Оксфарда з лонданскімі тэатрамі і драматургамі часоў Шэкспіра, яго роднасныя сувязі з заступнікамі Першага Фоліа Шэкспіра, яго адносіны з Лізаветай I і заступнікам Шэкспіра графам Саўгемптанам(англ.) бел., яго веды наконт жыцця двара, яго прыватных настаўнікаў, адукацыю і падарожжы па месцах, дзе адбываюцца п’есы Шэкспіра, у Італіі і Францыі[255]. Гіпотэза пра аўтарства Оксфарда таксама грунтуецца на меркаваным падабенстве паміж біяграфіяй Оксфарда і падзеямі шэкспіраўскіх п’ес, санетаў і паэм; меркаваных паралелях ў мове, выразах і думках з лістоў Оксофрда і канона[256].

Упершыню гэтая гіпотэза была прапанавана англійскім школьным настаўнікам Дж. Томасам Луні ў 1920 годзе; ён знайшоў у працах Шэкспіра — асабліва ў «Гамлеце» (англ.: Hamlet) — асобасную характарыстыку аўтара як эксцэнтрычнага паэта-арыстакрата, аматара тэатра і спорту, які атрымаў класічную адукацыю, шмат разоў наведваў Італію[257]. Ён вылучыў падабенства паміж паэзіяй Оксфарда і Шэкспіра ў матывах і сюжэтах, фразах і рытарычных прыёмах, што прывяло яго да ідэнтыфікацыі Оксфарда з рэальным аўтарам канона[182]. Пасля публікацыі ў 1920 годзе яго кнігі «Шэкспір ​​апазнаны» аксфардыянская версія хутка пераўзышла па папулярнасці гістарычна больш раннюю бэканіянскую[258][259][260].

Мяркуецца, што Оксфард выкарыстаў пісьменніцкі псеўданім «Шэкспір», паколькі арыстакраты не маглі пісаць п’есы для публічных выстаў[202]. Іншая магчымая матывацыя — палітычная, калі Оксфард быў палюбоўнікам каралевы Лізаветы; паводле гэтай тэорыі, Оксфард прысвяціў «Венеру і Адоніса(англ.) бел.» (англ.: Venus and Adonis), «Зганьбаваную Лукрэцыю» (англ.: The Rape of Lucrece) і санеты іх сыну, незаконнаму спадчынніку Цюдараў, Генры Рызлі, выхаванаму як граф Саўтгемптан[193].

Аксфардыянцы кажуць, што прысвячэнне да санетаў, выдадзеных у 1609 годзе, азначае, што аўтар памёр да іх публікацыі і што ў 1604 (год смерці Оксфарда) рэгулярная публікацыя «выпраўленых» і «дапоўненых» шэкспіраўскіх п’ес спынілася[261]. Такім чынам, яны адносяць многія п’есы да больш ранняга часу, чым у стандартнай храналогіі, і сцвярджаюць, што п’есы, у якіх бачныя сведчанні пераробкі і супрацоўніцтва, былі пакінутыя Оксфардам незавершанымі і скончаны іншымі драматургамі пасля яго смерці[262][263].

Крыстафер Марла

Паэт і драматург Крыстафер Марла быў народжаны ў тым жа сацыяльным асяроддзі, што і Шэкспір, — яго бацька быў шаўцом, бацька Шэкспіра быў пальчатнікам. Марла быў старэйшы ўсяго на два месяцы, але правёў шэсць з паловай гадоў у Кембрыджскім універсітэце. Ён пачаў выкарыстанне белага верша ў лізавецінскай драме, і яго працы атрымалі шырокае прызнанне, аказаўшы вялікі ўплыў і на Шэкспіра[264]. З сямі яго п’ес усе, акрамя адной або дзвюх, былі пастаўлены ўпершыню да 1593 года.

Паводле марлавіянскай тэорыі, задакументаваная смерць Марла 30 мая 1593 года была падробленай. Томас Уолсінгем і іншыя, як мяркуецца, падстроілі фальшывую смерць, галоўнай прычынай чаго было дапамагчы Марла пазбегнуць суда і, хутчэй за ўсё, пакарання за распаўсюд атэізму[265]. Паводле гэтай тэорыі, Шэкспір ​​быў абраны як знешні прадстаўнік Марла, які працягваў пісаць высокапаспяховыя п’есы[266]. Гэтыя сцвярджэнні заснаваныя на высновах, атрыманых з абставін яго ўяўнай смерці, стылістычных падабенстваў паміж працамі Марла і Шэкспіра і схаваных сэнсаў, знойдзеных у п’есах і звязаных тэкстах.

Марлавіянцы адзначаюць, што, нягледзячы на ​​аднолькавы ўзрост Марла і Шэкспіра, першая праца, якая прыпісваецца Шэкспіру, — «Венера і Аданіс» — выйшла ў продаж, з яго імем у прысвячэнні, праз 13 дзён пасля смерці Марла[267], а зарэгістраваная ў «канцылярскай кампаніі» яна была 18 красавіка 1593 года без указання аўтара[268]. Таксама быў складзены спіс славесных адпаведнікаў двух канонаў[269].

Марла быў першапачаткова прапанаваны ў аўтары ў 1884 годзе як член групы драматургаў. Упершыню прапанаваны на ролю адзінага аўтара ў 1895 годзе[170]. Тэорыя была адроджана ў 1955 годзе Кальвінам Хофманам і цяпер з’яўляецца бліжэйшым канкурэнтам аксфардыянцаў[270].

Уільям Стэнлі, 6-ы граф Дэрбі

Уільям Стэнлі, 6-ы граф Дэрбі, быў упершыню прапанаваны на ролю аўтара ў 1891 годзе Джэймсам Грынстрытам; пазней версія была падтрымана Абелем Лефранкам і іншымі[271]. Грынстрыт выявіў, што іезуіцкі шпіён Джордж Фенер у 1599 годзе праінфармаваў, што Дэрбі «займаецца складаннем камедый для публічных акцёраў»[272][273]. У тым жа годзе Дэрбі быў пазначаны як спонсар адной з дзвюх дзіцячых тэатральных кампаній Лондана «Дзеці Паўла»; у яго таксама была ўласная кампанія, «Слугі Дэрбі», якая некалькі разоў у 1600 і 1601 гадах выступала пры двары[274]. Дэрбі быў старэйшы за Шэкспіра на тры гады і памёр у 1642 годзе, так што яго даўжыня жыцця сыходзіцца з кансэнсуснымі датыроўкамі работ. Яго ініцыялы WS, і вядома, што ён падпісваўся «Will»[275].

У 1582 годзе Дэрбі падарожнічаў па кантынентальнай Еўропе, наведаўшы Францыю і, магчыма, Навару. У Навары адбываецца дзеянне «Бясплодных высілкаў кахання», і п’еса можа быць заснавана на падзеях, якія адбыліся паміж 1578 і 1584 гадамі[276][277][278]. Дэрбі быў жанаты з Лізаветай дэ Вер, чыім дзедам па маці быў Уільям Сесіл[279], якога некаторыя крытыкі лічаць правобразам Палонія з «Гамлета».

Дэрбі меў зносіны з Уільямам Гербертам, 3-м графам Пембрукам(англ.) бел., і яго братам Філіпам Гербертам, графам Мантгомеры, пазней 4-м графам Пембрукам; ім двум прысвечана Першае Фоліа Шэкспіра[280]. Калі Дэрбі каля 1628—1629 гадоў перадаў маёнтак свайму сыну Джэймсу, ён назваў Пембрука і Мантгомеры апекунамі. Старэйшы брат Дэрбі, Фердынанда Стэнлі, 5-ы граф Дэрбі, сфармаваў групу акцёраў «Слугі лорда Странга», некаторыя чальцы якой пазней далучыліся да «Слуг караля», самай вядомай кампаніі Шэкспіра[281].

Роджэр Мэнэрс, 5-ы граф Ратлэнд

Роджэр Мэнэрс, 5-ы граф Ратлэнд быў прапанаваны на ролю кандыдата ў 1907 годзе Карлам Бляйбтроем[173], але, перажыўшы кароткачасовы росквіт, гэтая тэорыя была засунута на другі план аксфардыянствам[174]. У Расіі гэтая версія асаблівую папулярнасць набыла пасля выхаду кнігі Іллі Гілілава «Гульня аб Уільяме Шэкспіры, або Таямніца Вялікага Фенікса». У некалькіх працах Ратлэнд прапаноўваўся як удзельнік групы аўтараў, а паводле версіі Гілілава і яго паслядоўнікаў, ён пісаў п’есы сумесна з жонкай Лізаветай Сідні, дачкой вялікага англійскага паэта і нацыянальнага героя Філіпа Сідні.

Сярод сваякоў графа Ратлэнд была Мэры Сідні — сястра Філіпа Сідні, знакамітая графіня Пембрук, заступніца паэтаў лізавецінскай Англіі, адна з першых англійскіх паэтак і перакладчыц, і яе сыны — аматары мастацтва і мецэнаты Уільям Герберт, 3-ці граф Пембрук (які ўтрымліваў трупу «Слугі графа Пембрука»), і яго брат Філіп Герберт, граф Мантгомеры. Абодвум братам было прысвечана першае поўнае выданне п’ес Шэкспіра. Паэтычны салон графіні Ратлэнд у замку Бельвуар(англ.) бел. наведвалі найбуйнейшыя англійскія паэты першай паловы 17-га стагоддзя — Джон Дон, Бен Джонсан, Майкл Дрэйтан, Фрэнсіс Бамонт, Джон Флетчэр.

Роджэр Мэнэрс быў выключна адукаваным чалавекам — валодаў некалькімі мовамі, атрымаў ступені Магістра Мастацтваў Кембрыджа і Оксфарда, а таксама вучыўся ў юрыдычнай акадэміі Грэйс Ін, якая славілася сваімі тэатральнымі святамі. Яго прадзед Томас Мэнэрс (1-ы граф Ратлэнд), дзед Генры Мэнэрс (2-і граф Ратлэнд), дзядзька Эдвард Мэнэрс (3-і граф Ратлэнд) і бацька Джон Мэнэрс (4-ы граф Ратлэнд) сабралі ў фамільным замку Бельвуар велізарную бібліятэку з лацінскіх, грэчаскіх, французскіх і нават яўрэйскіх кніг, слоўнікаў, даведнікаў, гістарычных хронік і п’ес. Роджэр Мэнэрс падарожнічаў па Еўропе — быў у Германіі, Францыі, Швейцарыі, падарожнічаў па Італіі, бываў у Венецыі, Фларэнцыі, Мілане, Вероне, вучыўся ў Падуанскім універсітэце. Апісанні гэтых гарадоў ёсць у творах Шэкспіра. Роджэр Мэнэрс удзельнічаў у ваенных дзеяннях у Ірландыі ў якасці пяхотнага палкоўніка, разам з паэтам Джонам Донам ён быў на караблі флоту Уолтэра Рэлі, які накіроўваўся да Азорскіх астравоў, але бура перашкодзіла гэтай экспедыцыі. У творах Шэкспіра ёсць апісанне ваенных дзеянняў, якое патрабуе грунтоўных ведаў у ваеннай справе таго часу. У п’есе «Бура» (англ.: The Tempest) дадзена апісанне карабля, які патрапіў у моцны шторм, і апісанне дзеянняў экіпажа.

Адным з галоўных довадаў ратлэндыянцаў з’яўляецца тое, што Роджэр Мэнэрс у 1603 годзе быў адпраўлены каралём Якавам I з кароткачасовым пасольствам у Данію, дзе ў замку Эльсінор сустрэўся са сваімі аднакурснікамі па Падуанскім універсітэце Разенкранцам і Гільдэнстэрнам. Пасля гэтага візіту Роджэра Мэнэрса ў Данію з’явілася новая рэдакцыя «Гамлета», у якой з’явіліся падрабязныя апісанні дацкага двара і замка Эльсінор. У прыватнасці, апісанне дывана з партрэтамі дацкіх каралёў, які захаваўся да нашых дзён. Яшчэ адзін довад ратлэндыянцаў — пасля 1612 года, года смерці Роджэра Мэнэрса, не з’явілася ні адной новай п’есы Шэкспіра. У кнізе выдаткаў замка Бельвуар запісана, што праз некаторы час пасля смерці Ратлэнда Уільяму Шэкспіру і яго калегу акцёру Рычарду Бербеджу малодшы брат Роджэра Мэнэрса Фрэнсіс Мэнэрс загадаў выплаціць па 44 шылінгі золатам, што ратлэндыянцы тлумачаць як плату за ўтойванне на працягу доўгіх гадоў імя сапраўднага аўтара шэкспіраўскіх п’ес і за маўчанне ў будучыні[282]. Яны таксама адзначаюць, што пасля гэтага «Шакспер» (як называюць ураджэнца Стратфарда ратлэндыянцы) згарнуў усе свае справы ў Лондане і пераехаў у Стратфард. Праз 4 гады ён памёр, і ў яго завяшчанні не згадвалася ні адной кнігі, не кажучы ўжо пра рукапісы.

Заўвагі

1. ↑ Kathman, David (2003), «The Question of Authorship», in Wells, Stanley; Orlin, Lena C., Shakespeare: an Oxford Guide, Oxford University Press, pp. 620—32, ISBN 978-0-19-924522-2
2. 1 2 Crinkley, 1985, p. 517
3. ↑ Matus, 1994, p. 47
4. ↑ Matus, 1994, p. 32
5. ↑ Schoenbaum, 1991, p. 6
6. ↑ Wells, 2003, p. 28
7. ↑ Kathman, 2003, p. 625
8. ↑ Shapiro, 2010, pp. 116—117 (103)
9. ↑ Bevington, 2005, p. 9
10. ↑ Wells, 2001, p. 122
11. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 295
12. ↑ Price, 2001, pp. 213—217, 262
13. ↑ Bethell, 1991, p. 56
14. ↑ Baldwin, 1944, p. 464
15. ↑ Baldwin, 1944, pp. 164—184
16. ↑ Cressy, 1975, pp. 28—29
17. ↑ Thompson, 1958, p. 24
18. ↑ Quennell, 1963, p. 18
19. ↑ Honan, 2000, pp. 49—51
20. ↑ Halliday, 1962, pp. 41—49
21. ↑ Rowse, 1963, pp. 36—44
22. ↑ Bethell, 1991, p. 48
23. ↑ Nevalainen, 1999, p. 336
24. ↑ Schoenbaum, 1981, p. 93
25. ↑ Nelson, 2004, p. 164
26. ↑ Kathman (1)
27. ↑ Barrell, 1940, p. 6
28. ↑ Shapiro, 2010, p. 255 (225)
29. ↑ Price, 2001, pp. 59—62
30. ↑ Saunders, 1951, pp. 139–64
31. ↑ May, 1980, p. 11
32. ↑ May, 2007, p. 61
33. ↑ Smith, 2008, p. 621
34. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 393, 446
35. ↑ Matus, 1994, p. 26
36. ↑ Shapiro, 2010, pp. 116—117
37. ↑ McCrea, 2005, pp. 21, 170—171, 217
38. ↑ Луков Вл. А.. Завещание У. Шекспира (нявызн.). Электронная энциклопедия «Мир Шекспира» (17 кастрычніка 2012). Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2012. Праверана 24 верасня 2012.
39. ↑ Price, 2001, pp. 146—148
40. ↑ Matus, 1994, pp. 166, 266—267
41. ↑ Bate, 1998, p. 63
42. ↑ Price, 2001, p. 145
43. ↑ Price, 2001, p. 157
44. ↑ Matus, 1991, p. 201
45. ↑ Spielmann, 1924, pp. 23–4
46. ↑ Vickers, 2006, p. 17
47. 1 2 Bate, 1998, p. 20
48. ↑ Matus, 1994, pp. 265—266
49. ↑ Lang, 2008, pp. 29—30
50. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 163—164
51. ↑ Murphy, 1964, p. 4
52. ↑ Nelson, 2004, p. 149
53. ↑ Shipley, 1943, pp. 37—38
54. ↑ Dawson, 1953, p. 165
55. ↑ Love, 2002, p. 200
56. ↑ McCrea, 2005, p. 14
57. 1 2 Gibson, 2005, p. 10
58. ↑ Shapiro, 2010, p. 305 (270)
59. ↑ Bate, 1998, pp. 36—37
60. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 2—3
61. ↑ Schoone-Jongen, 2008, p. 5
62. ↑ Bate, 1963, pp. 259—260
63. ↑ Morita, 1980, pp. 22—23
64. ↑ Martin, 1965, p. 131
65. ↑ Murphy, 1964, p. 5
66. ↑ McCrea, 2005, pp. 3—7
67. ↑ Martin, 1965, p. 135
68. 1 2 Montague, 1963, pp. 93—94
69. ↑ Loomis, 2002, p. 83
70. ↑ Loomis, 2002, p. 85
71. ↑ Montague, 1963, pp. 123—124
72. ↑ Montague, 1963, pp. 71, 75
73. ↑ Montague, 1963, p. 71
74. ↑ Loomis, 2002, p. 104
75. ↑ Loomis, 2002, p. 209
76. ↑ Montague, 1963, p. 98
77. ↑ Loomis, 2002, p. 233
78. ↑ Loomis, 2002, p. 238
79. ↑ Montague, 1963, pp. 77—78
80. ↑ Nelson, 2004, p. 155
81. ↑ Eccles, 1933, pp. 459—460
82. ↑ Shapiro, 2010, pp. 254—255
83. ↑ Nelson, 1998, pp. 79—82
84. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 231
85. ↑ Schoenbaum, 1987, pp. 227—228
86. ↑ Schoenbaum, 1987, pp. 231—232
87. ↑ Matus, 1994, p. 60
88. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 232
89. ↑ Pendleton, 1994, p. 29
90. ↑ McCrea, 2005, pp. 17—19
91. ↑ Shapiro, 2010, pp. 272—273
92. ↑ McCrea, 2005, pp. 7, 8, 11, 32
93. ↑ Shapiro, 2010, pp. 268—269 (236—237)
94. ↑ McCrea, 2005, p. 191
95. ↑ Montague, 1963, p. 97
96. 1 2 Shapiro, 2010, p. 271
97. 1 2 Chambers, 1930, pp. 218—219
98. ↑ Shapiro, 2010, p. 270
99. ↑ Kathman (3)
100. ↑ McMichael, 1962, p. 41
101. ↑ Price, 1997, pp. 168, 173
102. ↑ Kathman (2)
103. ↑ Kathman (4)
104. ↑ Bate, 1998, p. 72
105. ↑ McCrea, 2005, p. 9
106. ↑ Bate, 2002, pp. 111—112
107. ↑ Eaglestone, 2009, p. 63
108. ↑ Gelderen, 2006, p. 178
109. ↑ McCrea, 2005, pp. 105—106, 115, 119—124
110. ↑ Bate, 2002, pp. 109—110
111. ↑ McCrea, 2005, pp. 64, 171
112. ↑ Bate, 1998, p. 70
113. ↑ Lang, 2008, pp. 36—37
114. ↑ Willinsky, 1994, p. 75
115. ↑ Velz, 2000, p. 188
116. ↑ Johnson, 1969, p. 78
117. ↑ Love, 2002, p. 81
118. ↑ McCrea, 2005, pp. 62—72
119. ↑ The Shakespeare Clinic, 2010
120. ↑ Elliott, Valenza, p. 331
121. ↑ Shapiro, 2010, p. 288
122. ↑ Shapiro, 2010, pp. 283—286
123. 1 2 Кружков, 2001
124. ↑ Publishers Weekly review on Gililov’s Shakespeare Game
125. ↑ Shapiro, 2010, p. 30
126. ↑ Shapiro, 2010, pp. 30—33 (29—32)
127. ↑ Finkelpearl, 1990, pp. 4—5
128. ↑ Friedman, 1957, pp. 1—4
129. ↑ Wadsworth, 1958, p. 10
130. ↑ Bate, 1998, p. 73
131. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 99—110
132. ↑ Wells, 2003, p. 329
133. ↑ Taylor, 1989, p. 167
134. ↑ Dobson, 2001, p. 38
135. ↑ Shapiro, 2010, p. 87
136. ↑ Wadsworth, 1958, p. 19
137. ↑ Dobson, 2001, p. 31
138. ↑ Shapiro, 2010, pp. 83—89
139. ↑ Gross, 2010, p. 40
140. ↑ Shapiro, 2010, pp. 86—89
141. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 21—23, 29
142. ↑ Churchill, 1958, p. 38
143. ↑ Shapiro, 2010, pp. 97—98, 106—109
144. ↑ Shapiro, 2010, pp. 119—120
145. ↑ McCrea, 2005, p. 13
146. 1 2 Halliday, 1957, p. 176
147. ↑ Schoenbaum, 1991, p. 404
148. ↑ Hackett, 2009, p. 164
149. ↑ Schoenbaum, 1991, p. 403
150. 1 2 Wadsworth, 1958, pp. 34—35
151. ↑ Shapiro, 2010, pp. 113—114
152. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 391—392
153. 1 2 Wadsworth, 1958, p. 57
154. 1 2 Schoenbaum, 1991, p. 412
155. 1 2 Hackett, 2009, pp. 154—155
156. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 55—56
157. ↑ McMichael, Glenn, p. 199
158. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 74—75
159. ↑ Niederkorn, 2004, pp. 82—85
160. ↑ Shapiro, 2010, pp. 144—145
161. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 63—64
162. ↑ Shapiro, 2010, p. 144
163. ↑ Wadsworth, 1958, p. 64
164. ↑ Shapiro, 2010, pp. 149—158 (130—139)
165. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 80—84
166. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 422—425
167. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 88—99
168. ↑ Garber, 1997, p. 8
169. ↑ Wadsworth, 1958, p. 86
170. 1 2 Schoenbaum, 1991, p. 446
171. ↑ Zeigler, 1895, pp. v—xi
172. ↑ Chandler, 1994
173. 1 2 Wadsworth, 1958, pp. 106—110
174. 1 2 Campbell, 1966, pp. 730—731
175. ↑ Greenwood, 1908
176. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 99—100
177. ↑ Robertson, 1913
178. ↑ Vickers, 2005
179. ↑ Wall, 1956, pp. 293—294
180. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 101—102
181. ↑ Looney, 1920
182. 1 2 May, 2004, p. 222
183. ↑ Shapiro, 2010, p. 218
184. ↑ Webster, 1923, pp. 81—86
185. ↑ Wadsworth, 1958, p. 155
186. ↑ Nicoll, 1932, p. 128
187. ↑ Shapiro, 2010, pp. 11—14, 319—320
188. ↑ Brooks, 1943
189. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 135, 139—142
190. 1 2 Shapiro, 2010, pp. 228—229
191. ↑ Shapiro, 2010, pp. 220—221
192. ↑ Ogburn, Ogburn
193. 1 2 Wadsworth, 1958, p. 127
194. ↑ Hackett, 2009, p. 167
195. ↑ Shapiro, 2010, p. 228
196. ↑ Schoenbaum, 1991, p. 445
197. ↑ Wadsworth, 1958, p. 153
198. ↑ Shapiro, 2010, p. 229
199. ↑ Shapiro, 2010, p. 230
200. ↑ Shapiro, 2010, pp. 230—233
201. ↑ Shapiro, 2010, pp. 232—233
202. 1 2 Bethell, 1991, p. 47
203. ↑ Gibson, 2005, pp. 48, 72, 124
204. ↑ Kathman, 2003, p. 620
205. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 430—440
206. ↑ Shapiro, 2010, pp. 229—249
207. ↑ Ross
208. ↑ Shapiro, 2010, pp. 242—243
209. ↑ Shapiro, 2010, pp. 234—236
210. ↑ Shapiro, 2010, pp. 236—237
211. 1 2 Shapiro, 2010, p. 238
212. ↑ Bethell, 1991
213. ↑ Matus, 1991
214. ↑ Shapiro, 2010, pp. 246—248
215. ↑ Shapiro, 2010, pp. 248—249
216. ↑ Hackett, 2009, pp. 171—172
217. ↑ Niederkorn, 2007
218. ↑ Shapiro, 2010, pp. 4, 42
219. ↑ Shapiro, 2010, pp. 231—232, 239—241
220. ↑ Sawyer, 2013, pp. 28—29
221. ↑ Syme, 2011
222. ↑ Smith, 2011
223. ↑ Edmondson, 2013, pp. 233, 278
224. ↑ Драгане, Вероника. Почитатели Шекспира не согласны с фильмом «Аноним» (нявызн.) (26 кастрычніка 2011). Праверана 31 студзеня 2014.
225. ↑ Edmondson, 2011
226. ↑ Edmondson, 2013, p. 229
227. ↑ «Queenspear — герменеўтыка „шэкспіраўскага“ пытання» Архівавана 26 лютага 2014.
228. ↑ Gross, 2010, p. 39
229. ↑ Gibson, 2005, pp. 18—19, 72—76
230. ↑ Shapiro, 2010, pp. 95
231. ↑ Hoffman, 1960, pp. vii—ix
232. ↑ Gibson, 1962, pp. 72—76
233. ↑ Gibson, 1962, pp. 18—19, 25, 27, 90
234. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 23—24
235. ↑ Shapiro, 2010, pp. 119—122
236. ↑ Halliday, 1957, p. 175
237. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 387, 389
238. ↑ Wadsworth, 1958, p. 41
239. ↑ Gibson, 2005, pp. 151—171
240. ↑ Halliday, 1957, p. 177
241. ↑ Gibson, 2005, pp. 57—63
242. ↑ Wadsworth, 1958, p. 36
243. ↑ Halliday, 1957, p. 174
244. ↑ Bacon, 2002, pp. 318, 693
245. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 42—50
246. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 53—57
247. ↑ Wadsworth, 1958, pp. 62—64
248. ↑ Ruthven, 2001, p. 102
249. ↑ Nelson, 2003, pp. 13, 248
250. ↑ May, 1991, pp. 53—54
251. ↑ Nelson, 2003, pp. 386—387
252. ↑ May, 1980, p. 11-18
253. ↑ Smith, 1964, pp. 151, 155
254. ↑ Austin Al and Judy Woodruff. The Shakespeare Mystery // Frontline. — PBS, 1989.
255. ↑ Bethell, 1991, pp. 46, 47, 50, 53, 56, 58, 75, 78
256. ↑ Shapiro, 2010, p. 214
257. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 431—432
258. ↑ Wadsworth, 1958, p. 121
259. ↑ McMichael, 1962, p. 159
260. ↑ Shapiro, 2010, p. 239
261. ↑ Bethell, 1991, p. 61
262. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 433—434
263. ↑ Shapiro, 2010, p. 294 (258)
264. ↑ Logan, 2007, p. 8
265. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 445—446
266. ↑ Bate, 1998, p. 132
267. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 131
268. ↑ Prince, 2000, p. xii
269. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 446—447
270. ↑ Shapiro, 2010, p. 247
271. ↑ Wadsworth, 1958, p. 101
272. ↑ Gibson, 2005, pp. 91—92
273. ↑ Shapiro, 2010, p. 215 (189)
274. ↑ Schoone-Jongen, 2008, pp. 106, 164
275. ↑ Shapiro, 2010, p. 215
276. ↑ Lefranc, 1918–19, pp. 2, 87—199
277. ↑ Wilson, 1969, p. 128
278. ↑ Londré, 1997, p. 327
279. ↑ McCrea, 2005, p. 145
280. ↑ Gibson, 2005, p. 274
281. ↑ McCrea, 2005, p. 144
282. ↑ Липиков, Александр Игра великого ума // «Вокруг Света». — 2003. — № 10.

Літаратура

• Гилилов, Илья Менделевич. Игра об Уильяме Шекспире, или Тайна великого феникса. — М.: Артист. Режиссер. Театр, 1997.
• Домбровский Ю. РатлендБэконСоутгемптонШекспир // Памятники культуры. Новые открытия. : Ежегодник. — М.: Наука, 1976. — С. 314.
• Злобина А. Закон правды // Новый мир. — 1998. — № 10.
• Кружков, Григорий Михайлович. Шекспир без покрывала, или шахматы, плавно переходящие в шашки // Ностальгия обелисков. — М.: Новое литературное обозрение, 2001. — С. 579-592. — ISBN 5-86793-135-8.
• Степанов С. Шекспировы сонеты, или игра в игре. — Амфора, 2003. — 550 с. — (БОС). — ISBN 5-94278-486-8.
• Bacon Francis. Francis Bacon: The Major Works / Vickers, Brian. — Oxford University Press, 2002. — (Oxford World’s Classics). — ISBN 978-0-19-284081-3.
• Baldick C. The Oxford Dictionary of Literary Terms. — Oxford University Press, 2008. — ISBN 978-0-19-920827-2.
• Baldwin T. W. William Shakespere’s Small Latine & Lesse Greeke. — Urbana: University of Illinois Press, 1944.
• Bate J. The Genius of Shakespeare. — Oxford University Press, 1998. — ISBN 978-0-19-512823-9.
• Bate J. Scenes from the Birth of a Myth // Shakespeare’s Face: Unraveling the Legend and History of Shakespeare’s Mysterious Portrait / Nolen, Stephanie. — Free Press, 2002. — P. 103-25. — ISBN 978-0-7432-4932-4.
• Bate W. J. John Keats. — Belknap Press of Harvard University Press, 1963.
• Bethell T. The Case for Oxford (and Reply) // Atlantic Monthly. — 1991. — В. 4. — С. 45—61; 74—8. — ISBN 1072-7825.
• Bevington D. M. Shakespeare: The Seven Ages of Human Experience. — Wiley-Blackwell, 2005. — ISBN 978-1-4051-2753-0.
• Brooks A. Will Shakespere and the Dyer’s Hand. — Charles Scribner’s Sons, 1943.
• A Shakespeare Encyclopedia / Campbell, Oscar James. — London: Methuen Publishing, 1966.
• Chambers E. K. William Shakespeare: A Study of Facts and Problems. — Clarendon Press, 1930. — Т. II. — ISBN 978-0-19-811774-2.
• Chandler D. Marlowe: A Hoax by William Taylor // Notes and Queries. — Oxford University Press, 1994. — В. 2. — Т. 41.
• Churchill R. Ch. Shakespeare and His Betters: A History and a Criticism of the Attempts Which Have Been Made to Prove That Shakespeare’s Works Were Written by Others. — London: Max Reinhardt, 1958.
• Cressy D. Education in Tudor and Stuart England. — St. Martin’s Press, 1975. — (Documents of modern history). — ISBN 978-0-7131-5817-5.
• Crinkley R. New Perspectives on the Authorship Question // Shakespeare Quarterly. — Folger Shakespeare Library, 1985. — В. 4. — С. 515-22. — ISBN 1538-3555. — DOI:10.2307/2870328
• Dawson G. E. Review: This Star of England. by Dorothy Ogburn; Charlton Ogburn // Shakespeare Quarterly. — Folger Shakespeare Library, 1953. — Т. 4. — № 2. — С. 165—70. — ISSN 1538-3555. — DOI:10.2307/2866177
• Eaglestone R. Doing English. — London, New York: Routledge, 2009. — ISBN 978-0-415-49673-5.
• Eccles M. Sir George Buc, Master of the Revels // Thomas Lodge and Other Elizabethans / Sisson, Charles Jasper. — Harvard University Press, 1933. — P. 409-506.
• Edmondson P.; Wells S. Shakespeare Bites Back. — The Shakespeare Birthplace Trust, 2011.
• Edmondson P. ‘The Shakespeare establishment’ and the Shakespeare authorship discussion // Shakespeare Beyond Doubt: Evidence, Argument, Controversy / Wells, Stanley. — Cambridge University Press, 2013. — С. 225—35. — ISBN 978-1-107-60328-8.
• Garber M. Shakespeare’s Ghost Writers: Literature as Uncanny Causality. — Routledge, 1997. — ISBN 978-0-415-91869-5.
• Gelderen E. van. A History of the English Language. — Amsterdam: John Benjamins, 2006. — ISBN 978-90-272-3236-6.
• Gibson H. N. The Shakespeare Claimants. — Routledge, 2005. — (Routledge Library Editions—Shakespeare). — ISBN 978-0-415-35290-1.
• Greenwood G. The Shakespeare Problem Restated. — London: John Lane, 1908.
• Gross J. Denying Shakespeare // Commentary. — Commentary, 2010. — В. 3. — Т. 129. — С. 38—44. — ISSN 0010-2601.
• Hackett H. Shakespeare and Elizabeth: The Meeting of Two Myths. — Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2009. — ISBN 978-0-691-12806-1.
• Halliday F. E. The Cult of Shakespeare. — Duckworth, 1957.
• Halliday F. E. The Life of Shakespeare. — Penguin Books, 1962.
• Hoffman C. The Murder of the Man Who Was “Shakespeare”. — 2. — New York: Julian Messner, 1960.
• Honan P. Shakespeare: A Life. — Oxford: Oxford University Press, 2000. — ISBN 978-0-19-282527-8.
• Johnson S. Preface // Dr. Johnson on Shakespeare / William Kurtz, Jr.. — Harmondsworth: Penguin Books, 1969. — P. 57—143. — (Penguin Shakespeare Library).
• Kathman D. The Question of Authorship // Shakespeare: an Oxford Guide / Wells, Stanley. — Oxford University Press, 2003. — P. 620—632. — (Oxford Guides). — ISBN 978-0-19-924522-2.
• Kathman, David. Shakespeare’s Will(англ.) . The Shakespeare Authorship Page. David Kathman and Terry Ross. Праверана 22 снежня 2013.
• Kathman, David. Seventeenth-century References to Shakespeare’s Stratford Monument(англ.) . The Shakespeare Authorship Page. David Kathman and Terry Ross. Праверана 20 снежня 2013.
• Kathman, David. Why I Am Not an Oxfordian(англ.) . The Shakespeare Authorship Page. David Kathman and Terry Ross. Праверана 23 снежня 2013.
• Lang A. Shakespeare, Bacon, and the Great Unknown. — First published 1912. — BiblioBazaar, 2008. — ISBN 978-0-554-21918-9.
• Lefranc A. Sous le masque de «William Shakespeare»: William Stanley, Vie comte de Derby. — Paris: Payot & cie, 1918-19.
• Logan R. Shakespeare’s Marlowe: The Influence of Christopher Marlowe on Shakespeare’s Artistry. — Hampshire: Ashgate Publishing, 2001. — ISBN 978-0-7546-5763-7.
• William Shakespeare: A Documentary Volume / Loomis, Catherine. — Detroit: Gale Group, 2002. — Vol. 263. — (Dictionary of Literary Biography). — ISBN 978-0-7876-6007-9.
• Looney J. Th. “Shakespeare” Identified in Edward De Vere, the Seventeenth Earl of Oxford. — New York: Frederick A. Stokes, 1920.
• Londré F. H. Elizabethan Views of the ‘Other’: French, Spanish and Russians in Love’s Labour’s Lost // Love’s Labour’s Lost: Critical Essays. — Routledge, 1997. — Vol. 13. — P. 325—343. — (Shakespeare Criticism). — ISBN 978-0-8153-0984-0.
• Attributing Authorship: An Introduction. — Cambridge University Press, 2002. — ISBN 978-0-521-78948-6.
• Martin M. W. Was Shakespeare Shakespeare? A Lawyer Reviews the Evidence. — New York: Cooper Square Press, 1965.
• Matus I. L. The Case for Shakespeare // Atlantic Monthly. — 1991. — В. 4. — Т. 268. — С. 64—72. — ISSN 1072-7825.
• Matus I. L. Shakespeare, IN FACT. — Continuum Publishing, 1994. — ISBN 978-0-8264-0624-8.
• May S. W. Tudor Aristocrats and the Mythical “Stigma of Print” // Renaissance Papers / Deneef, Leigh A.; Hester, Thomas M.. — Southeastern Renaissance Conference, 1980. — Т. 1993. — P. 11—18.
• May S. W. The Elizabethan Courtier Poets: The Poems and Their Contexts. — University of Missouri Press, 1991. — ISBN 978-0-8262-0749-4.
• May S. W. The Seventeenth Earl of Oxford as Poet and Playwright // Tennessee Law Review. — Tennessee Law Review Association, 2004. — В. 1. — Т. 72. — С. 221—254. — ISSN 0040-3288.
• McCrea S. The Case for Shakespeare: The End of the Authorship Question. — Greenwood Publishing Group, 2005. — ISBN 978-0-275-98527-1.
• McMichael G. L.; Glenn E. M. Shakespeare and His Rivals: A Casebook on the Authorship Controversy. — Odyssey Press, 1962.
• Montague W. K. The Man of Stratford—The Real Shakespeare. — Vantage Press, 1963.
• Morita S. Natsume Sōsek, 3 vols. — Kōdansha Gakujutsu Bunko, 1980. — Т. 1.
• Murphy W. M. Thirty-six Plays in Search of an Author // Union College Symposium. — 1964. — В. 3. — Т. 3. — С. 4—11.
• Nelson A. H. Monstrous Adversary: The Life of Edward de Vere, 17th Earl of Oxford. — Liverpool University Press, 2003. — ISBN 978-0-85323-678-8.
• Nelson A. H. Stratford Si! Essex No! // Tennessee Law Review. — Tennessee Law Review Association, 2004. — В. 1. — Т. 72. — С. 149—169. — ISSN 0040-3288.
• Nevalainen T. Early Modern English Lexis and Semantics // The Cambridge History of the English Language: 1476—1776 / Lass, Roger. — Cambridge University Press, 1999. — Vol. 3. — С. 332—458. — ISBN 978-0-521-26476-1.
• Nicholl Ch. The Lodger: Shakespeare on Silver Street. — Penguin Books, 2008. — ISBN 978-0-14-102374-8.
• Nicoll A. The First Baconian // Times Literary Supplement. — 1932. — В. 1569. — С. 128. — ISSN 0307-661X.
• Niederkorn W. S. Jumping O’er Times: The Importance of Lawyers and Judges in the Controversy over the Identity of Shakespeare, as Reflected in the Pages of the New York Times // Tennessee Law Review. — Tennessee Law Review Association, 2004. — В. 1. — Т. 72. — С. 67—92. — ISSN 0040-3288.
• Niederkorn, William S.. Shakespeare Reaffirmed(англ.) , The New York Times (22 красавіка 2007). Праверана 25 студзеня 2014.
• Ogburn Ch.; Ogburn D. This Star of England. — New York: Coward-McCann, 1952.
• Prescott P. Shakespeare in Popular Culture // The New Cambridge Companion to Shakespeare. — Cambridge University Press, 2010. — P. 269–284. — ISBN 978-0-521-71393-1.
• Price D. Reconsidering Shakespeare’s Monument // The Review of English Studies. — Oxford University Press, 1997. — В. 190. — Т. 48. — ISSN 1471-6968. — DOI:10.1093/res/XLVIII.190.168
• Price D. Shakespeare’s Unorthodox Biography: New Evidence of an Authorship Problem. — Greenwood Press, 2001. — ISBN 978-0-313-31202-1.
• Prince F. T. The Poems. — The Arden Shakespeare, 2000. — ISBN 978-1-903436-20-2.
• Quennell P. Shakespeare: The Poet and His Background. — London: Weidenfeld & Nicolson, 1963.
• Ross, Terry. Oxfordian Myths: The Oxford Anagram in Minerva Britanna(англ.) . The Shakespeare Authorship Page. David Kathman and Terry Ross. Праверана 23 студзеня 2014.
• Rowse A. L. William Shakespeare: A Biography. — New York: Harper & Row, 1963.
• Ruthven K. K. Faking Literature. — Cambridge: Cambridge University Press, 2001. — ISBN 978-0-521-66965-8.
• Sawyer R. Biographical Aftershocks: Shakespeare and Marlowe in the Wake of 9/11 // Critical Survey. — Berghahn Books, 2013. — В. 1. — Т. 25. — С. 19—32.
• Schoenbaum S. William Shakespeare: Records and Images. — Oxford: Oxford University Press, 1981. — ISBN 978-0-19-520234-2.
• Schoenbaum S. William Shakespeare: A Compact Documentary Life. — Oxford University Press, 1987. — ISBN 978-0-19-505161-2.
• Schoenbaum S. Shakespeare’s Lives. — Oxford: Oxford University Press, 1991. — ISBN 0-19-818618-5.
• Schoone-Jongen T. G. Shakespeare’s Companies: William Shakespeare’s Early Career and the Acting Companies, 1577—1594. — Ashgate Publishing, 2008. — (Studies in Performance and Early Modern Drama). — ISBN 978-0-7546-6434-5.
• The Shakespeare Clinic. The Shakespeare Clinic: Students to Report on Latest Findings in Continuing Authorship Question(англ.)  (недаступная спасылка). Press release. Claremont McKenna College (22 красавіка 2010). Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2010. Праверана 2 студзеня 2014.
• Shapiro J. Contested Will: Who Wrote Shakespeare?. — UK edition: Faber and Faber, 2010.
• Anti-Shakespeare Theories // Dictionary of World Literature / Shipley, Joseph T. — New York: Philosophical Library, 1943. — С. 37-8.
• Smith, Alistair. Shakespeare Birthplace Trust launches authorship campaign(англ.) , The Stage (1 верасня 2011). Праверана 26 студзеня 2014.
• Smith I. Shakespeare’s Blackfriars Playhouse: Its History and Design. — New York University Press, 1964. — ISBN 978-0-8147-0391-5.
• Spielmann M. H. The Title-Page of the First Folio of Shakespeare’s Plays. — Oxford University Press, 1924с.
• Syme, Holger. People Being Stupid About Shakesp… or Someone Else(англ.) , Dispositio (19 верасня 2011). Праверана 26 студзеня 2014. Архівавана 2 лютага 2014.
• Taylor G. Reinventing Shakespeare: A Cultural History, from the Restoration to the Present. — New York: Weidenfeld & Nicholson, 1989. — ISBN 978-1-55584-078-5.
• Thompson C. R. Schools in Tudor England. — Washington, D. C.: Folger Shakespeare Library, 1958.
• Velz J. W. Shakespeare’s Ovid in the Twentieth Century: a Critical Survey // Shakespeare’s Ovid: the Metamorphoses in the Plays and Poems / Taylor, Albert Booth. — Cambridge University Press, 2000. — P. 181—197. — ISBN 978-0-521-77192-4.
• Vickers, Brian. (нявызн.), Times Literary Supplement (19 жніўня 2005), стр. 6. Праверана 18 студзеня 2014.
• Vickers, Brian. (англ.) , Times Literary Supplement (30 чэрвеня 2006), стр. 17. Праверана 8 снежня 2013.
• Wadsworth F. The Poacher from Stratford: A Partial Account of the Controversy Over the Authorship of Shakespeare’s Plays. — University of California Press, 1958. — ISBN 978-0-520-01311-7.
• Wall Jo. F. Henry Watterson, Reconstructed Rebel. — Oxford University Press, 1956.
• Webster A. W. Was Marlowe the Man?. — National Review, 1923. — Т. LXXXII. — С. 81—86.
• Wells S. Education // Oxford Companion to Shakespeare / Dobson, Michael. — Oxford University Press, 2001. — P. 122—124. — (Oxford Companions to Literature). — ISBN 978-0-19-811735-3.
• Wells S. Shakespeare: For All Time. — Oxford University Press, 2003. — ISBN 978-0-19-516093-2.
• Willinsky J. Empire of Words: the Reign of the OED. — Princeton University Press, 1994. — ISBN 978-0-691-03719-6.
• Love’s Labour’s Lost / Wilson, J. Dover. — 2nd. — Cambridge University Press, 1969. — (The Cambridge Dover Wilson Shakespeare). — ISBN 978-0-521-07542-8.
• Zeigler W. G. It Was Marlowe: A Story of the Secret of Three Centuries. — Donohue & Henneberry, 1895.

Спасылкі

• Matus, Irvin. All Things Shakespeare(англ.) . Праверана 12 лютага 2014.
• Shakespeare Authorship Pages(англ.) . Праверана 12 лютага 2014.
• The Shakespearean Authorship Trust(англ.) . Праверана 12 лютага 2014.
• The Shakespeare Authorship Coalition(англ.) . Праверана 12 лютага 2014.
• Nickell J. Did Shakespeare Write ‘Shakespeare’? Much Ado About Nothing(англ.)  // Skeptical Inquirer. — 2011. — Т. 35.6.

Гэты артыкул уваходзіць у лік выдатных артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.

Тэмы гэтай старонкі (11):
Вікіпедыя:Выдатныя артыкулы паводле алфавіта
Уільям Шэкспір
Неакадэмічныя напрамкі даследаванняў
Тэорыі змовы
Нявырашаныя праблемы
Вікіпедыя:Выдатныя артыкулы па літаратуры
Старонкі з няправільным сінтаксісам спасылак на крыніцы
Вікіпедыя:Выдатныя артыкулы па гісторыі
Вікіпедыя:Запыты на пераклад з польскай
Вікіпедыя:Запыты на пераклад з рускай
Вікіпедыя:Запыты на пераклад з тарашкевіцы