wd wp Пошук:
    ⬜

    Беларуская дуда

    «Беларускі дудар». Майстар Алесь Шаціла. Бронза, камень. 2022 г.
    Традыцыйная аднабурдонная беларуская дуда (2009 год)

    У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Дуда (значэнні). Дуда́ (народныя назвы дудуха[1], дудынька, дудулька, дудуська, дудуленька, дудусенька, весялуха, ігруння, гудуха) — беларускі традыцыйны архаічны духавы музычны інструмент, які быў шырока распаўсюджаны на тэрыторыі Беларусі, у першую чаргу на Паазер’і, са старажытнасці да XIX — пачатку XX стагоддзя. Сёння дударская традыцыя адноўлена і развіваецца. У традыцыйнай культуры беларусаў дуда — касмалагічны, рытуальны, актыўны, мужчынскі інструмент[2].

    Назва і гісторыя

    Дуда ў Дзяржаўным музеі гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь

    Дуды пад рознымі назвамі вядомыя ў многіх народаў; напрыклад дудэльзак — у немцаў, гайта галега — у іспанцаў, хайлэндэр — у шатландцаў.

    У беларускай літаратуры і тэкстах беларускіх аўтараў назва інструмента на лаціне, польскай, старабеларускай, а пазней беларускай мове сустракаецца амаль выключна ў двух варыянтах: «дуда», або «беларуская дуда», радзей у кароткай форме «руская дуда» (у зн. беларуская). Беларускай дудой інструмент называюць абсалютна ўсе беларускія і звязаныя з Беларуссю пісьменнікі ХІХ ст. Арцём Вярыга-Дарэўскі, Ялегі Пранціш Вуль, Адам Міцкевіч, Ян Баршчэўскі, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і многія іншыя. Сучасны тэрмін «Беларуска-літоўская дуда» не з’яўляецца гістарычна абгрунтаваным і адносіцца да дзейнасці некаторых сучасных беларускіх дудароў. Блытаніна ўведзеная з-за спробы замянення назвы інструмента беларуская дуда словам літоўская дуда, напрыклад у артыкуле Тодара Кашкурэвіча «Літоўская дуда. Інструмент-міф» у часопісе «Druvis». Пры тым што словазлучэнне «літоўская дуда» не заўважаецца ні ў воднай даступнай гістарычнай крыніцы. Недакладнасць падмацаваная міфам пра «Лабанора дуда», у якім шэраг дуд з абшару сучаснай Глыбоччыны (Глыбоцкая дуда з вёскі Верацеі), Пастаўшчыны (дуда з вёскі Брусы) і іншых этнічна беларускіх рэгіёнаў выступаюць у аснове навукова неабгрунтаванай назвы. Большасць гэтых інструментаў захоўваюцца ў віленскіх музеях і апісваюцца літоўскімі даследчыкамі як дуды з абшару «Усходняй Літвы»[3]. Літоўцы апісваюць інструмент як літоўскі, радзей як літоўска-беларускі[4] і выводзяць яго назву з гістарычна неабгрунтаванага літоўскацэнтрычнага разумення гісторыі і спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. Беларуская дуда сапраўды была вядомая, у асноўным, на прымежных тэрыторыях, на якіх яшчэ ў пачатку XX стагоддзя большасць насельніцтва складалі беларусы: Свянцяны і Свянцянскі павет. Аднак сучаснае адраджэнне гэтага інтсрумента ў сучаснай Літве было б немагчымым без актыўнай падтрымкі некаторых беларускіх майстроў, што спрычыняецца да пашырэння памылковай назвы і патрымання міфу пра агульны інструмент.

    На тэрыторыі Беларусі вядомыя чатыры тыпы гэтага інструмента:[2]

    Дуда на этнаграфічнай тэрыторыі беларусаў вядомая з глыбокай старажытнасці, і хоць гістарычныя сведчанні паказваюць час не раней за XIV стагоддзе, уключанасць дуды ў надзвычай архаічныя касмалагічныя схемы дазваляе адсунуць час узнікнення дуды ў Беларусі ў самую раннюю эпоху.[2]

    Больш за ўсё інфармацыі і матэрыялаў захавалася пра аднагукавую канструкцыю дуды і пра канструкцыю дуды-мацянкі. Дудары сустракаюцца ў шматлікіх народных паданнях, творах беларускіх аўтараў XIX і XX стагоддзяў, такіх як Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Адам Міцкевіч, Браніслаў Тарашкевіч і інш.

    Дуду даследвалі Мікалай Анімеле, Мікалай Нікіфароўскі, Еўдакім Раманаў, Вацлаў Ластоўскі, Мікалай Прывалаў, Сяргей Сахараў, Ніна Назіна, Зміцер Сасноўскі, Вячаслаў Калацэй, Аляксандр Сурба[6].

    Культура беларускай дуды ў межах этнаграфічнага рассялення беларусаў на пачатку 20 ст. на карце Карскага[6].

    Да канца XIX стагоддзя дуда была адным з асноўных інструментаў народнага музычнага побыту беларусаў.

    Над адраджэннем дуды з 1970-х гадоў і да нашага часу працавалі такія майстры, як Іван Лычкоўскі, Аляксандр Жукоўскі, Уладзімір Гром, Вячаслаў Пратасевіч, Уладзімір Пузыня, Алесь Лось, Тодар Кашкурэвіч, Мар’ян Скрамблевіч, Віктар Кульпін, Аляксандр Сарнаўскі, Сяржук Вінаградаў, Алесь Жура, Уладзімір Бярбераў, Славамір Казак, Юрась Панкевіч, Дзяніс Сухі, Аляксандр Сурба, Сяргей Чубрык, Алесь Чумакоў, Андрэй Шклёда і інш[6].

    Сакральны сэнс

    Дуда мела найвышэйшы сакральны статус як рэч, зробленая з ахвярнай жывёлы.

    Дуда выкарыстоўвалася ў абрадах, звязаных з асноўнымі момантамі жыцця чалавека. Абавязковым была прысутнасць дудара на хрэсьбінах (рытуальнае нараджэнне), на вяселлі (рытуальнае пераўвасабленне ў статус дарослага, сталага чалавека) і, магчыма, на пахаванні (рытуале пераходу чалавека ў іншы свет). Пра сакральны статус інструмента сведчаць касмаганічныя дударскія тэксты, у якіх у пэўных сімвалах апісваецца пабудова свету, як яе разумелі тагачасныя беларусы. І дуда, і дудар там прысутнічаюць і займаюць істотнае месца. Гэта ўнікальная з’ява ў Еўропе, бо ні ў воднай традыцыі дуда так не міфалагізаваная, як у Беларусі[7]. Дуда-«весялуха» мела шырокае выкарыстанне пры танцах, песнях, прыпеўках на сямейных і каляндарных святах, ігрышчах, кірмашах, а таксама ў ансамблі са скрыпкай ды цымбаламі. Апошнім зафіксаваным публічным выступам дудара лічыцца канцэрт на рэспубліканскім аглядзе мастацкай самадзейнасці ў Менску. Адбывалася гэта ўжо пасля вайны (1951 г.), а выступіў на ім 85-гадовы Язэп Гвозд з вёскі Турасполле на Вушаччыне. Зараз дуда зноў становіцца абявязковым інструментам народных ансамбляў.

    Гістарычныя сведчанні

    Дудар з вёскі Лынгмяны Свянцянскага павета Віленскай губерні.

    Найранейшым гістарычным сведчаннем існавання дудаў на тэрыторыі Беларусі можна было б лічыць выяву дудара ў складзе скамарохаў з Радзівілаўскага летапісу XII стагоддзя, які грае на безбурдоннай дудзе, кшталту польскай siersienki, тыпе дуды, пашыраным па ўсёй сярэдневяковай Еўропе — аднак згаданая мініяцюра не можа быць цалкам імаверным сведчаннем праз адсутнасць інфармацыі аб паходжанні самога мастака (ён мог паходзіць і не з Беларусі), адсутнасць этнаграфічных фактаў пазнейшых часоў[2].

    Літоўская этнакультуролаг Пране Дундулене (Prane Dunduliene), спасылаючыся на пісьмовыя крыніцы, сцвярджае, што дудамі і песнямі народ сустракаў пераможныя войскі князя Альгерда ў XIV—XV стагоддзях[2]. У XVI—XVII стагоддзях А. Бецэнберг пісаў пра літоўскія дуды, якія мясцовы люд называў дудрагіне (dudragine).[2]

    Пісьмовыя крыніцы XV—XVI стагоддзяў упершыню згадваюць музычны інструмент, які называецца дуда («Аповесці пра трох каралёў-вешчуноў» у XV стагоддзі і «Аповесці пра Трыстана і Ізольду» XVI стагоддзя), у якіх мясцовыя перакладчыкі скарысталіся назвай дуда для перакладу на мясцовую мову назваў нейкіх музычных інструментаў, што адпавядаюць этнаграфічным рэаліям Блізкага Усходу і Заходняй Еўропы, з якімі перакладчыкі, хутчэй за ўсё, не былі знаёмы[2].

    У кнізе «Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў, іх шлюбныя і пахавальныя абрады, побыт і адзенне…», выдадзенай у 1582 годзе ў Ростаку, лютэранскі пастыр Паўль Одэрборн, апісваючы жыхароў з ваколіц Дзісенскага Паазер’я, піша: «У вытанчанай музыцы яны не дасведчаныя, зусім не граюць на струнных інструментах, дзеля забавы ў іх звычайна выкарыстоўваецца толькі дуда з мехам. На вяселлях і іншых пачостках вельмі часта водзяць карагоды пад гучнае плясканне ў далоні.» Апісваючы шлюбны абрад русінаў Падзвіння даследчык сцвярджае: «Сумеснае жыццё ў іх не прынята весці да таго часу, пакуль маладыя не будуць злучаны пад час публічнай урачыстасці. Для гэтага каля адзінаццатай гадзіны ночы маладых пад гукі лютняў і дудаў, пад святлом паходняў прыводзяць у храм[8].»

    У Слоўніку старажытнарускай мовы І. Сразнеўскага дуда — знак крукавога пісьма, выява якога схематычна адпавядае тыпу аднабурдоннай дуды, накшталт польскай siersienki[2].

    Дакументы XVII стагоддзя (указ Віленскага сойму ад 1656 года) згадваюць: Люди людные, которые службы не мають, и теж медведъники, дудъники*, скрипъки, трубачи и иншие в местех будучие музыки, и хто колвекъ не маючи певной службы…*[2]

    Ой, повесю я дуду на зялёному на дубу,
    Ніхай дуда грае, да ніхай маці чуе,
    Да ніхай маці чуе мне вячэру готуе,
    Вячэру з галушкамі, посцельку с подушкамі.

    Жніўная беларуская народная песня з Палесся (в.Вялікая Гаць Івацэвіцкі раён)[9]

    У тагачасных судовых кнігах — у актавай кнізе полацкага гродскага суда — …пан Бутько, выскочивши с пекарни свое зъ секирою, учинивши окрик, преречоного Алексанъдра Лешонъка обухом в руку левою понижей локтя подвакроть шкодливее ударыл… а другого Ивана Совостеенка, Дудара*, тою жъ секирою в хрибет оберучъ ударилъ, и кгды тотъ преречоный Иванъ от него уходил, а пан Бутько оного догонить не мог, тою жъ секирою за ним кинул, и кгды бы долетела, снать бы его и на смерть забил…*[2]

    У актавай кнізе пінскага гродскага суда ад 1699 года (скарга дудара на пінскага гандляра за тое, што ён зачараваў яго дуду) — …na…Chwedora dowodzili, ze iest takowey ze nauki oycowskiey, ktory przed wielo ludzmi w miasteczku Janowie, pod czas iarmarku, graiacemu na dudzie dude zamovił, ze grac przestała, az go tamten prosił y na głos kazdo rzecz zamawia[2]

    Адзінай даўняй ілюстрацыяй, дзе выяўлена дуда, між іншым, у якасці ваеннага інструмента ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI стагоддзі, ёсць малюнак Прускай хронікі, які паказвае ўезд караля Жыгімонта Аўгуста ў Данцыг (тып дуды, прадстаўлены на малюнку, верагодны для тутэйшай традыцыі, ён уяўляе сабой двухбурдонную дуду з бурдонамі, якія тырчаць угару і маюць рагаўні, жалейка, на жаль, заслоненая постаццю каня).[2]

    Трупа Ігната Буйніцкага пасля выступлення ў Спорцінг-Палацы ў 1912 годзе.

    З XVIII стагоддзя вядома пакуль адна фіксацыя дудаў, якая даецца ў тэксце камедыі 1787 года пад аўтарствам ксяндза К. Марашэўскага (легенда, падобная на камедыю, была зафіксавана на Браслаўшчыне ў больш познія часы недалёка ад кляштара ў Забелах[2].

    У пачатку XX стагоддзя Ігнат Буйніцкі з Палівачоў на Глыбоччыне ўпершыню ў гісторыі вывеў беларускую дуду на тэатральную сцэну і зрабіў яе візітоўкай свайго тэатру. Пра скокі пад дуду пісалі на плакатах-анонсах трупы. Дудар Адам Шульга прымаў актыўны ўдзел у гастролях тэатра ў Вільні, Варшаве і Пецярбургу. Тады дуду ўпершыню пабачылі многія прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі. Для Буйніцкага дуда не была проста адным з трох інструментаў у традыцыйнай капэлі, але сімвалам беларускай культуры ў цэлым, сінонімам беларускай даўніны і народнасці. У публікацыі «Нашай Нівы» з 1910 года (3 снежня, № 49) чытаем, што пасля заканчэння сімфанічнага канцэрта кампазітара і дырыжора Людаміра Міхала Рагоўскага ў Вільні (12 лістапада) у знак падзякі «яму былі дадзены на ўспамін…. ад арганізатараў беларускага тэатру — беларуская дуда»[10]. Па словах даследчыцы Ірыны Шумскай, калі ў 1911 годзе Міхал Рагоўскі пераяжджаў з Вільні ў Парыж, то пакінуў падораныя інструменты ў фондзе калекцыі Івана Луцкевіча, якія ў 1921 годзе сталіся часткай Беларускага музею ў Вільні. Пасля ліквідацыі музея ў 1944 годзе дуда трапіла ў фонд літоўскага музея, дзе захоўваецца па сённяшні дзень. Паходжанне дуды з беларускага музея пацвярджае надпіс на мяху дуды. Ігнат Буйніцкі зрабіў важкі ўнёсак у захаванне і развіццё традыцыі беларускай дуды[6].

    У 1960-я гады быў створаны беларускі сцэнічны танец «Дударыкі», пры выкананні якога праяўляліся вынаходлівасць, дасціпнасць, здольнасць абудзіць у чалавечай душы ўзнёслыя пачуцці. Раней узору «Дударыкаў» быў створаны традыцыйны танец «Дудачка».

    Традыцыйная канструкцыя

    Канструкцыя традыцыйнай дуды:

    Для вырабу меха выкарыстоўваюць скуру казы, целяці, барсука, сабакі.[2] Для вырабу ўсіх драўляных трубак выкарыстоўваюць клён, ясень, вярбу.[2]

    Тыпы беларускіх дудаў

    Дуда-муцянка, сучасная рэканструкцыя

    Гэты тып інструменту складаецца з меху, скроенага са скуры казы, цяляці, барсука, сабакі ў форме, што нагадвае гусь з доўгай шыйкай, у якую спераду ўстаўленая меладычная трубка з рагаўнём (жалейка), ззаду ў мех замацавана бурдонная трубка з рагаўнём (гук), у верхняй частцы меху замацаваная трубка для ўдзімання паветра (сапель). Усе трубкі — драўляныя, стружаныя ці точаныя на кружале з клёну, ясеню, вярбы і ўстаўленыя альбо непасрэдна ў мех, альбо праз умацаваныя ў мех драўляныя перахаднікі вальцовай ці шарападобнай формы. Часта трубкі і рагаўні аздабляліся літым у дрэва алавяным, алюмініевым або тыражным срэбным арнаментам, а таксама тыражнымі колцамі з медзі, алюмінію, жалеза. Пішчык звычайна рабіўся з чароту або з расшчэпленага гусінага ці йндычынага пяра[2].

    Гэты тып дудаў (паводле М. Анімеле) быў больш пашыраны ў асяроддзі беларусаў-каталікоў — а адзіны інструмент, які захаваўся да нашага часу, паходзіць з тэрыторыі Латгаліі (былы Люцынскі павет Віцебскай губерні, зараз гэта Лудзенскі раён, Латвія). Паводле Е. Раманава, даўжэйшы бурдон настройваецца ў актаву да ніжэйшага гука перабору, меншыя ж даюць квінту папярэдніх. Тып дзвюхбурдоннай дуды вядомы ў шэрагу апісанняў і ілюстрацыйных матэрыялаў і ўяўляе сабой крыху іншы тып канструкцыйнай пабудовы. Мех тут мае выгляд бурдзюка з тонкай шыйкай, куды мацуецца жалейка, але, у адрозненне ад папярэдняга тыпу, не мае шыйкі ў задняй частцы для ўмацавання бурдонаў і ў цэлым нагадвае форму заходнееўрапейскіх, галандскіх ці нямецкіх інструментаў.

    Бурдоны звісаюць унізе і замацоўваюцца:

    Такая дуда трымаецца пераважна перад сабой. Існуюць варыянты такіх дудаў як з рагаўнямі, гэтак і без іх. У дудах, якія не маюць рагаўнёў, канцы бурдонных і меладычных трубак маюць варонкападобныя пашырэнні.[2]

    Лепельская дуда з вёскі Верабкі

    Беларуская дуда 1877 года захоўваецца ў Лепельскім краязнаўчым музеі. Унікальнасць менавіта гэтай дуды — эстэтычнае аздабленне (рагаўні, жалейка і бурдоны). Лепельская дуда канструкцыйна мае скураны мех, жалейку з рагаўнём (з 7-ю адтулінамі на жалейцы і 2-мя адтулянамі на рагаўні жалейцы), соску, адзін бурдон з рагаўнём[13].

    Глыбоцкая дуда з вёскі Верацеі

    Глыбоцкая дуда з вёскі Верацеі.

    Глыбоцкая дуда з вёскі Верацеі (гміна Празарокі) захоўваецца ў фондзе Нацыянальнага музея Літвы і датуецца 1849 годам (на 28 гадоў старэй за лепельскую). Дакладная копія Глыбоцкай дуды зробленая майстрам Сяргеем Чубрыкам захоўваецца ў Глыбоцкім гісторыка-этнаграфічным музеі. Унікальнасць глыбоцкай дуды ў тым, што яе мех пашыты са скуры барсука, поўсцю навонкі[14].

    Этнавясковыя дудары

    Прынцып і манера грання

    Купалле ў беларускай вёсцы

    Падчас грання дудар трымаў дуду альбо гарызантальна пад пахай, альбо вертыкальна перад сабой.

    У час ігры дудар націскае левым локцем на мех, паветра паступае ў жалейку і бурдон (бурдоны) і прымушае вібрыраваць язычкі, што знаходзяцца ў сярэдзіне трубак — гэта выклікае моцнае і рэзкае гучанне.

    У Беларусі вылучаюцца дзве манеры грання:

    Беларуская дуда ў мастацтве і літаратуры

    Беларускай дудзе прысвечаны шэраг мастацкіх твораў. Беларускія мастакі, пісьменнікі, разбяры, і іншыя майстры бачылі ў дудзе моцны мастацкі вобраз. Постаць беларускага дудара сустракаецца практычна ва ўсіх відах прыкладнога мастацтва: маляваныя дываны, саломка, разьба па дрэву, і многія іншыя. Найстарэйшымі прыкладамі выкарыстання вобразу дудара з’яўляюцца працы мастака Міхася Філіповіча, з 1930-ых гадоў.

    Сучасны стан

    У XXI стагоддзі дударскі рух у Беларусі карыстаецца надзвычайнай папулярнасцю, паступова з’яўляюцца новыя музычныя гурты, якія выкарыстоўваюць дуды ў сваёй творчасці.

    Некаторыя беларускія гурты і артысты, якія выкарыстоўваюць у сваёй творчасці дуды (у тым ліку і замежнай традыцыі):

    Зноскі

    1. ↑ Вацлаў Ластоўскі. Слоўнік таўталёгіяў
    2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Літоўская дуда. Інструмент-міф(недаступная спасылка) // Тодар Кашкурэвіч // DRUVIS — Альманах Цэнтра Этнакасмалогіі KRYŬJA, № 2, 2008
    3. ↑
    4. ↑ http://www.bagpipesociety.org.uk/articles/2018/chanter/autumn/bagpipes-in-lithuania/
    5. ↑ http://repository.buk.by/bitstream/handle/123456789/805/ASABL%20VASC%20%20BELARUSKAY%20DUDYI-MACYANK%20.pdf?sequence=1(недаступная+спасылка)
    6. 1 2 3 4 «Дудары Глыбоцкага краю» В. Воранаў
    7. ↑ Беларускія архетыпы — дуда Архівавана 13 красавіка 2010. // Размова Анатоля Мяльгуя з Тодарам Кашкурэвічам — Kryuja centar etnakasmalogiji, 2008.
    8. ↑ http://www.belhistory.eu/pa%D1%9El-oderborn-pra%D1%9Edzivy-i-grunto%D1%9Eny-apoved-pra-veru-rusa%D1%9E/#ftn14
    9. ↑ Беларуская народная песня Ой, повешу я дуду, soundcloud.com.
    10. ↑ https://www.svaboda.org/a/27937897.html
    11. ↑
    12. ↑ Ліцвінская дуда Мацянка Архівавана 4 сакавіка 2016., belduda.com
    13. ↑ Старыя інструменты Беларусі // Дакументальная кінастужка. — ТАА «Реплимастер», Расійская Федэрацыя. — 2007.
    14. ↑ Глыбоцкі гісторыка-краязнаўчы музей: http://spadchyna.glubmusej.by/be/nasha-spadchyna/znakamityya-zemlyaki
    15. ↑ http://pdf.kamunikat.org/21583-1.pdf
    16. ↑ https://www.graj.by/35350/
    17. ↑ http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=14100&mode=print
    18. ↑ https://www.sb.by/articles/vozvrashchenie-zabytogo-simvola.html
    19. ↑ «Дудары Глыбоцкага краю» В. Воранаў
    20. ↑ А. У. Русецкага і Ю. А. Русецкага «Мастацкая культура Віцебшчыны (Паазер’е, Падзвінне, Верхняе Падняпроў’е): на шляху да новых творчых здабыткаў (1944—1991)»
    21. ↑ Афіцыйная старонка гурту Irdorath Архівавана 7 жніўня 2012..
    22. ↑ Афіцыйная старонка гурту Litvintroll(недаступная спасылка).
    23. ↑ Афіцыйная старонка гурту Osimira.
    24. ↑ Афіцыйная старонка гурту Testamentum Terrae.
    25. ↑ Афіцыйная старонка гурту PAWA Архівавана 30 красавіка 2016..
    26. ↑ Афіцыйная старонка гурту Znich.
    27. ↑ Афіцыйная старонка гурту Ветах.
    28. ↑ Комінч, Ганна. Віталь Воранаў - папулярызатар беларускай дуды (бел.) . Беларускае Радыё Рацыя (30 ліпеня 2019). Архівавана з першакрыніцы 19 ліпеня 2020. Праверана 19 ліпеня 2020.
    29. ↑ Афіцыйная старонка гурту Кашлаты Вох.
    30. ↑ Афіцыйная старонка гурту Стары Ольса.

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі (5):
    Беларускія дуды
    Беларускія народныя музычныя інструменты
    Вікіпедыя:Шаблон «Вонкавыя спасылкі» пусты
    Духавыя музычныя інструменты
    Вікіпедыя:Артыкулы з непрацоўнымі спасылкамі