wd wp Пошук:
    ⬜

    Васіліск

     

    Васіліск (ад стар.-грэч.: βᾰσῐλίσκος — царок; таксама лац.: basiliscus, regulus, англ.: basilisk, cockatrice) — істота, якая згадваецца ў розных літаратурных крыніцах.

    У Бібліі, на думку шэрагу каментатараў, — адно з назваў небяспечнай атрутнай змеі. Хоць складана выявіць дакладнае значэнне, але ў некаторых месцах можа пазначаць кобру ці гадзюку.

    У «Натуральнай гісторыі» Плінія Старэйшага васіліск — змяя, надзеленая міфічнымі рысамі[1]. У іншых крыніцах — міфічны жахлівы змей[2]. У прыватнасці, лужычане лічылі, што васіліск — певень з крыламі дракона і хвастом яшчаркі[3].

    Васіліск у Бібліі

    У Бібліі слова «васіліск» упершыню з’яўляецца ў перакладзе Старога Запавету з іўрыту на старажытнагрэчаскую мову (Септуагінты, III—I стагоддзя да н э.) і латынь (Вульгата, IV—V стагоддзя). Таксама ўжываецца ў рускім Сінадальным перакладзе (XIX стагоддзе).

    У яўрэйскім тэксце Танах няма прамога аналага слова «васіліск». Напрыклад, у 91 псалме Танах (адпавядае 90-му псалму грэчаскага і рускага тэксту Псалтыры) месца гэтага слова займае стар.-яўр.: «פתן»«פתן» («леў, львяня»)[4], а ў Кнізе прарока Ісаі Танах — стар.-яўр.: «אפעה»«אפעה».

    Акрамя таго, «васіліск» з Сінадальнага перакладу Другога закона адпавядае яўрэйскаму слову сараф («пякучы»), якое можа пазначаць атрутных змей, а ў Кнізе прарока Ераміі яму адпавядае яўрэйскае слова цэфа, або цыфоні, якое пазначае атрутную змяю — усходнюю гадзюку (Vipera xanthina).

    Септуагінты

    Слова «васіліск» (стар.-грэч.: «βᾰσῐλίσκος») згадваецца двойчы ў грэчаскім тэксце Старога Запавету, Септуагінце, у 90-м псалме і ў Кнізе прарока Ісаі (Іс. 59:5, у грэчаскім тэксце верша).

    Кірыл Александрыйскі ў тлумачэнні месца з Кнігі прарока Ісаі дае меркаванне, што васіліск — гэта дзіцяня аспіда: «Але яны памыліліся ў разліках, і ім прыйшлося выпрабаваць тое ж, чаго, па вялікаму неразумію падвяргаюцца тыя, якія разбіваюць яйкі аспідаў; таму што, калі разбілі іх, нічога іншага ў іх не знаходзяць, акрамя васіліска. А гэты зародак змея вельмі небяспечны, і прытым гэта яйка — нягоднае»[5].

    Такая трактоўка супярэчыць таму, што ў Кнізе прарока Ісаі пладамі аспіда з’яўляюцца «лятучыя цмокі». Аднак крыніцы адрозніваюць міфічных лятучых змей, у якіх тады верылі, і васіліскаў[6].

    У грэка-рускім слоўніку Іосіфа Дварэцкага слова ἀσπίς, ἀσπίδος (аспід) абазначае змяю відаў Coluber aspis, Coluber haye альбо Naia haye[7].

    Заходнееўрапейскія пераклады

    Лацінскі тэкст Бібліі, Вульгата, змяшчае слова «basiliscum» у 90 псальме[8], форму вінавальнага склону для лац.: «basiliscus» (ад стар.-грэч.: «βασιλίσκος»).

    Беларускаму слову «васіліск» адпавядаюць ангельскія cockatrice і basilisk[9], і ў англійскай Бібліі караля Якава першае з іх згадваецца чатыры разы: тройчы ў Кнізе прарока Ісаі (Іс. 11:8, Іс. 14:29, Іс. 59:5, у Сінадальным перакладзе слова «васіліск» не прысутнічае) і адзін раз у Кнізе прарока Ераміі (у тым жа месцы, што і яго рускі аналаг у Сінадальным перакладзе)[10].

    Сінадальны пераклад

    У Сінадальным перакладзе васіліск згадваецца тройчы.

    З апісання ў Другім законе можна заключыць, што васіліскі ўваходзяць у лік небяспечных насельнікаў пустыні, ад якіх Бог выратаваў яўрэйскі народ у час яго блуканняў (ДрЗ. 8:15), Ерамія жа піша пра васіліскаў, пералічваючы будучыя кары Божыя (Іер. 8:17). Нарэшце, гэта істота згадваецца ў 90-м псалме: «на аспіда і васіліска наступіш; таптаць будзеш льва і дракона» (Пс. 90:13), — тут васіліск апісваееца як адна з грозных небяспек, ад якіх Гасподзь абяцае захоўваць праведніка.

    Тлумачэнне ў біблеістыцы

    Малаазіятская гадзюка (Vipera xanthina)

    У Бібліі слова «васіліск», і яго сінонім «яхідна», пазначала любых атрутных змей[11]. Хоць дакладнае значэнне цяжка вызначыць, мяркуюцца змеі сямейства аспідаў, у тым ліку кобры, а таксама з сямейства гадзюк[12].

    Пры гэтым два верша Бібліі (Пс. 90:13, Ис. 59:5) падзяляюць аспідаў і васіліскаў. Аміян Марцэлін, які жыў у IV стагоддзі, таксама падзяляў аспідаў, яхіднаў, васіліскаў, і іншых змей.

    У «Яўрэйскай энцыклапедыі Бракгаўза і Эфрона» пазначаны некаторыя варыянты атаяснення васіліска з некаторымі відамі змей, але дакладнае рашэнне пытання прызнана цяжкім.

    У «Тлумачальнай Бібліі» пад рэдакцыяй А. П. Лапухіна біблейскага васіліска атаясамліваюць з індыйскай змяёй-акулярніцай.

    У тлумачэнні раннехрысціянскага святога і багаслова Іаана Касіана васіліск служыць вобразам дэманаў і д’ябла, а яд васіліска — вобразам зайздрасці[13].

    Антычныя ўяўленні

    Як мяркуецца, міф пайшоў з апісання маленькай атрутнай змейкі, якая лічылася ў Егіпце святой, ад шыпенні якой разбягаліся ўсе жывёлы, а таксама змеі, якую згадвалі Арыстоцель у IV стагоддзі да н. э. і Псеўда-Арыстоцель[14].

    Апісанне васіліска як міфічнай істоты прысутнічае ў «Натуральнай гісторыі» Плінія Старэйшага (I стагоддзе н. э.), напісанай на аснове прац грэчаскіх гісторыкаў і храністаў[15]. Згодна з ёй, васіліск жыве ў наваколлі горада Кірэнаіка, яго даўжыня да 30 см[16], у яго белая пляма на галаве, якія нагадвае дыядэму. Некаторыя энцыклапедыі канца XIX стагоддзя прыпісвалі Плінію адсутныя ў яго словы, што гэты змей жоўтага колеру і мае нарасты на галаве. Ад шыпення васіліска ўцякаюць усе іншыя змеі. Ён рухаецца не як іншыя змеі, а падымае ўгору сваю сярэдную частку. Валодае здольнасцю забіваць не толькі атрутай, але і поглядам, пахам, спальвае траву і ламае камяні[17]. Паэт Лукан, які пісаў у тыя ж гады, што і Пліній, лічыў, што васіліск з’явіўся з крыві забітай Гаргоны Медузы, і таксама ад яго позірку можна акамянець.

    Пісьменнік Гай Юлій Салін піша тое ж самае ў III стагоддзі, аднак з невялікімі адрозненнямі: даўжыня змеі каля 15 см, пляма ў выглядзе белай павязкі, смяротны погляд не згадваецца, але апісваецца вялікая ядавітасць яду і моцны пах[18]. Яго сучаснік Геліядор пісаў пра васіліска, які адным сваім дыханнем і поглядам сушыць і губіць усё, што яму трапляецца[19].

    Пліній пісаў пра паданні, што аднойчы вершнік ударыў васіліска дзідай, але яд пацёк па дрэўку і забіў і вершніка, і яго каня. Падобны сюжэт сустракаецца ў паэме Лукана пра тое, як васіліск знішчае атрад воінаў, але адзін з воінаў ратуецца, калі адсякае сабе атручаную руку, калі яд пацёк па дзідзе[20].

    Пліній пісаў, што ласкі могуць забіць васіліска сваім пахам, калі залезуць у яго нару, але пры гэтым паміраюць самі[17]. Пра варожасць васіліскаў і ласак згадвалася і ў працы Дэмакрыта ў III стагоддзі да н. э.[15] Пачынаючы з II стагоддзя н. э.[15] пайшло павер’е, што васіліск гіне ад крыку пеўня, і таму раілася насіць гэтых жывёл у клетцы[14].

    З вачэй і крыві васіліскаў нібыта можна было вырабляць розныя амулеты і зёлкі[17][21].

    Урэй на лбе маскі Тутанхамона.

    «Іерагліфіка» IV стагоддзя н. э. апавядае, што егіпцяне мелі іерогліф са змяёй, якую называлі «урэем», што па-грэчаску азначала «васіліск», і ён абазначаў «вечнасць». Егіпцяне верылі, што толькі гэтая змяя несмяротная, дыханнем яна здольная забіць любую іншую істоту, і яе малявалі над галовамі багоў[22]. Гэты іерогліф адлюстроўваў Сонца і багіню-кобру Уаджыт — апякунку Ніжняга Егіпта. Залатая фігурка урэя мацавалася на лбе фараонаў як частка царскага галаўнога ўбору.

    Рагатая гадзюка

    Біёлаг І. І. Акімушкін і іншыя аўтары меркавалі, што васіліск — гэта рагатая гадзюка[23]. Яе малюнак з рожкамі быў егіпецкім іерогліфам, які абазнача гук «ф», і магло быць прынята Плініем Старэйшым за змяю з каронай, што тлумачыць грэчаскую назву змяі «васіліск» — «цар»[23].

    Нараджэнне з птушынага яйкі

    Васіліск, які вылупіўся з яйкі птушкі ібіс. Гравюра Пьерио В. Б.(англ.) бел., 1556

    Па антычным павер’і, васіліскі нараджаліся з яек птушкі ібіс, якая, сілкуючыся яйкамі змей, сама часам адкладае ўласныя яйкі праз дзюбу (магчыма, гэта інтэрпрэтацыя ладу пушчыка са змяіным яйкам у дзюбе[24]). Запісы аб павер’е захаваліся ў пісьменнікаў IV стагоддзя: багаслова Каміниана[25], знаўцы Егіпта, які сцвярджаў, што «няма сумневу, што васіліскі нараджаюцца з яек птушкі, якую ў Егіпце клічуць ібісам», і Аммиана Марцеллина, у якога аповяд пра васіліска варта адразу пасля згадкі егіпецкага павер’я. Гай Юлій Саліна ў III стагоддзі таксама пісаў пра павер’е, што ібісы пажыраюць вельмі атрутных змей, і адкладаюць яйкі ротам[26].

    Аб тым жа пісалі медык Г. Браўн XVII стагоддзя ў крытычным працы «Памылкі і памылкі» і заолаг-падарожнік Альфрэд Брэм[27] XIX стагоддзя, што прыводзіла спасылку на сярэднявечнае выданне В. Б. П’ерыа(англ.) бел., з ілюстрацыяй васіліска, вылупіўся з яйка пушчыка[28]. Яны тлумачылі павер’е тым, што паглынанне атрутных і заразных змяіных яек заражае змяенышамі яйкі саміх птушак. Таму егіпцяне разбівалі знахадзімыя яйкі ібіса, каб не вылупіліся васіліскі, хоць у той жа час абагаўлялі гэтых птушак за паглынанне змей[29].

    Сярэднявечны змей-певень

    У Сярэднія стагоддзя вобраз васіліска быў дапоўнены новымі дэталямі, згодна з якім ён вылупляется з яйка, знесенага старым пеўнем, пакладзенага ў гной і высіджанага жабай. Змяніліся і ўяўленні аб знешнім выглядзе: васіліска сталі адлюстроўваць у выглядзе пеўня са змяіным хвастом, часам з тулавам жабы, хоць меліся і іншыя варыянты. Першае падобнае ўпамінанне сустракаецца ў Пьера де Бове(фр.) бел. у пачатку XIII стагоддзя. Ён паўтарае апісанне Плінія, апісваючы васіліска як хахлатага змея, але таксама згадвае, што часам яго выяўляюць як пеўня са змяіным хвастом, прыводзячы падобную выяву, і што часам ён нараджаецца ад пеўня[30][15]. Нягледзячы на тое, што вера ў васіліска была падобна царкоўным дагматам, якія адмаўляць было нельга, Альберт Вялікі ў XIII стагоддзі лічыў выдумкамі гісторыі пра крылаты лацінскі выраз васіліска, народжанага з пеўневага яйкі.

    Таксама было павер’е, што калі адлюстраваць погляд васіліска люстэркам, то той памрэ убачыўшы сябе самога, падобна Горгоне Медузе[15]. Гэта меркаваньне выклікала саркастычнае заўвагу даследчыка XI ст. Аль-Біруні: «Чаму ж гэтыя змеі да гэтага часу не знішчылі адзін аднаго?»[14]. У XIII стагоддзі з’явіліся зборнікі навел «Рымскія дзеі», і яго дапоўненая рэдакцыя «Гісторыя бітваў Аляксандра Вялікага», у якіх васіліск, седзячы на сцяне крэпасці (у іншым варыянце — на гары), поглядам забівае шмат воінаў, і тады Аляксандр Македонскай загадвае зрабіць люстэрка, гледзячы ў якое змей забівае сам сябе[31].

    Па паданнях лужичан, васіліск — гэта певень з крыламі дракона, кіпцюрамі тыгра, хвастом яшчаркі, дзюбай арла і зялёнымі вачыма, на галаве якога знаходзіцца чырвоная карона, а па ўсім целе — чорная шчацінне (луска), хоць ён можа выглядаць і як вялікая яшчарка[3].

    Падобнае павер’е існуе ў літоўскіх паданнях пра лятучага змея Айтварасе. Ён вылупляется з яйка чорнага пеўня, якога трэба трымаць у доме 7 гадоў. Па начах ён прыносіць гаспадарам грошы і ежу, напрыклад смятану, якую адрыгае ў посуд.

    Палякі лічылі, што васіліск створаны д’яблам[3].

    «Паядынак тхара з василиском». Гравюра Холлара, XVII стагоддзе.
    «Паядынак тхара з васіліскам». Гравюра Холара, XVII стагоддзе.
    Малюнак васіліска з кнігі Альдрованди «Гісторыя змей і драконаў» (Балоння, 1640)
    Малюнак васіліска з кнігі Альдравандзі «Гісторыя змей і драконаў» (Балоння, 1640)

    Скепсіс і крыптазаалогія

    З росквітам прыродазнаўчых навук ў эпоху Адраджэння пра васіліска згадваецца ўсё радзей.

    Апошняе згадванне аб «сустрэчы» з ім у Варшаве датуецца 1587 годам. Двума дзесяцігоддзямі раней прыродазнавец Конрад Геснер скептычна выказаўся адносна існавання васіліска[32]. Эдвард Топселл(англ.) бел. у 1608 годзе казаў, што певень са змяіным хвастом, магчыма, існуе, але не мае нічога агульнага з васіліскам[33]. Г. Браўн у 1646 годзе ідзе яшчэ далей: «Гэта істота — не толькі не васіліск, але і наогул не існуе ў прыродзе»[15].

    Афрыканіст і натураліст Н. Н. Няпомняшчы выказаў здагадку[24], што верш Бібліі аб нараджэнні васіліскаў з яек аспіда (у грэч. арыгінале верша Іс. 59:5) і вобраз васіліска — змеяпеўгя з’яўляюцца скажэннем егіпецкага павер’я аб птушкі ібіса. Якая, па павер’і, елі васіліскаў, з яек якой яны нараджаліся.

    Часам за васіліска прымаліся проста прадметы дзіўнай формы. Напрыклад, у 1202 годзе ў Вене з-за яго быў прыняты выяўлены ў шахце студні кавалак пяшчаніку, падобны на пеўня, што разам са зловонием падземнага серавадароду прывяло забабонных жыхароў у жах, і гэта падзея было занесена ў аналы горада. У 1677 годзе надпіс аб гэтай «сустрэчы з василиском» была выбітая на каменнай пліце і ўстаноўлена на гэтым калодзежы. І толькі ў пачатку XX стагоддзя прафесар-даследчык спусціўся ў калодзеж і выявіў камень, падобны на васіліска[34].

    Іншыя версіі

    Д. Б. Дэ Тоні, каментуючы працу Леанарда ды Вінчы, які цытаваў Плінія, выказаў здагадку, што па апісанні васіліск падобны на варава[35].

    Неабходна адзначыць, што ў Еўропе былі распаўсюджаныя містыфікатары: калечачы жывёл, яны выдавалі іх за казачных істот[36]. Напрыклад, за васіліска выдаваўся пахіл[36]. Большасць яго малюнкаў, якія адносяцца да XVI—XVII стагоддзяў, заснаваныя менавіта на такіх муляжах[15].

    Вобраз васіліска ў культуры

    Васіліск (разам з асьпідам, ільвом і цмокам — на падставе 90-га псалма) уваходзіць у лік зааморфных выяаў дэманаў або д’ябла, прынятых у хрысціянскім мастацтве[37].

    На стадыі станаўлення хрысціянскай іканаграфіі перыяду IV — пачатку IX стагоддзяў візантыйскія майстры звярталіся да ўмоўнага мове знакаў. Хрыстос над аспідам і васіліскам адлюстроўваўся на шчытах візантыйскіх лампад[38].

    «Хрыстос-пераможца, які папірае аспіда і васіліска» — адзін з рэдкіх варыянтаў іканаграфіі Ісуса Хрыста. Сярод вядомых узораў можна назваць рэльеф IX стагоддзя на слановай косткі з Оксфардскай бібліятэкі[39]. Аналагічная кампазіцыя намаляваная ў конхе паўднёвай апсіды сабора Сан-Джуста ў Трыесце. У левай руцэ Хрыстос трымае разгорнутую кнігу, а правай бласлаўляе. Мясцовыя святыя Іуст і Сервул размяшчаюцца па баках ад яго[40].

    «Вобраз Хрыста, які топча аспіда і васіліска, у паўднёвай апсідзе, відавочна, узыходзіць да мазаіцы Архіепіскапскай капэлы ў Равене. Ён сустракаецца таксама на адной з стуковых панэляў у Баптыстэрыі праваслаўных у Равене і быў прадстаўлены ў мазаіцы не захавалася базылікі Санта-Крочэ (1-я палова V стагоддзя), вядомай па апісанні храніста Андрэа Аньела».

    Адна з ікон Божай Маці, якая адносіцца да XVIII стагоддзя, носіць назву «На аспіда і васіліска наступішы». Яна адлюстроўвае Божую Маці, якая папірае сілы зла[41].

    У эпоху Адраджэння васіліск даволі часта згадваўся ў шматлікіх багаслоўскіх тэкстах і бестыярыях як вобраз заганы. Ва часы Шэкспіра ім называлі прастытутак, хоць сам англійскі драматург згадваў яго[42] толькі як класічнага змея са смяротным позіркам[15].

    У паэзіі XIX стагоддзя хрысціянскі вобраз васіліска-д’ябла пачынае цмянець. У паэтаў-рамантыкаў Кітс, Колрыджа і Шэлі васіліск больш падобны да высакароднага егіпецкага знаку, чым пачвары. У «Одзе да Неаполю» Шэлі заклікае горад: «Будзь, як імперскі васіліск, сражай ворагаў нябачнай зброяй»[15].

    У геральдыцы васіліск — сімвал магутнасці, лютасці і царскасці.

    У сучаснай культуры

    Існуе меркаванне, што ў сучаснай культуры васіліск не мае вялікай папулярнасці і адмысловага сімвалічнага значэння, у адрозненне, напрыклад, ад аднарога і русалкі. Патэнцыйную міфалагічную нішу васіліска трывала заняў цмок, чыя гісторыя старажытнае і шырэй[15].

    Тым не менш васіліск прадстаўлены ў сучаснай літаратуры, у кіно і камп’ютэрных гульнях.

    У прыватнасці, у вобразе гіганцкага змяя ён прысутнічае на старонках рамана Джоан Роўлінг «Гары Потэр і Таемная пакой», а таксама ў яго экранізацыі.

    Рознае

    У сучаснай заалогіі васіліскамі называецца род яшчарак з сямейства Corytophanidae, якія жывуць у Паўднёвай Амерыцы. Яны названыя так з-за наяўнасці ў самцоў на патыліцы трохкутнага грэбня, які выклікае асацыяцыю з міфічным васіліскам.

    Гл. таксама

    Зноскі

    1. ↑ Плиний Старший, комментарий переводчика И.Ю. Шабага
    2. ↑ Белова, 1995
    3. 1 2 3 Белова, 1995, с. 292
    4. ↑ Текст Библии. Лексикон. Поиск.
    5. ↑ Кирилл Александрийский. Творения. т. 8. Толкования на пророка Исаию. стр.364
    6. ↑ Гай Юлий Солин. Ибисы ; Василиск; // Собрание достопамятных сведений.
    7. ↑ Древнегреческо-русский словарь Дворецкого Архівавана 28 сакавіка 2016.: стар.-грэч.: ἀσπίς, ίδος (ῐδ) ἡ … 7) зоол. аспид (Coluber aspis, Coluber haye или Naia haye) Her., Arst., Men., Plut.
    8. ↑ Psalms/Псалтырь // Иероним. Вульгата.
    9. ↑ василиск // Мультитран.
    10. ↑ 4 Bible results for «Cockatrice.» Showing results 1-4 // BibleGateway.com.
    11. ↑ Ехидна // Толковый словарь Ефремовой, 2000.
    12. ↑ Ехидна // Толковый словарь живого великорусского языка(руск.) бел. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд.. — СПб.: Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
    13. ↑ Иоанн Кассиан. Творения. — С. 369 [василиск и бесы], 626 [василиск - дьявол], 625-626 [яд василиска - зависть и ненависть].
    14. 1 2 3 Юрченко, 2002
    15. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Непомнящий, 1997
    16. ↑ В переводе И. Ю. Шабага ошибка: «до двенадцати локтей», что значит до 5 метров.
    17. 1 2 3 Плиний Старший
    18. ↑ Гай Юлий Солин. Василиск // Собрание достопамятных сведений.
    19. ↑ Гелиодор Эфиопика. — III—IV век.
    20. ↑ Марк Анней Лукан. кніга I, 726, 828 // Фарсалия, или поэма о гражданской войне.
    21. ↑ Корнелий Агриппа. Книга I // Оккультная философия. — 1531.
    22. ↑ Гораполлон. О том, как [египтяне] изображают вечность // Иероглифика : кніга первая / Пер. с др.-греч. А. Г. Алексаняна.
    23. 1 2 Акимушкин, 1965, «Рогатая гадюка — прародитель легенды»
    24. 1 2 Непомнящий, 1997, с. 3
    25. ↑ Кассиан. Книга VII, часть V // On the Incarnation of the Lord, Against Nestorius. — IV век. Архівавана 29 кастрычніка 2014 года. (англ.) (англ.)
    26. ↑ Гай Юлий Солин. Ибисы // Собрание достопамятных сведений. — III век.
    27. ↑ Брем, А. Э. Семейство ибисовые // Жизнь животных. — 1863-1869.
    28. ↑ В. Б. П’ерыа(англ.) бел. Malum ex bonis initiis subsecutum. Cap XX // Hieroglyphica : 1556. — Frankfurt, 1678. — С. 210. (лац.) (лат.) — пераклад на англ. зрабіў Браун, 1672, гл. у яго ў заўвагах.
    29. ↑ Цицерон. Книга I, 101 // О природе богов = De Natura Deorum. — I век до н. э..
    30. ↑ Пьер де Бове, 1218
    31. ↑ Василиск на сайце «Энциклопедия вымышленных существ» (руск.)  : Повесть о рождении и победах Александра Великого — СПб.: Азбука-Классика, 2006. — с. 186, 190—192
    32. ↑ Конрад Геснер. «Истории животных»
    33. ↑ Эдвард Топселл(англ.) бел.. «История змей», 1608
    34. ↑ Булычёв, 1995 и Акимушкин, 1965, с. 34-36, пересказывая сообщение зоолога Вилли Лея в книге «Экзотические животные»
    35. ↑ Комментарии Де Тони на стр. 106 в Леонардо да Винчи. О себе и своей науке // Избранные произведения : в 2 т / пер. А. А. Губера, В. П.Зубова, В. К. Шилейко, А. М. Эфроса; по д ред. А. К. Дживелегова, А. М. Эфроса. — М.: Студия Артемия Лебедева, 2010. — Т. 1. — С. 106.(недаступная спасылка) ;
      Де Тони Д. Б. Le piante e gli animali in Leonardo da Vinci. Bologna, 1922.
    36. 1 2 Акимушкин, 1965, с. 37-38
    37. ↑ **Квливидзе Н. В.. Бес (раздел «Изображения») // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2002. — Т. IV. — С. 683—686. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-89572-009-9.
    38. ↑ **Залесская В. Н.. Византийская империя. Часть IV (раздел «Прикладное искусство») // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2004. — Т. VIII. — С. 303—359. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-89572-014-5.
    39. ↑ Иисус Христос // Большая Российская энциклопедия.
    40. ↑ Орецкая И. А. ИКОНОГРАФИЯ МОЗАИК СОБОРА САН ДЖУСТО В ТРИЕСТЕ: ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫЕ ЗАМЕЧАНИЯ // Вестник ПСТГУ. Серия V. Вопросы истории и теории христианского искусства, 2014. Вып. 4 (16). — С. 19—29.
    41. ↑ На аспида и василиска наступиши икона // Vidania.ru.
    42. ↑ basilisk // A General Glossary to Shakespeare’s Works. / Alexander Dyce[en]. — Boston. Dana Estes and Company. — 1904. (англ.) (англ.)

    Літаратура

    Гістарычныя крыніцы

    Канец XIX ст.

    Сучасная літаратура

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі (9):
    Катэгорыя·Артыкулы да фарматавання
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы са спасылкамі на элементы Вікідадзеных без беларускага подпісу
    Катэгорыя·Удакладненне арфаграфіі
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Запыты на пераклад з рускай
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з непрацоўнымі спасылкамі
    Катэгорыя·Сярэдневяковая міфалогія
    Катэгорыя·Міфічныя птушкі
    Катэгорыя·Персанажы паводле алфавіта
    Катэгорыя·Міфалагічныя персанажы паводле алфавіта