wd wp Пошук: ⬜

Аніс

Аніс[3], аніс звычайны[4], або бядрынец анісавы (Pimpinélla anísum) — аднагадовая травяністая расліна сямейства парасонавыя (Apiaceae)[5].

Назвы

Аніс звычайны, аныш, ганыш[6][7], гануш[8], ганус[9].

Батанічнае апісанне


Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Зверху ўніз:
Суцвецце.
Насенне.

Аднагадовая, тонка- і коратка-апушаная травяністая расліна[5]. Корань тонкі, верацянопадобны, стрыжнёвы. Сцябло вышынёй да 30-60 см, прамое, круглявае, бароздавае, коратка апушанае, у верхняй частцы галінастае[5].

Прыкаранёвае лісце круглавата-сэрцападобнае, з зубчастым краем, на доўгіх чаранках, сцябловае — складанаперыстарассечанае[5].

Кветкі дробныя, пяцічленныя, невыразныя, сабраны на канцах галін у складаныя парасонікі 2,5-6 см у папярочніку, з 7-15 каротка-рассеяна-апушанымі прамянямі[5]. Абгортка адсутнічае ці яна адналісцевая, лісточкі абгорткі ніткападобныя, у ліку аднаго — некалькіх. Пялёсткі белыя, даўжынёй каля 1,5 мм, па краях расніцавыя і на спінцы каротка-шчацініста-апушаныя, з загнутай унутр верхавінай, звонку апушаныя. Тычынак пяць; песцік з ніжняй двухгнёздавай завяззю і двума слупкамі.

Плод-двухсямянка, шырока-сэрцападобна-яйкападобны, яйкападобны ці зваротна-грушападобны, карычнева-шэры ці шэра-зялёны, даўжынёй 3-4 мм, некалькі сціснуты з бакоў, са слаба выступаючымі спінавымі рэбрамі[5]. Плады з прыемным пахам і саладкавата-рэзкім густам. Паўплодзікі з пяццю рабрынкамі, двума сакраторнымі канальчыках на плоскім і шматлікімі дробнымі канальчыках на выпуклым баку. Вага 1000 «семачкаў» (паўплодзікаў) 2-3,6 г[10].

Святло-, цяпло- і вільгацелюбівая расліна, патрабавальная ўрадлівасці глебы. Размнажаюць насеннем. Плады маюць да 6 % эфірнага і да 28 % тлустага алею.

Цвіце ў чэрвені — ліпені, плоданасіць у жніўні[5].

Арэал

Радзіма з дакладнасцю невядомая, многія лічаць — Міжземнамор’е або Блізкі Усход. Некаторыя аўтары (Дэкандоль, Калестані і інш.) дзікарослым продкам лічаць Anisum creticum Calest.[11] = Pimpinella cretica Poir.

Разводзіцца на насенне ва ўсёй Паўднёвай Еўропе, у Малой Азіі, Мексіцы і Егіпце.

Культывуецца ў Еўропе, Азіі, Паўднёвай Афрыцы і Амерыцы. На Беларусі малапашыраная культура, вырошчваецца ў адкрытым грунце і цяпліцах. У Расіі аніс расце як культурная расліна на вялікіх плошчах пераважна ў Варонежскай, Белгародскай, Курскай абласцях, у меншых памерах — у Краснадарскім краі прыкладна з 30-х гадоў XIX стагоддзя[5].

Таксанамія

Від Аніс уваходзіць у род Бядрынец (Pimpinella) сямейства Парасонавыя (Apiaceae) парадку Парасонакветныя (Apiales).

яшчэ 8 сямействаў (згодна Сістэме APG II)

яшчэ каля 150 відаў

парадак Парасонакветныя

род Бядрынец

аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя

сямейства Парасонавыя

від
Аніс

яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін
(згодна Сістэме APG II)

яшчэ больш 300 родаў

Раслінная сыравіна

Нарыхтоўка

Для лячэбных мэт выкарыстоўваюцца плады аніса — лац.: Fructus Anisi vulgaris. Іх нарыхтоўваюць падчас паспявання, калі плады першых парасонікаў пабурэлі, а плады астатніх парасонікаў яшчэ зялёныя. Зрэзаныя расліны звязваюць у снопікі і сушаць пад навесамі. Пасля сушкі іх абмалочваюць і на веялках аддзяляюць плады ад прымешак[5].


Эфірны анісавы алей.

Хімічны склад

Сухія плады ўтрымліваюць 1,2-3,5 % (часам 6 %) эфірнага алею, 8-28,4 % тлустага алею, да 19 % бялковых рэчываў, а таксама цукры і арганічныя кіслоты [5].

Галоўныя кампаненты эфірнага алею — анетол(руск.) бел. (да 80 %) і мецілхавікол(руск.) бел. (10 %), акрамя таго, алей змяшчае анісавы альдэгід(руск.) бел., анісавы кетон, анісавы спірт, анісавую кіслату(руск.) бел., α-феландрэн(руск.) бел., α-пінен(руск.) бел., дыпентэн(руск.) бел., камфен(руск.) бел., ацэтальдэгід, аніскетон [5]. Эфірны алей атрымліваюць перагонкай парай пладоў анісу.

Фармакалагічныя ўласцівасці

Прэпараты з аніса валодаюць супрацьзапаленчым, антысептычным, спазмалітычным, анестэзуючым і ветрагонным уласцівасцямі, дзейнічаюць як слабільнае. Плады анісу і яго прэпараты ўзмацняюць функцыю залозавага апарата бронхаў і кішачніка, павышаюць сакраторную функцыю страўнікава-кішачнага тракту, памяншаюць спазмы гладкай мускулатуры кішачніка. Павышаюць сакрэцыю малочных залоз і стымулююць маторную функцыю маткі. Малатаксічны[5].

Значэнне і выкарыстанне

Аніс ужываюць з глыбокай старажытнасці, пра гэта сведчыць насенне, выяўленае ў палевых пабудовах каменнага стагоддзя. Згадвалі пра яго старажытныя егіпцяне, старажытнагрэчаскія лекары — Гіпакрат, Тэафраст і Дыяскарыд(руск.) бел.[11][12].

З Егіпта аніс прыйшоў на палі Еўропы і ў многія іншыя часткі свету. У Расіі пачалі вырошчваць гэтую культуру ў пачатку XIX стагоддзя.

Тлусты алей выкарыстоўваецца ў мылаварэнні, а яго шчыльная частка служыць заменнікам какава.

Выкарыстоўваецца ў парфумерыі і медыцыне.

Ад паху аніса гінуць насякомыя: вошы, клапы, молі, тараканы, чмялі, а таксама кляшчы [12].

Аніс — добрая нектараносная расліна[13].

Адходы перапрацоўкі пладоў анісу выкарыстоўваюць на корм свойскай жывёлы[5].

Выкарыстанне ў кулінарыі

Вострапрыпраўная расліна.

Плады і атрыманы з іх анісавыя алей знаходзяць шырокае прымяненне ў хлебапякарнай, кандытарскай і лікёрагарэлачнай прамысловасцях.

У якасці вострай прыправы выкарыстоўваюцца пераважна плады, якія маюць інтэнсіўны лёгкі асвяжальны водар. Часцей за ўсё аніс дадаюць у розныя пірагі, печыва, пернікі, аладкі(руск.) бел., кексы(руск.) бел., малочныя(руск.) бел. і фруктовыя супы, да шпінату замест мушкатовага арэха(руск.) бел. і іншыя стравы.

На аснове аніса вырабляюць моцныя спіртныя напоі, такія як аніс, пасціс(руск.) бел., перна, рыкард, уза, цыпура, арак, ракы(руск.) бел., самбука, абсент, масціка(руск.) бел., пачаран.

Ужыванне ў медыцыне

Лекавыя сродкі: эфірны анісавы алей(руск.) бел. (уваходзіць у склад опіумна-бензойнай настойкі і груднога эліксіра(руск.) бел.), плады аніса, зборы(руск.) бел. (гарбата), тлусты алей, грудны эліксір, нашатырна-анісавыя кроплі [5].

Дапамагаюць пры запаленні нырак і мачавога пузыра, выводзяць пясок з мочавыдзяляльных шляхоў. Ужываецца пры ўздуцці жывата, для стымуляцыі сакраторнай функцыі печані і падстраўнікавай залозы. Прэпараты аніса, у тым ліку ў лекавых зборах, рэкамендуюцца таксама пры анацыдных гастрытах, метэарызме і іншых парушэннях функцыі страўнікава-кішачнага тракта[5]. Якія кормяць маці для павелічэння колькасці малака, для аддзялення макроты пры кашлю, а таксама пры коліках карысна ўжываць анісавы чай[5].

Анісавыя алей і плады ўжываюць галоўным чынам у якасці адхарквальнага сродку пры катары дыхальных шляхоў, трахеітах, ларынгітах і іншых захворваннях органаў дыхання. Анісавы алей часта камбінуюць з іншымі эфірнымі алеямі, антыбіётыкамі; яны ўваходзяць у склад розных адхарквальных мікстур.

Прэпараты валодаюць слабым дэзінфікуючым дзеяннем.

Зноскі

↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь.. — Минск: «Наука и техника», 1967. — С. 15. — 160 с. — 2 350 экз.
↑ Назва згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Анис обыкновенный // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 23-24. — 200 с. — 130 000 экз.
↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
↑ З. Верас, Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік, Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра. Вiльня, Субач 2, 1924
↑ Анненков Н.(руск.) бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
↑ Слоўнік тэрміналёгіі агульнае расьлінагадоўлі (праект). Менск: Інбелкульт, 1930
↑ Атлас лекарственных растений СССР / Гл. ред. Н. В. Цицин. — м: Медгиз, 1962. — С. 42. — 702 с.
1 2 Паводле кнігі «Флора СССР» (гл. раздзел Літаратура).
1 2 Паводле кнігі «Энциклопедия лекарственных растений» (гл. раздзел Літаратура).
↑ Абрикосов Х. Н. и др. Анис // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 16.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.1: А-Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — 552 с.:іл.
Анис // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0
Род 1015. Анис — Anisum Gaertn. // Флора СССР. В 30-ти томах / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1950. — Т. XVI. — С. 445—446. — 648 с. — 3 500 экз.
Мазнев Н. И. Анис обыкновенный // Энциклопедия лекарственных растений. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Мартин, 2004. — С. 75—76. — 496 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-8475-0213-3.
Мазнев Н. И. Травник для всей семьи. — М.: Лада, РИПОЛ классик, Дом. XXI век, 2006.
Кузнецова М. А. Лекарственное растительное сырье и препараты. — М.: Высшая школа, 1987.