wd wp Пошук: ⬜

Аляксандр Ільіч Лізюкоў

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лізюкоў.

Аляксандр Ільіч Лізюкоў (26 сакавіка 1900 — 23 ліпеня 1942) — савецкі военачальнік, Герой Савецкага Саюза, генерал-маёр [2].

У гады Вялікай Айчыннай вайны праявіў сябе пры абароне перапраў праз Дняпро, абарончай мяжы па рацэ Вопь, а таксама ў Бітве пад Масквой. У 1942 годзе падчас Варонежска-Варашылаўградскай абарончай аперацыі камандаваў 5-й танкавай арміяй, якая наносіла контрудар па групоўке нямецкіх войскаў, якая наступала на Варонеж. Загінуў у баі; дакладнае месца пахавання застаецца невядомым. Паводле афіцыйнай версіі, у выніку журналісцкага расследавання 2008 года парэшткі генерала былі знойдзены і перапахаваны ля помніка Славы, усталяванага на брацкай магіле абаронцаў Варонежа. Аднак гэтая версія супярэчыць усім вядомым гістарычным крыніцам і не адпавядае фактам[3][4].

Родны брат Героя Савецкага Саюза Пятра Ільіча Лізюкова і камандзіра партызанскага атрада Яўгена Ільіча Лізюкова [5].

Біяграфія

Аляксандр Ільіч Лізюкоў нарадзіўся 26 сакавіка 1900 года ў Гомелі. Рускі. Бацька — Ілья Усціновіч Лізюкоў, сельскі настаўнік (пазней — дырэктар Нісімкавіцкай сельскай школы Чачэрскага раёна). Сям’я Лізюковых, у якой, акрамя Аляксандра, было яшчэ два браты: старэйшы Яўген і малодшы Пётр, пражывала ў Гомелі на Траецкай вуліцы паблізу ад Коннага базара (цяпер — вуліца Сялянская і Цэнтральны рынак)[6]. Дзеці рана страцілі маці, якая памерла ў 1909 годзе, неўзабаве пасля нараджэння малодшага сына Пятра[5].

З дзяцінства вылучаўся упэўненасцю, напорыстасцю і любоўю да жыцця. У 1918 годзе скончыў 6 класаў гімназіі ў родным горадзе[7].

У гады Грамадзянскай вайны

7 красавіка 1919 года добраахвотна ўступіў шэрагі Чырвонай Арміі. У лістападзе 1919 года скончыў Смаленскую артылерыйскія курсы камсаставу ў Маскве і быў прызначаны ў 58-ю стралковую дывізію 12-й арміі Паўднёва-Заходняга фронту на пасаду камандзіра артылерыйскага ўзвода[8]. Ваяваў супраць войскаў генерала А. І. Дзянікіна і атамана С. Ст. Пятлюры [2].

У ліпені 1920 года атрымаў прызначэнне камандзірам 11-й маршавай батарэі 7-й стралковай дывізіі, а ў верасні 1920 года стаў начальнікам артылерыі браняпоезда «Камунар» № 56. Удзельнічаў у баявых дзеяннях супраць польскіх войскаў у час Савецка-польскай вайны (1919—1921) на тэрыторыі былой Кіеўскай губерні і ў падаўленні Тамбоўскага паўстання[8].

У верасні 1921 года Аляксандр Ільіч быў камандзіраваны ў Петраград для навучання ў Вышэйшай аўтабранятанкавай школе(руск.) бел., якую скончыў у верасні 1923 года [8].

Міжваенны перыяд

З верасня 1923 года — намеснік камандзіра бронецягніка № 12 «Імя Троцкага» 5-й Чырванасцяжнай арміі на Далёкім Усходзе, затым камандаваў браняпоездам № 164 і служыў на браняпоездзе № 24[8].

У верасні 1924 года залічаны ў Ваенную акадэмію ім. М. В. Фрунзе, якую скончыў у ліпені 1927 года [8]. У гэты час пісаў артыкулы і брашуры на ваенна-тэхнічную тэматыку, удзельнічаў у выпуску часопіса «Чырвоныя зоры», пісаў вершы[9].

Пасля заканчэння акадэміі да верасня 1928 года А. І. Лізюкоў выкладаў на бранятанкавых курсах у Ленінградзе (КУКС). Пасля гэтага да снежня 1929 года ён працаваў памочнікам вучэбнай часткі гэтых жа курсаў, а затым выкладчыкам тактыкі факультэта матарызацыі і механізацыі Ваенна-тэхнічнай Акадэміі РСЧА ім. Дзяржынскага(руск.) бел.[8].

Са снежня 1931 года працаваў у аддзеле ваенна-тэхнічнай прапаганды тэхнічнага штаба начальніка ўзбраення РСЧА намеснікам начальніка 1-га сектара (рэдакцыйнага выдавецтва). Са студзеня 1933 года — камандзір 3-га асобнага танкавага батальёна ў брыгадзе ім. К. Б. Каліноўскага (Нара-Фамінск, Маскоўская ваенная акруга)[8].

З чэрвеня 1934 года фармаваў і камандаваў асобным цяжкім танкавым палком, а з сакавіка 1936 года ў званні палкоўніка (гэта воінскае званне яму бло нададзена 17 лютага 1936 года[10] — 6-й асобнай цяжкай танкавай брыгадай ім. С. М. Кірава, Слуцк, Ленінградская ваенная акруга,[8] якая мела на ўзбраенні танкі Т-28 і Т-35. Тут таксама служыў пазней стаўшый генерал-маёрам танкавых войск В. А. Апарын(руск.) бел., які станоўча выказваўся аб дзейнасці А. І. Лізюкова на гэтай пасадзе:

Лізюкоў аддаў шмат сіл і фармаванню брыгады, і падрыхтоўцв кадраў танкістаў. Можна так сказаць: яго вачэй і вушэй нішто важнае не мінала… Вельмі сур’ёзна Лізюкоў займаўся ваджэннем. Ён смела эксперыментаваў у гэтай справе, патрабаваў вадзіць танк на вялікіх хуткасцях, пераадольваць лясныя зоны, яры, гарыстыя ўчасткі. І якія выдатныя механікі-вадзіцелі[зн 1] былі выхаваны ў нашай часці!..

За поспехі ў баявой падрыхтоўцы камандзір брыгады палкоўнік [11] А. І. Лізюкоў быў узнагароджаны ордэнам Леніна. Восенню 1935 года быў накіраваны ў Францыю ў складзе савецкай дэлегацыі ваенных назіральнікаў на манеўрах французскай арміі[12][13].

8 лютага 1938 года быў арыштаваны супрацоўнікамі спецыяльнаага аддзела Ленінградскай ваеннай акругі па падазрэнні ва ўдзеле ў антысавецкай ваеннай змове, у тым ліку на падставе паказанняў былога начальніка Аўтабранятанкавага ўпраўлення РСЧА(руск.) бел. І. А. Халепскага, выключаны з партыі і звольнены з радоў РККА. На допытах пад катаваннямі з яго былі выбітыя «добраахвотныя» паказанні, у прыватнасці і пра тое, што Лізюкоў «збіраўся здзейсніць тэрарыстычны акт у дачыненні да наркама Варашылава і іншых кіраўнікоў ВКП(б) і савецкага ўрада шляхам наезду танка на Маўзалей падчас аднаго з парадаў». 22 месяцы (з іх каля 17-ці месяцаў — у адзіночнай камеры) утрымліваўся ў турме Ўпраўлення дзяржаўнай бяспекі (УГБ) НКВД Ленінградскай вобласці да 3 снежня 1939 года, калі прысудам ваеннага трыбунала Ленінградскага ваеннай акругі быў апраўданы[14].

У 1940 годзе А. І. Лізюкоў быў прызначаны выкладчыкам Ваеннай акадэміі механізацыі і матарызацыі РСЧА(руск.) бел.[15].

З сакавіка 1941 года займаў пасаду намесніка камандзіра 36-й танкавай дывізіі 17-га механізаванага корпуса Заходняй Спецыяльнай ваеннай акругі [2].

Загадам Наркама абароны СССР ад 21 чэрвеня 1941 года палкоўнік А. І. Лізюкоў, які знаходзіўся ў адпачынку ў Маскве, атрымаў прызначэнне на пасаду начальніка 1-га аддзела аўтабранятанкаваг ўпраўлення Заходняй спецыяльнай ваеннай акругі[16].

Падпалкоўнік А. І. Лізюкоў у сваім кабінеце (1934).
Французскія афіцэры даюць савецкім прадстаўнікам тлумачэнні аб ходзе манеўраў. У цэнтры — падпалкоўнік А. І. Лізюкоў (Францыя, Шампань, 1935 год).

Вялікая Айчынная вайна

24 чэрвеня 1941 года, на трэці дзень пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны, палкоўнік А. І. Лізюкоў быў прызначаны намеснікам камандзіра 17-га механізаванага корпуса[зн 2] і выехаў з Масквы на фронт у размяшчэнне штаба корпуса (Баранавічы). Прыбыўшы 26 чэрвеня 1941 года ў беларускі горад Барысаў, ён паступіў у распараджэнне начальніка гарнізона (карпусны камісар І. З. Сусайкоў) і дзейнічаў па яго загадам. Прызначаны начальнікам штаба абароны горада (па 8 ліпеня 1941 года).

На салаўёўскай пераправе

Падчас Смаленскай бітвы — камендант пераправы праз Днепр у раёне Салаўёва-Ратчына. Зводны атрад пад камандаваннем палкоўніка А. І. Лізюкова паспяхова абараняў жыццёва важныя для акружаных 16-й і 20-й армій пераправы праз Днепр і Бярэзіну.

Маршал Савецкага Саюза К. К. Ракасоўскі пісаў аб А. І. Лізюкове[17]:

Палкоўнік Аляксандр Ільіч Лізюкоў быў выдатным камандзірам. Ён адчуваў сабе ўпэўнена ў любых, самых складаных абставінах, сярод усіх нечаканасцей, якія пастаянна ўзнікалі на тым адказным участке, дзе давялося дзейнічаць яго атраду. Смеласць Аляксандра Ільіча была бязмежна, уменне манеўраваць малымі сіламі — на вышыні. Быў момант, калі немцы перахапілі гарлавіну меха ў раёне перапраў праз дняпро. але гэта працягвалася ўсяго некалькі часоў. Падраздзяленні Лізюкова адкінулі і знішчылі ўвесь варожы атрад.

За заслугі быў прадстаўлены да ордэна Чырвонага Сцяга. У наградным лісце было запісана[13]:

З 26 чэрвеня па 8 ліпеня 1941 года працаваў начальнікам штаба групы войск па абароне Барысава. Нягледзячы на тое, што штаб даводзілася фармаваць з камандзіраў, адстаўшых ад сваіх частак, у момант бязладнага адыходу ад горада Мінска, таварыш Лізюкоў праявіў максімум энэргіі, настойлівасці, ініцыятывы. літаральна пад бесперапыннай бамбардзіроўкай з боку ворага, не маючы сродкаў кіравання, таварыш Лізюкоў сваёй настойлівай работай забяспечыў кіраванне часцямі, асабіста праявіў мужнасць і храбрасць. Дастоін прадстаўлення да ўрадавай узнагароды ордэнам Чырвонага Сцяга.

Але кіраўніцтва вырашыла інакш[зн 3].

Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 5 жніўня 1941 года «за ўзорнае выкананне баявых заданняў Камандавання на фронце барацьбы з германскім фашызмам і праяўленыя пры гэтым адвагу і геройства» палкоўніку Лізюкову Аляксандру Ільічу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалі «Залатая Зорка»[18]. Разам з А. І. Лізюковым у абароне перапраў прымаў удзел яго 16-гадовы сын Юрый, курсант Барысаўскага танкавага вучылішча.

У жніўні 1941 года А. І. Лізюкоў прыняў камандаванне 1-й танкавай дывізіяй. Часці гэтага злучэння трымалі абарону па рацэ Вопь на паўночным захадзе ад горада Ярцава. У пачатку верасня 1941 года дывізія А. І. Лізюкова адцясніла немцаў з усходнягя боку ракі. фарсіравала гэтую вадзяную перашкоду і замацавалася на плацдарме. Дывізія утрымлівала плацдарм напрацягу ўсяго верасня і прыцягнула дя сябе значныя сілы ворага. За гэтую стойкасць гераічнае злучэнне было пераўтворана Стаўкай у 1-ю гвардзейскую мотастралковую дывізію.

Контратака ў раёне горада Сумы

Асноўны артыкул: Харкаўская аперацыя, 1941 Падчас Сумска-Харкаўскай абарончай аперацыі А. І. Лізюкоў камандаваў 1-й гвардзейскай мотастралковай дывізіяй, якая прыбыла з рэзерва Стаўкі ў склад 40-й арміі Паўднёва-Заходняга фронта. 30 верасня 1941 [19] года дывізія А. І. Лізюкова вызначылася ў баю супраць 25-й нямецкай матарызаванай дывізіі ў Штэпаўке, часці якой былі канртатакаваны і разбіты пры ўдзеле 9-й кавалерыйскай дывізіі, 1-й танкавай брыгады і 5-й кавалерыйскай дывізіі, якія ўваходзілі ў конна-механізаваную групу 21-й арміі пад агульным камандаваннем генерал-маёра П. А. Бялова[20][21].

Савецкі пісьменнік П. П. Вяршыгара(руск.) бел., у той час франтавы карэспандэнт 40-й арміі, непасрэдны сведка тых падзей, успамінаў[22]:

У раёне на ўсход ад Сум, упершыню за гэтую вайну я ўбачыў, як бегаюць немцы.

Пасля Штэпаўкі дывізія А. І. Лізюкова развіла лакальны поспех і выбіла нямецкія часткі з населенага пункта Апалонаўка. Была ўзята вялікая колькасць трафеяў[23]. Згодна з мемуарамі Г. Гудэрыяна, раён Штэпаўкі утрымліваўся савецкімі войскамі не менш за тыдзень[зн 4].

У выніку кастрычніцкага нямецкага наступлення войскі Паўднёва-Заходняга фронту апынуліся ахопленымі з абодвух флангаў, і 6 кастрычніка 1941 года камандаванне Паўднёва-Заходняга фронту прыняў рашэнне аб адводзе правафланговых армій (40-й і 21-й) на 45-50 кіламетраў на мяжу Сум—Ахтырка—Коцельва з мэтай прыкрыцця Белгарада і паўночных подступаў да Харкаву [24]. Адыход савецкіх войскаў праходзіў пры энергічным пераследзе праціўнікам, які наносіў удары ў стык адыходзячым злучэнням, ствараючы пагрозу іх акружэння. У выніку 10 кастрычніка 1941 года часткі 29-га армейскага корпуса вермахта з ходу ўварваліся ў Сумы [25], дзе з канца верасня трымала абарону 1-я гвардзейская мотастралковая дывізія А. І. Лізюкова. Пасля абароны Сум дывізія была выведзена ў армейскі, а затым франтавы рэзерв і ў другой палове кастрычніка 1941 года была перадыслацыравана пад Маскву.

Абарона Нара-Фамінска і вызваленне Солнечнагорска

Асноўны артыкул: Маскоўская бітва, 1941—1942 1-я гвардзейская мотастралковая дывізія была перададзена ў распараджэнне 33-й арміі (генерал-лейтэнант М. Г. Яфрэмаў) Заходняга фронту, якая прыкрывала нара-фамінскі кірунак з паўднёвага захаду.

21 кастрычніка 1941 года першы эшалон дывізіі прыбыў на падмаскоўную станцыю Апрэлеўка, і яе часткі адразу ж занялі заходнюю ўскраіну горада Нара-Фамінска. Перад дывізіяй А. І. Лізюкова была пастаўлена задача 22 кастрычніка перайсці ў наступ і авалодаць новай мяжой у 3-4 кіламетрах на захад і паўднёвы захад ад Нара-Фамінска [26].

Аднак у той жа дзень да Нара-Фамінска падышлі часткі 4-й арміі групы армій «Цэнтр» і 22 кастрычніка, у выніку сустрэчнага бою, захапілі заходнюю частку горада. З мэтай замкнуць кальцо акружэння, немцы атакавалі ў стык паміж суседнімі дывізіямі — 222-й стралковай дывізіяй, якая займала поўнач мяжу Симбухово — Смаленскае, і 110-й стралковай дывізіяй, якая адышла за раку Нару. Да вечара становішча пагоршылася — усюды немцы выйшлі да ракі, шлях адыходу за раку Нару быў адрэзаны. З 23 па 25 кастрычніка ў горадзе вяліся вулічныя баі, горад пераходзіў з рук у рукі[26]. Дывізія страціла да 70 % асабістага складу і ўзбраення. Да зыходу 25 кастрычніка 1-я гвардзейская дывізія пакінула горад, захаваўшы за сабой плацдарм у лукавіне ракі Нары, які да 26 снежня утрымліваўся 4-й ротай 175-га стралковага палка (лейтэнант Яўстратаў)[27].

Тым не менш, далейшае прасоўванне нямецкіх войскаў на гэтым участку было спынена па рубяжу ракі Нара. 1-я гвардзейская мотастралковая дывізія атрымала ўзмацненне і акапаліся на левым беразе.

28 кастрычніка 1941 года палкоўнік А. І. Лізюкоў атрымаў загад аб штурме горада. Раніцай 29 кастрычніка без агнявой падрыхтоўкі спешна арганізаваная штурмавая група, узмоцненая адным танкам КВ-1 і некалькімі Т-34, пачала вылучэнне. Апынуўшыся пад моцным агнём на подступах да горада, калона панесла вялікія страты і была вымушана адступіць. У горад прарваліся толькі два танка, адзін з якіх змог выйсці да сваіх, здзейсніўшы рэйд па пазіцыях нямецкіх войскаў у горадзе. Спроба штурму не ўдалася[26].

22 лістапада 1941 года дывізіі было ўручаны гвардзейскай сцяг і пастаўлена задача ліквідаваць нямецкі плацдарм у раёне вёскі Канапелаўкі. Плацдарм быў паспяхова ліквідаваны[26].

У канцы лістапада камандзір дывізіі А. І. Лізюкоў быў адкліканы ў Маскву (на яго месца прыбыў палкоўнік Г . Я. Новікаў)[26].

27 лістапада 1941 года прызначаны намеснікам камандуючага зноў сфармаванай 20-й арміі (генерал-лейтэнант А. А. Уласаў) з задачай прыкрыць Маскву з боку Рагачоўскай і Ленінградскай шашы на мяжы Хлебнікава-Чэркізава. Пачаўшы разгортванне на новым рубяжы, 2 снежня 20-я армія атрымала загад нанесці контрудар па надыходзячым нямецкім войскам. 12 снежня 35-я асобная стралковая і 31-я танкавая брыгады арміі пад камандаваннем А. І. Лізюкова ва ўзаемадзеянні з 55-й асобнай стралковай брыгадай 1-й ударнай арміі, наступавшей з поўначы, вызвалілі Солнечнагорск.

Палкоўнік А. І. Лізюкоў (першы справа) на назіральным пункце. Заходні фронт, Маскоўская вобласць, лістапад 1941.
Лізюкоў (справа) гутарыць з танкістамі напярэдадні бою. Заходні фронт, лістапад 1941.
Уручэнне гвардзейскага сцяга 1-й Маскоўскай мотастралковай дывізіі. Сцяг прымае А. І. Лізюкоў (справа). Лістапад 1941.

Дземянскі «кацёл»

Асноўны артыкул: Дзямянская аперацыя, 1942

10 студзеня 1942 года палкоўніку А. І. Лізюкову прысвоена воінскае званне генерал-маёр, і ён прызначаны камандзірам 2-га гвардзейскага стралковага корпуса. Корпус засяроджваўся ў раёне Валдая ў Калінінскай вобласці і ўваходзіў у склад Паўночна-Заходняга фронту. Фронту ставілася задача «дзеяннямі 11-й арміі ў напрамку на Сольцы і далей у тыл наўгародскай групоўцы праціўніка і дзеяннямі 1-га і 2-га гвардзейскіх карпусоў, 34-й арміі і 1-й ударнай арміі выйсці ў раён Пскова, перарэзаць асноўныя камунікацыйныя лініі ленинградско-волхаўскага групы праціўніка»[28]. Пачалася аперацыя па абкружэнню нямецкіх войскаў пад Дземянскам.

Да канца лютага 1942 года 2-й гвардзейскі стралковы корпус, павольна прасоўваючыся ў цяжкіх умовах лясіста-балоцістай мясцовасці, без дарог, але, не сустракаючы сур’ёзнага супраціву праціўніка, выйшаў на подступы да горада Холм[29]. У вёсцы Шапкава, у дваццаці кіламетрах на поўнач ад Холма, перадавыя часткі 8-й гвардзейскай дывізіі і 75-й марской стралковай брыгады, якія надыходзілі ў авангардзе 2-га корпуса, злучыліся з часткамі 26-й стралковай брыгады Калінінскага фронту, і замкнулі кальцо акружэння рамушэўскай і дзямянскай груповак праціўніка[30]. У выніку наступлення войскаў Паўночна-Заходняга фронту ўтварыўся «кацёл», у якім апынуліся 6 нямецкіх дывізій, у тым ліку матарызіраваную дывізію СС «Тотэнкопф» — усяго каля 95 000 чалавек салдат і дапаможных частак[29].

17 красавіка камандаванне 3-й ударнай арміяй прадставіла генерал-маёра А. І. Лізюкова да ордэна Чырвонага Сцяга. Па ацэнцы камандарма генерал-лейтэнанта М. А. Пуркаева, «2-й гвардзейскі стралковы корпус, пад камандаваннем г Лізюкова, зрабіў паспяховы марш-манеўр з баямі ад Старой Русы да Холма, нанёсшы значны ўрон праціўніку і пераадолеўшы цяжкасці бездарожжа ў зімовых умовах… нанёс праціўніку вялікія страты», а «т. Лізюкоў — валявы, энергічны камандзір»[31].

У сярэдзіне красавіка 1942 года А. І. Лізюкоў атрымаў загад сфарміраваць 2-й танкавы корпус. Па рашэнні Стаўкі 2-й танкавы корпус ўключаны ў склад створанай 5-й танкавай арміі. У чэрвені 1942 года генерал-маёр А. І. Лізюкоў прызначаны яе начальнікам. 5-я танкавая армія дыслакавалася ў паласе Бранскага фронту, спачатку ў раёне на паўднёвым захадзе ад Яльца, а затым на паўночным захадзе ад Яфрэмава[32][33].

Контрудар 5-й танкавай арміі

Асноўны артыкул: Варонежска-Варашылаўградская аперацыя, 1942 Камандаванне Бранскага фронту абрала 5-ю танкавую армію А. І. Лізюкова для арганізацыі контрудару па флангу і тыле групоўкі нямецкіх войскаў, якія надыходзілі на Варонеж. На ўзмацненне 5-й танкавай арміі Стаўка ВГК дадаткова накіравала з Калінінскага фронту 7-й танкавы корпус П. А. Ротмістрава[34]. А. І. Лізюкоў не мог зразумець логікі дзеянні камандавання Бранскага фронту і паспрабаваў прапанаваць больш аптымальны варыянт выкарыстоўваць 3-ю танкавую армію, якая магла быць уведзена ў бой хутчэй і з відавочна меншымі праблемамі пры перадыслакацыі, але яго тэлеграма ад 3 ліпеня 1942 генерал-палкоўніку А. М. Васілеўскаму «праз галаву» камандавання Бранскага фронту засталася без адказу[32].

3 ліпеня 5-я танкавая армія атрымала загад аб пачатку перадыслакацыі ў раён будучай аперацыі і стала рухацца да станцый пагрузкі сваімі перадавымі часткамі. Але ўжо ў 1:15 5 ліпеня арміі была пастаўлена задача «ударам у агульным кірунку Зямлянск, Хахол (35 км на паўднёвы захад ад Варонежа) перахапіць камунікацыі танкавай групоўкі праціўніка, прарваўшайся да ракі Дон на Варонеж; дзеяннямі па тылах гэтай групы сарваць яе пераправу праз Дон». Аперацыю загадвалася пачаць «не пазней за 15-16 гадзін» у той жа дзень, але да таго моманту з усёй 5-й танкавай арміі паблізу раёна маючых адбыцца дзеянняў знаходзіўся толькі наданы Лізюкову 7-ы танкавы корпус Ротмістрава, ды і той не паспеў засяродзіцца ў зыходным раёне своечасова[32][35].

Часу для падрыхтоўкі і арганізацыі контрудару было мала, і А. І. Лізюкоў не меў дастатковага вопыту ў камандаванні буйной танкавай групоўкай, таму адначасовага магутнага ўдару усімі злучэннямі арміі дасягнуць не ўдалося. Першым 6 ліпеня ўступіў у бой 7-й танкавы корпус, затым 7 ліпеня — 11-й танкавы корпус і, нарэшце, 10 ліпеня — 2-й танкавы корпус. Карпусы ўступалі ў бой, не маючы магчымасці правесці разведку і цалкам сканцэнтравацца. Контрудар 5-й танкавай арміі будаваўся на першапачаткова няправільнай здагадцы аб тым, што надыходзячыя нямецкія танкавыя карпусы будуць далей рухацца праз Дон і Варонеж на ўсход. Такой задачы ў іх не было: 5 ліпеня армейскай групе «Вейхс» было загадана вызваляць рухомыя злучэнні 4-й танкавай арміі ў раёне Варонежа і рухаць іх на поўдзень паводле плана «Блау»[34]. 24-й нямецкі танкавы корпус быў разгорнуты камандаваннем вайсковай групы «Вейхс» на поўнач для прыкрыцця асноўнай групоўкі 4-й танкавай арміі з поўначы[36].

6 ліпеня Генерал-палкоўнік Максіміліян фон Вейхс у сваёй баявой справаздачы напісаў[37]:

…6.07 удалося разбіць ворага паміж рэкамі Дон і Алым. Пры гэтым толькі 9-я танкавая дывізія знішчыла 61 танк ворага. Пагэтаму спыняць наступленне, не дасягнуўшы зручнай мясцовасці для абароны нельга. …Калі мы гэтага не здолеем, то вораг апынецца перад усім фронтам гаспадаром такой мясцовасці, якая забяспечыць яму спрыяльныя ўмовы для танкавай атакі ў накірунку поўнач-поўдзень. Трэба ўлічваць, што рускія выкарыстоўваюць сваю магчымасць свабоды дзеяння для стварэння моцнага ўдара па нашаму паўночнаму флангу…

Генерал А. І. Лізюкоў знаходзіўся ў вельмі цяжкім становішчы: аперацыя яго арміі была на грані правалу, і Стаўка ўжо выказала відавочнае незадаволенасць яго дзеяннямі: «5 ТА, маючы перад сабой слабога праціўніка не больш адной танкавай дывізіі, трэці дзень топчацца на месцы. Часткі арміі з-за нерашучых дзеянняў ўвязаліся ў зацяжныя франтальныя баі, страцілі перавагу раптоўнасці і не выканалі пастаўленую задачу» (з дырэктывы Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання ад 9.7.1942)[38]. У стрэсавай сітуацыі камандарм адчуваў вялікае нервовае напружанне і раздражненне, і эмацыйна быў блізкі да зрыву. 8 ліпеня ён са скандалам адхіліў генерал-маёра танкавых войскаў А. Ф. Папова ад пасады камандзіра 11-га танкавага корпуса і разам з ім — палкавога камісара Е. С. Усачова. А 9 ліпеня паводле яго загаду без суда і следства быў расстраляны начальнік аператыўнага аддзела 11-га танкавага корпуса падпалкоўнік В. С. Хлебалаў, тым самым прадэманстраваўшы, што ён прымае самыя бязлітасныя меры да вінаватых (на яго думку) у зрыве наступлення і ні перад чым не спыніцца, каб дасягнуць мэтаў наступу[38].

10 ліпеня начальнік Генеральнага штаба Сухапутных войск Франц Гальдэр робіць у сваім дзённіку наступны запіс[39]:

Паўночны ўчастак фронта Вейхса зноў пад ударамі ворага. Змяніць 9-ю і 11-ю танкавыя дывізіі цяжка.

Аперацыя 5-й танкавай арміі завяршылася няўдачай. Армія не выканала пастаўленых перад ёй задач і панесла цяжкія страты. Усё, што яна змагла зрабіць у гэтай сітуацыі, гэта максімальна затрымаць змену нямецкіх танкавых злучэнняў на пяхотныя. У пасляваенных мемуарах многія савецкія ваеначальнікі (А. М. Васілеўскі, М. І. Казакоў, П. А. Ротмістраў, І. Г. Лазараў(руск.) бел. і іншыя) часта называлі вінаватымі няўдачы адзін аднаго і асабіста камандарма А. І. Лізюкова, пры гэтым не беручы адказнасць на сябе[40]. Аднак па ацэнцы гісторыка І. Ю. Здвіжкова, ролю А. І. Лізюкова ў правале аперацыі моцна перабольшаная: няўдачу аперацыі 5-й танкавай арміі прадвызначылі памылковыя рашэнні вышэйшага савецкага камандавання, якія ў далейшым ўжо не змаглі скампенсаваць ніякія гераічныя дзеянні асобных савецкіх частак і байцоў[41].

15 ліпеня дырэктывай Стаўкі ВГК 5-я танкавая армія была расфармаваная, а А. І. Лізюкоў прызначаны камандзірам 2-га танкавага корпуса[42].

23 ліпеня 1942 года ў А. І. Лізюкова адбылася цяжкая размова з начальнікам аператыўнай групы, намеснікам камандуючага Бранскім фронтам генерал-лейтэнантам Н. Е. Чыбісавым з нагоды нездавальняючых дзеянняў 2-га танкавага корпуса.[зн 5]

Абставіны і месца гібелі

Розныя крыніцы паказваюць розныя абставіны і месца смерці генерала.

У ноч на 23 ліпеня 1942 года А. І. Лізюкоў быў выкліканы ў Лукіна на камандны пункт апергрупы Бранскага фронту пад камандаваннем генерала Н. Е. Чыбісава, дзе атрымаў загад сіламі свайго корпуса наступаць услед за ўжо прарваўшайся (як лічылі) да Мядзведжага 148-й танкавай брыгадай. Выконваючы загад, А. І. Лізюкоў і камісар 2-га танкавага корпуса палкавы камісар Н. П. Асораў на танку КВ выйшлі з Вялікай Вярэйкі услед за 26-й і 27-й танкавымі брыгадамі[3]. Па сведчанні адзінага, хто выжыў з экіпажа — малодшага механіка-вадзіцеля старшага сяржанта Сяргея Мажаева, KB А. І. Лізюкова быў падбіты, а ён сам загінуў[43]. Паводле архіўных дакументаў генерал-маёр Аляксандр Ільіч Лізюкоў загінуў у баю 23 ліпеня 1942 года ў паўднёвага адгор’я гая, што знаходзіцца ў 2 км на поўдзень ад вёскі Лебяж’е (вышыня 188,5) Сямілукскага раёна Варонежскай вобласці [44]. У данясенні аб беззваротных стратах ад 2 кастрычніка 1942 года паказаная запіс «забіты 24-25.7.42»[45].

У сваіх мемуарах К. К. Ракасоўскі пісаў аб смерці А. І. Лізюкова[46]:

У гэтых баях загінуў камандуючы 5-й танкавай арміяй генерал Лізюкоў. Ён рухаўся ў баявых ппарадках аднаго са сваіх злучэнняў. Каб натхніць танкістаў, генерал кінуўся н сваім танку КВ наперад, уварваўся ў размяшчэнне ворага і там склаў галаву.

Мне было шчыра шкада яго.

Згодна са сведчаннем М. Я. Катукова,

Лізюкоў паспяхова выбраўся з танка, але не паспеў зрабіць нават крок, як побач разарваўся снарад…

Цела Лізюкова з разбітай галавой, у камбінезоне і простых ботах (іншай вопраткі ён не прызнаваў) было дастаўлена ў тыл. З болем у сэрцы пахавалі мы адважнага генерала на могілках каля вёскі Сухая Вярэйка. Пахавалі з усімі ваеннымі ўшанаваннямі[47].

Аднак факт пахавання аспрэчваецца сучаснымі даследчыкамі[3]. У сваіх успамінах К. М. Сіманаў М. Сіманаў са спасылкай на выжыўшага члена экіпажа таксама адзначаў, што галава генерала была моцна пашкоджана — адрэзаная немцамі[48]. У вышэйшых ваенных колах нават з’явіўся міф, што генерал трапіў у нямецкі палон і пагадзіўся супрацоўнічаць з фашыстамі.

Згодна з дакументам генерал загінуў з-за няведання рэальнай аператыўнай абстаноўкі на напрамку наступлення свайго корпуса[3]. Паводле даследавання гісторыка І. Ю. Здвіжкова, генерал меў намер кіраваць часткамі свайго корпуса з танка КВ ў тыле праціўніка, а не весці бой, як просты танкіст. Выехаўшы, як здавалася генералу, услед за продвигающимся наперад «танкавым кулаком», А. І. Лізюкоў ушчыльную наблізіўся да пазіцыях нямецкага 542-га пяхотнага палка 387-й пяхотнай дывізіі. Падпусціўшы КВ бліжэй, немцы падбілі яго сваімі штатнымі супрацьтанкавымі сродкамі. Малодшы механік-вадзіцель старшы сяржант Сяргей Якаўлевіч Можаев паспеў выскачыць з танка і, атрымаўшы два раненні, змог, тым не менш, адпаўсці ад яго на нейкую адлегласць, з якой ён бачыў, што нямецкія салдаты забраліся на танк, выцягнулі з яго камандзірскую планшэтку і разглядалі дакументы, якія знаходзіліся там[3].

Мемарыяльная пліта на месцы апошняга бою генерала Лізюкова, каля вёскі Лябяжае.

Як мяркуецца, затым нямецкія пехацінцы абследавалі танк і, выявіўшы ў ім забітага савецкага генерала, паспрабавалі перацягнуць яго да сваіх пазіцый, але па нейкай прычыне адцягнулі яго толькі на 100 метраў ад танка. У другой палове дня 23 ліпеня танкісты наступавшей 89-й танкавай брыгады, выявілі недалёка ад падбітага КВ Лізюкова неапазнаны труп, магчыма без формы са знакамі адрознення, у простых ботах і працоўным камбінезоне, у якім знаходзілася толькі рэчавая кніжка на імя генерала. Ва ўмовах адсутнасці звестак аб дзеяннях суседняга корпуса і аб знікненні генерала, намеснік камандзіра 89-й танкавай брыгады падпалкоўнік Давідзенка прыняў рашэнне пахаваць неапазнаны труп, а паходжанне знойдзенай на ім рэчавы кніжкі высветліць. Па загадзе Давідзенка неапазнанага забітага, якім, як мяркуецца, і быў генерал А. І. Лізюков, аднеслі да ўскрайка гая і пахавалі там ноччу 23 ліпеня без якіх-небудзь ушанаванняў і помнікаў. У дзённым данясенні з 387-й пяхотнай дывізіі ў штаб корпуса за 23 ліпеня паведамлялася: «Нямецкія пікіруючыя бамбардзіроўшчыкі вывелі са строю 8 танкаў праціўніка. Сіламі дывізіі падбіты 1 танк»[3].

У ліпені 2008 года каля вёскі Лябяжае ў Рамонском раёне Варонежскай вобласці ўстаноўлена мемарыяльная дошка з сцвярджэннем, што менавіта на гэтым месцы загінуў А. І. Лізюкоў.

Месца пахавання

Афіцыйная версія

Паводле архіўных дакументаў, доўгі час лічылася, што Аляксандр Ільіч пахаваны ў брацкай магіле на тэрыторыі школы вёскі Мядзведжае[49]. Аднак, многія гісторыкі і пошукавікі даўно ведалі, што пастаўлены ў 1965 годзе абеліск у Мядзвежым чыста сімвалічны і ніякіх астанкаў пад ім няма[50].

У пасляваенныя гады сваякі (асабліва жонка) спрабавалі высветліць лёс А. І. Лізюкова, але пошукі былі беспаспяховымі. У 2008 годзе журналісты тэлеканала НТВ ініцыявалі журналісцкае расследаванне — да іх у рукі, нібыта, патрапіў ліст асабістага вадзіцеля генерала Мікалая Боцкіна[51], які загінуў у 1947 годзе. Ён пісаў, што асабіста прымаў удзел у пахаванні генерала і паказваў дакладнае месца магілы. Пошукавікі з варонежскай рэгіянальнай арганізацыі пошукавых аб’яднанняў «Дон» змаглі знайсці ў названай мясцовасці ля вёскі Лебядзіных Варонежскай вобласці брацкую магілу часоў Вялікай Айчыннай вайны.

Для параўнання ўзору ДНК, узятага на месцы меркаванага пахавання генерала, з ДНК сваяка А. І. Лізюкова, з Беларусі быў запрошаны яго унучаты пляменнік — Іван Афанасьеў. Нягледзячы на намаганні экспертаў, генетычны аналіз не даў выніку. Эксперт заявіў, што яму не ўдалося вылучыць захаваліся ўзоры ДНК, і параіў шукаць іншыя доказы[52].

Варонежскі эксперт А. Ліпецкі, абапіраючыся на метад фотасумяшчэння знойдзенага чэрапа з прыжыццёвым фатаграфіямі генерала, заявіў аб 80-85 % верагоднасці прыналежнасці знойдзенага чэрапа да парэшткаў А. І. Лізюкова[53]. Сваякі пажадалі, каб знойдзеныя парэшткі пахавалі ў Варонежы, паблізу ад месца гібелі генерала.

У красавіку 2009 года створаная ў Варонежы камісія прыняла рашэнне лічыць знойдзеныя ў Лябяжым парэшткі савецкага вайскоўца парэшткамі генерала Лізюкова, хаця нават самі члены камісіі прызналі, што бясспрэчных доказаў для гэтага ў іх няма. 7 мая 2009 года знойдзеныя астанкі былі перапахаваныя ля помніка Славы Варонежа, усталяванага на брацкай магіле абаронцаў горада[54][55].

Крытыка афіцыйнай версіі

Доказы, прадстаўленыя ў журналісцкім расследаванні тэлеканала НТВ, падвяргаюцца крытыцы з боку некаторых гісторыкаў[3]. Згодна з расследаванні гісторыка І. Ю. Здвіжкова, асабісты шафёр генерала Мікалай Боцкін не пісаў ліст аб пахаванні А. І. Лізюкова. Гэта заява грунтуецца на асабістых гутарках з сынам Мікалая Боцкіна, аналізе наяўных крыніц, матэрыялах музея Саратаўскага ракетнага вучылішча, дзе захоўваюцца паштоўка і запіс успамінаў сына Юрыя Лізюкова. У сюжэце НТВ за ягоны ліст былі выдадзены менавіта гэтыя дакументы, не якія маюць да ліста ніякага дачынення[3].

У далейшым, пасля публікацыі ў газеце «Варонежскі курьер» артыкула, якая бы аспрэчвала так званы «Ліст асабістага шафёра Лізюкова» аб пахаванні генерала ў Лебяж’ім як абсалютна выдуманая, кіраўнікі пошукавікаў, а за імі і НТВ былі вымушаныя адмовіцца ад версіі з лістом асабістага шафёра як, ад версіі, якая цалкам сябе дыскрэдытавала[4]. НТВ і кіраўніцтва пошукавікаў сталі заяўляць, што пошукі праводзіліся на падставе пераказаў іншага лісты — лісты механіка-кіроўцы. П. Нячаева. Паведамлялася, што ў ім. П. Нячаеў напісаў аб пахаванні А. І. Лізюкова ля царквы ў Лебяжым[4]. Аднак сам ліст не быў апублікаваны, і дакладнасць яго шматлікіх і кожны раз розных пераказаў таксама падвяргаецца сумневу. Добра ведаўшая П. І. Нячаева ўдава маршала бранятанкавых войскаў Е. С. Катукова заявіла, што Нячаеў, які па словах лідараў ПА «Дон» нібыта вывез забітага Лізюкова на «брані сваёй „трыццацьчацьвёркі“», наогул не быў механікам-вадзіцелям летам 1942 года і не служыў у танкавым батальёне. Яе словы пацвердзіліся дакументамі, згодна з якім увесь 1942 год П. І. Нячаеў служыў ва ўзводзе забеспячэння роты кіравання 1-й гвардзейскай танкавай брыгады разам з кухарамі, шаўцамі, кладаўшчыкамі, шафёрамі і іншымі вайскоўцамі падобных спецыяльнасцяў[56]. У сілу спецыфікі сваёй службы пры штабе ён павінен быў ведаць сваіх непасрэдных начальнікаў, і таму няслушнай апынулася і іншая версія аднаго з лідараў ПА «Дон», згодна з якой Павел Іванавіч нібыта запісаў на паперцы прозвішчы афіцэраў, якія прымалі ўдзел у пахаванні Лізюкова, якія былі камандзірам і камісарам брыгады Нячаева[57].

Абвяргаюць афіцыйную версію і дадзеныя з архіва ФСБ, якой да гэтага часу нічога не вядома аб месцы пахавання генерала, а таксама выяўлены нядаўна запіс успамінаў удавы Лізюкова, які сведчыць аб тым, што ні аб якіх пахаванні свайго мужа ў Лябяжым, праведзеных нібыта старэйшымі афіцэрамі пры вялікай колькасці сведак, яна не ведала, і ў верасні 1942 года не мела ніякіх дакладных дадзеных аб яго лёсе, толькі мяркуючы яго гібель[58].

Па думке І. Ю. Здвіжкова, сцвяржэнні пошукавікаў супярэчаць наяўным па гэтым пытанні дакументах і задакументаваным сведчанням, і таму з гістарычнага пункту гледжання з’яўляюцца безпадстаўнымі[3]. Парэшткі генерала да гэтага часу не знойдзеныя, а пад імем Лізюкова ў Варонежы пахаваныя парэшткі невядомага савецкага вайскоўца, якія не маюць да генерала ніякага дачынення[3].

Праваахоўныя органы Варонежскай вобласці следчыя дзеянні па ідэнтыфікацыі выяўленых астанкаў не праводзілі, пры гэтым пастанова аб прызначэнні судова-медыцынскай экспертызы па апазнанні астанкаў не выносілася і па дадзеным факце крыміналістычная экспертыза не праводзілася. Пракуратура Рамонского раёна Варонежскай вобласці і Рамонскі МСА СУ СК лічаць, што каментары эксперта Ліпецкага А. А. з’яўляюцца суб’ектыўнымі і не маюць юрыдычнага значэння.

Згодна з дакладной запіскі аб абставінах гібелі генерала Лізюкова з паказаннямі у ёй былога намеснік камандзіра 89-й танкавай брыгады гвардыі палкоўніка Н. В. Давідзенка[59]:

У той дзень, не маючы звестак ад прарваўшагася ў раён Гваздзёўскіх вышынь 89 танкавага батальёна 148 тбр., генерал Лізюкоў і палкавы камісар Аораў на танке «КВ» выяхалі ў бок гая, які знаходзіцца на захадзе ад вышыні 188,5, і ў частку не вярнуліся. З паказанняў былога намесніка камандзіра танкавай брыгады гвардыі плкоўніка Давідзенка Нікіты Васлевіча вядома, што пры дзеянні яго брыгады ў гэтым раёне быў знойдзены падбіты танк КВ, на брані якога знаходзіўся труп камісара Асорава, і прыкладна ў ста метрах ад танка знаходзіўся невядомытруп у камбінезоне з раструшчанай галавой. У камбінезоне была знойдзена рэчавая кніжка генерала Лізюкова. Па загаду гвардыі палкоўніка Давідзенка азначаны труп быў дастаўлены на НП і пахаваны каля гая, што знаходзіцца на захадзе ад вышыні 188,5. Неўзабаве брыгада з гэтага раёна была вымушана адыйсці. Іншых дадзеных аб месцы пагібелі і пахавання генерала Лізюкова не маецца.

У гэтай запісцы, напісанай праз 5 гадоў пасля гібелі генерала Лізюкова сцвярджаецца, што ніякіх іншых дадзеных аб месцы гібелі і пахаванні генерала Лізюкова не маецца. Гэты дакумент абвяргае сучасныя заявы аб розных пересказах нейкіх адсутных лістоў з заявамі аб пахаванні Лізюкова у «Лябяжым». Калі б такое пахаванне (у прысутнасці шматлікіх сведкаў, сярод якіх былі і старэйшыя афіцэры) на самай справе было б зроблена ў ліпені 1942 года, то аб ім абавязкова стала б вядома савецкаму камандаванню, якое праводзіла расследаванне[4].

Сям’я

Усе трое братоў Лізюковых загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Аляксандр загінуў у 1942 годзе, Пётр, будучы камандзірам 46-й знішчальна-супрацьтанкавай брыгады, — у 1945 годзе, а Яўген, камандуючы партызанскім атрадам ім. Дзяржынскага Мінскага партызанскага злучэння[7], — у 1944 годзе. Пётр, як і Аляксандр, быў удастоены высокага звання Героя Савецкага Саюза, а прадстаўленне на Яўгена так і засталося на паперы[5].

Удава А. І. Лізюкова Анастасія Кузьмінічна памерла праз некалькі гадоў пасля вайны. Сын Юрый, лейтэнант, курсант Барысаўскага танкавага вучылішча, 20 чэрвеня 1942 года быў удастоены медаля “За адвагу"і «за ўзорнае выкананне баявых заданняў Камандавання на фронце барацьбы з нямецкімі захопнікамі і праяўленімі пры гэтым доблесць і мужнасць»[60]. Прафесійны ваенны. Дзяцей у яго не было.

Унучатыя пляменнікі А. І. Лізюкова па лініі бацькі Мікалай і Іван Афанасьевы пражываюць у Гомелі. Летам 2007 года наведвалі месца апошняга бою камандарма[61], а 7 мая 2009 года прымалі ўдзел у цырымоніі пахавання астанкаў, якія як яны палічылі належаць А. І. Лізюкову, у Варонежы[62].

Ілля Усціновіч Лізюкоў, сельскі настаўнік, бацька братоў Лізюковых.
Лізюков з жонкай Анастасіяй Кузьмінічнай, 1930-я гады.
Лізюкоў з сынам Юрыем, 1931 год.

Узнагароды і званні

Герой Савецкага Саюза (5 жніўня 1941 г., медаль «Залатая Зорка» № 531);
два ордэны Леніна (16 жніўня 1936 года; 5 жніўня 1941 года[16]);
медаль «XX гадоў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі»;
пасмяротна Ордэн Жукава [63].

Памяць

На месцы апошняга бою генерала Лізюкова, каля вёскі Вялікая Вярэйка Рамонскага раёна, устаноўлена мемарыяльная пліта з таблічкай[64].
Імем А. І. Лізюкова названа Саратаўскае вышэйшае ваеннае камандна-інжынернае вучылішча ракетных войскаў (СВВКІУ РВ).
Адна з найбольш працяглых вуліц Камінтэрнаўскага раёна горада Варонежа названая імем А. І. Лізюкова. На доме № 25 ўсталяваная інфармацыйная дошка. У 1988 годзе студыяй Саюзмультфільм (рэж. В. Кацёначкін) быў зняты мультфільм «Кацяня з вуліцы Лізюкова», дзеянне якога адбываецца ў Варонежы.
У Гомелі ў гонар Аляксандра Ільіча, Пятра Ільіча і Яўгена Ільіча названа вуліца — вуліца Братоў Лізюковых. У Варонежы на вуліцы Генерала Лізюкова, 25 і Маскоўскім праспекце, 97 устаноўлены мемарыяльныя дошкі[65].
У беларуска-славянскай гімназіі № 36 (Гомель, вул. Братоў Лізюковых, 16) адкрыты музей братоў Лізюковых; на будынку гімназіі ўсталявана мемарыяльная дошка[66].
У горадзе Сямілукі (у 14 км ад Варонежа) імем А. І. Лізюкова названа школа[67].
Летам 2009 года ў Варонежскай вобласці на ўборку ўраджаю выйшаў першы ў Расіі імянны камбайн «КЗС-1218» — «Камандарм Лізюков».
У 2010 годзе быў падведзены вынікі конкурсу на лепшы праект надмагільнага помніка на магіле генерала. побач з помнікам Славы ў Варонежы [68]. Грамадскі мастацкі савет пры кіраўніку гарадской адміністрацыі з шасці праектаў абраў праца скульптараў Мяленчанка і Барсукова (галоўнага мастака Варонежа). Помнік танкаваму генералу ў Варонежы быў урачыста адкрыты 5 мая 2010 года[69].
У 2019 годзе ў Гомеле на плошчы Перамогі ўсталяваны памятны знак у гонар братоў Лізюковых[70][71].
Мемарыяльная дошка ў Варонежы на Маскоўскім праспекце, 97.
Мемарыяльная дошка ў Гомелі на вуліцы Братоў Лізюковых.
Мар’іна Горка. Мемарыял 8-ай танкавай дывізіі, памятная дошка.

Заўвагі

↑ Напрыклад, ваентэхнік 1-га рангу Ф, М. Дудко быў удастоены звання Герой Савецкага Саюза за савецка-фінляндскую вайну
↑ Папярэднік Лізюкова на пасадзе намесніка камандзіра па страявой часці — палкоўнік Мікалай Віктаравіч Кажохін застрэліўся 23 чэрвеня 1941 года (паводле: Д. А. Волкогонов. Сталин. Политический портрет. — М: Новости, 1992. — Т. 2. — 704 с. — (Вожди). — 200 000 экз. са спасылкай на ЦАМА, ф. 208, л. 221
↑ У прадстаўленні, падпісаным камісарам І. З. Сусайковым 12 ліпеня 1941 года на начальніка штаба Барысаўскага гарнізона палкоўніка А. І. лізюкова было названа, што ён прадстаўляецца да ордэня Чырвонага Сцяга. але потым прадстаўленне было перагледзжана ваенным саветам Фронту і ордэн быў заменены на зорку Героя Савецкага Саюза. Аб гэтым са спасылкай на дадзеныя архіва ў Падольске паведамляюць аўтар артыкула: Платонов, Б. Это было в 41-м на Березине. Малоизвестная страница войны (нявызн.), Наука и жизнь, № 7 (2006). Праверана 22 лістапада 2009. и автор книги: *Жилин В. А.*Герои-танкисты 1941—1942 гг. М.: Эксмо, Яуза, 2008.— С.97.— (Герой Советского Союза). 5000 экз.
↑ Апошняе згадванне аб Штэпаўке ад 7 кастрычніка: «Наш сусед справа набліжаўся да Штэпаўкі… Гэта павінна было, па нашым здагадкам, аблегчыць палажэнне 47-га танкавага корпуса і вызваліць неабходную для арганізацыі нашага снабжэння дарогу Раслаўль-Бранск-Арол».Цытата па кнізе Гудериан Г. Воспоминания солдата = Erinnerungen eines Soldaten. — Смоленск: русич, 1999. — С. 317.
↑ «Лізюкоў дзейнічаў смела і самаахвярна. адзінае, што ён патрабаваў ад камандавання фронту, — гэта авіяцыйнага прыкрыцця: „Прыкройце нас з паветра, і мы зробім ўсё, што неабходна. Вы не далі мне нанесці ўдар жалезным кулаком, вымусілі ўводзіць армію часткамі, так хаця б цяпер зрабіце так як я прашу — дайце авіяцыю, інакш усё загіне“, гаворыў ён Чыбісаву. У адказ на гэта Чыбісаў і назваў яго, без усялякіх на тое падстаў, баязліўцам». Цытата по кнізе Жилин В. А. Герои-танкисты 1941—1942 гг. — М.: Эксмо, Яуза, 2008. — С. 114. — 576 с. — (Герой Советского Союза). — 5000 экз.

Зноскі

1 2 Alexander Ilyich Lizyukov // TracesOfWar
1 2 3 Коллектив авторов Великая Отечественная. Командармы. Военный биографический словарь / Под общей ред. М. Г. Вожакина. — М.: Жуковский: Кучково поле, 2005. — С. 289—290. — ISBN 5-86090-113-5.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Сдвижков И. Ю. Последний бой генерала Лизюкова: трагедия, память, поиски. «Военно-исторический архив» № 6 за 2009 г.
1 2 3 4 Попов П. Кого нашли в Лебяжьем? // Воронежский курьер. 2009. — 28 февраля (№ 21). С. 5-6 ; 21 марта (№ 29). — С. 9-10. — (Воронежский телеграф ; № 116, 117).
1 2 3 Иван Афанасьев. Имена вчера живых людей. Братья Лизюковы // Литературная газета.
↑ Дневник красного командира (нявызн.), Гомельские ведомости . Праверана 15 лістапада 2009. Архівавана 14 мая 2009.
1 2 Абрамов, Виктор. Генерал Лизюков: возвращение из небытия (нявызн.), Воронежская неделя, № 8 (1889) (25 лютага 2009).(недаступная спасылка)
1 2 3 4 5 6 7 8 З аўтабіяграфіі А. І. Лізюкова, напісанай ім 22 мая 1940 года (гл. Жилин А. И. Герои-танкисты 1941—1942 гг. — М.: Эксмо, Яуза, 2008. — С. 96-99. — 576 с. — (Герой Советского Союза). — 500 экз. — ISBN 978-699-29153-3.
↑ Жилин, 2008, с. 97
↑ Жилин, 2008
↑ Жилин, 2008, с. 98
↑ Жилин, 2008, с. 120
1 2 Симонов К. М. Разные дни войны. Дневник писателя. — М.: Художественная литература, 1982. — 300 000 экз. (Военные дневники К. М. Симонова, в то время корреспондента «Красной звезды», охватывающие события 1941 года).
↑ Жилин, 2008, с. 117—121
↑ Жилин, 2008, с. 119
1 2 Герой Советского Союза Лизюков Александр Ильич
↑ Рокоссовский К. К. Солдатский долг. — 5-е изд. — М.: Воениздат, 1988. — 367 с. — (Военные мемуары). — 250 000 экз. — ISBN 5-203-00489-7.
↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Социалистического Труда полковнику Лизюкову А. И.» от 5 августа 1941 года // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1941. — 17 августа (№ 36 (151)). — С. 1.
↑ Гудэрыян Г. Воспоминания солдата = Erinnerungen eines Soldaten. — Смаленск: Русич, 1999. — 309 с.
↑ Мельников В. М. Харьков в огне сражений. «Забытый 41-й». — Харьков: СИМ, 2008.
↑ Белов П. А. За нами Москва / Литературная запись В. Д. Успенского. — М: Воениздат, 1963. — С. 25. — 336 с. — (Военные мемуары). — 100 000 экз.
↑ Вершигора, П. П. Люди с чистой совестью. — М.: Современник, 1986.
↑ Кривицкий А. Ю. Не забуду вовек. — М.: Воениздат, 1964. — С. 204-206. — 440 с. — 90 000 экз.
↑ Баграмян И. Х.. «Так начиналась война», Часть 4 (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 студзеня 2012. Праверана 22 верасня 2009.
↑ Вохмянин В. К., Подопригора А. И. Харьков, 1941-й. Часть 2. Город в огне. — Харьков: Райдер, 2009. — С. 25.
1 2 3 4 5 Балоян Н. П. Гвардейцы // Битва за Москву. — М.: Московский рабочий, 1966. — С. 368-378. — 624 с. — 75 000 экз.
↑ Наро-Фоминск: бои за каждый дом, каждую улицу (нявызн.) (недаступная спасылка). Префектура Юго-Восточного административного округа Москвы. Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2013. Праверана 24 лістапада 2009.
↑ Исаев А. В. Окружение немецких войск под Демянском // Краткий курс истории ВОВ. Наступление маршала Шапошникова. — Яуза, Эксмо, 2005. — С. 174. — 384 с. — 8 000 экз. — ISBN 5-699-10769-X.
1 2 Исаев А. В. Окружение немецких войск под Демянском // {{{загаловак}}}. — М.: Яуза, Эксмо, 2005. — С. 175-176. — 384 с. — 8 000 экз. — ISBN 5-699-10769-X.
↑ Чистяков И. М. По тылам врага // Служим Отчизне / Литературная запись Г. С. Комиссаровой. — 2-е изд. — Воениздат, 1985. — С. 72. — 288 с. — (Военные мемуары).
↑ Наградной лист А. И. Лизюкова с представлением к ордену Красного Знамени. 17 апреля 1942 у электронным банку дакументаў «Подзвіг Народа»
1 2 3 Сдвижков, 2014, с. 8-13
↑ ЦАМА, ф. 331, спр. 18, л. 10-11.
1 2 Исаев А. В. Когда внезапности уже не было. История ВОВ, которую мы не знали. — Эксмо, Яуза, 2005. — С. 34-37. — 479 с. — ISBN 5-699-11949-3.
↑ ЦАМА, ф. 331, спр. 18, л. 13.
↑ История второй мировой войны 1939—1945. м: Воениздат, 1975. Т. 5. С. 151.
↑ «Воронежское сражение» барона фон Вейхса (краткая версия)//Воронежский курьер, 26 сентября 2009 года стр. 5-6 (Упершыню апублікаваны скарочаны варыянт баявой справаздачы 2-й арміі аб баявых дзеяннях за перыяд чэрвень-ліпень 1942 года на варонежскім накірунку)
1 2 Сдвижков, 2014, с. 101-104
↑ Гальдер Ф. Военный дневник. Ежедневные записи начальника генерального штаба Сухопутных войск 1939-1942 гг./ 10 июля 1942 года, 384-й день войны = Kriegstagebuch. Tägliche aufzeichnungen des Chef des Generalstabes des Heeres / Пер. с нем. И. глаголева, коммент. полк. К. Черемухина. — М: Воениздат. — Т. 3. От начала восточной кампании до наступления на Сталинград (22.06.1941 — 24.09.1942.
↑ Сдвижков, 2014, с. 349-353
↑ Сдвижков, 2014, с. 351
↑ Коллектив авторов. «Великая Отечественная. Командармы. Военный биографический словарь» — М.; Жуковский: Кучково поле, 2005.
↑ Жилин, 2008, с. 114
↑ Матэрыялы службовага даследавання Бранскага фронту аб абставінах гібелі генерала Лізюкова. ЦАМА, ф. 202 (Брянский фронт), спр. 1, л. 304—305.
↑ информация из донесения о безвозвратных потерях в электронном банке документов ОБД Мемориал
↑ Рокоссовский К. К. Брянский фронт // Солдатский долг. — 5-е изд. — М.: Воениздат, 1988. — 367 с. — (Военные мемуары). — 250 000 экз. — ISBN 5-203-00489-7.
↑ Катуков М. Е. На острие главного удара. — М: Воениздат, 1974. — С. 164.
↑ К. М. Симонов. Глава пятая // Разные дни войны. Дневник писателя. — М: Художественная литература, 1982. — Т. 2. — 688 с. — 300 000 экз.
↑ ОБД Мемориал
↑ Геннадий Литвинцев. Возвращение командарма (нявызн.). Российская газета — Черноземье № 4692 (26 чэрвеня 2008). Праверана 23 ліпеня 2014.
↑ Виктор Абрамов. История края. Генерал Лизюков: возвращение из небытия (нявызн.) (недаступная спасылка). Воронежская неделя № 8 (1889) (25 лютага 2009). Архівавана з першакрыніцы 15 сакавіка 2014. Праверана 23 ліпеня 2014.
↑ Часть 3. НТВ проводит расследование // Судьба генерала Лизюкова. Расследование телеканала НТВ]. (Праверана 5 красавіка 2010).
↑ Поисковикам удалось то, что не удалось НКВД. Репортаж НТВ от 23.6.2008. (Праверана 5 красавіка 2010).
↑ В Воронеже сегодня перекроют Московский проспект(недаступная спасылка). (Праверана 7 мая 2009).
↑ С места события. Архівавана 2 лютага 2014.
↑ ЦАМО, фонд 1 гв. тбр, опись 2, дело 80, л. 24.
↑ Сдвижков Ю. И. Военно-исторический архив № 8, 9, 10 за 2013 год.
↑ Бяседа с удавой Лізюкова Навуковы архіў ІРІ РАН. Ф. 2. Раздзел. 4. (Героі Савецкага Саюза). Оп. 1.
↑ Симонов К. М. Разные дни войны. Дневник писателя. — М.: Художественная Литература. — Т. 2. — 688 с. — 300 000 экз.
↑ Фронтовой приказ
↑ Абрамов, Виктор. История края. Генерал Лизюков: возвращение из небытия (нявызн.), Воронежская неделя, № 9 (1890) (04.03.2009). Праверана 16 лістапада 2009.
↑ Федяшева, Елена. В Воронеже у памятника Славы перезахоронили останки генерала Лизюкова (нявызн.), Комсомольская правда (07.05.2009). Праверана 17 лістапада 2009.
↑ Путин наградил погибшего в 1942 году генерала.
↑ Под Воронежем увековечили память легендарного командарма Лизюкова.
↑ В Воронеже появилась ещё одна памятная доска генералу Лизюкову (нявызн.), ГТРК «Воронеж» (22.02.2005). Праверана 26 лістапада 2009.(недаступная спасылка)
↑ Жилин, 2008, с. 116
↑ Лизюков, Александр Ильич // Воронежская энциклопедия. — Воронеж: Центр духовного возрождения Чернозёмного края, 2008. — Т. 1: А—М. — С. 447. — 524 с. — ISBN 978-5-900270-99-9.
↑ Памятник Лизюкову в Воронеже сделают по проекту главного художника города. — Портал газета “Моё!". — 2010.
↑ Ясырева, Анна. В Воронеже появится памятник основателю города (нявызн.), Газета МОЁ! (13.11.2009). Праверана 26 лістапада 2009.(недаступная спасылка)
↑ Исторический момент. В Гомеле установили памятный знак братьям Лизюковым.
↑ В Гомеле торжественно открыли памятник братьям Лизюковым Архівавана 3 ліпеня 2019.

Літаратура

Коллектив авторов. Великая Отечественная. Командармы. Военный биографический словарь / Под общей ред. М. Г. Вожакина. — М.: Жуковский: Кучково поле, 2005. — С. 289—290. — ISBN 5-860090-113-5.
Родинский Д. И., Царьков Н. С. Повесть о братьях. — М.: Государственное издательсво поитической литературы, 1976. — 128 с. — (Герои Советской Родины).
Рокоссовский К. К. Солдатский долг. — 5-е изд. — 1988. — 367 с. — (Военные мемуары). — 250 000 экз. — ISBN 5-203-00489-7.
Кривицкий А. Ю. Не забуду вовек. — М.: Воениздат, 1964. — 440 с. — 90 000 экз.
Симонов К. М. Разные дни войны. Дневник писателя. — М.: Художественная литература, 1982. — Т. 1. — 479 с. — 300 000 экз.
Жилин В. А. Герои-танкисты 1941-1942 гг.. — М.: Эксмо, Яуза, 2008. — 576 с. — 5 000 экз. — ISBN 978-5-699-29153-3.
Сдвижков И. Ю. Последний бой генерала Лизюкова: трагедия, память, поиски // Военно-исторический архив. — 2009. — № 6. — С. 164-191.
Сдвижков И. Ю. Тайна гибели генерала Лизюкова. — М: Вече, 2011. — 464 с. — (1418 дней Великой Войны). — 2 000 экз. — ISBN 978-5-9533-6018-0.
Курьянов А. В. В поисках легендарного командарма. — Воронеж, 2011. — 114 с.
Сдвижков И. Ю. Генерал Лизюков и его армия. — Воронеж: Центрально-Чернозёмное издательство, 2014. — 384 с. — Тираж 300 экз. — ISBN 978-5-7458-1277-4.

Спасылкі

Аляксандр Ільіч Лізюкоў на сайце «Героі краіны»

Платонов Б. Это было в 41-м на Березине. Малоизвестная страница войны // Наука и жизнь : часопіс. — 2006. — № 7.
Сдвижков И. Ю. Как погиб и где похоронен генерал Лизюков? // Военно-исторический журнал. — 2006. — № 9-10.
Сдвижков И. Ю. О поисках генерала Лизюкова и развернувшейся в связи с этим дискуссии. Международный военный форум (International Military Forum).

Відэа

Судьба генерала Лизюкова. Расследование телеканала НТВ: Часть 1. Зов крови, Часть 2. Судьба генерала, Часть 3. НТВ проводит расследование. (Россия, 2008).