Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Магчымы машынны пераклад, ужыванне ненарматыўнага правапісу або лексікону. Для праверкі ёсць адмысловыя праграмы. |
Анархізм (ад грэч.: ἀναρχία — «безуладдзе», ад ἀν- — «без-» і ἀρχή — «пачатак; кіраўніцтва; улада») — палітычная тэорыя, для каторай мэтай з’яўляецца ўсталяванне анархіі, стварэнне грамадства, дзе індывіды вольна супрацоўнічаюць на роўных. Анархізм супрацьстаіць любым формам іерархічнага кантролю і дамінавання.
Тэрмін «анархізм» і яго вытворныя часам выкарыстоўваюцца ўніжальна, як сінонім сацыяльных беспарадкаў у агульным або звычайным значэнні. Для апошняга, анархія дакладна не грамадскія беспарадкі. Насупраць, абсалютны сацыяльны парадак, дзякуючы антыкапіталістычнаму калектывізму. Гэты калектывізм, супярэчыць ідэі прыватных уладанняў, мяркуючы, што асобныя рэчы не гарантуюць адсутнасць правоў уласнасці, асабліва тыя, якія закранаюць назапашванне маёмасці не выкарыстоўваецца.
У станоўчым сэнсе, сістэма, у якой людзі вызваляюцца ад любой улады. Такое паняцце даў у 1840 годзе ў сваіх працах тэарэтык, змагар за свабоду П’ер-Жозэф Прудон (1809—1865). Што ва ўласнасці, аўтар кажа, што «анархія — формы праўлення без гаспадара ці кіраўніка».
Першыя анархісцкія ідэі ўзыходзяць да старажытнагрэчаскай і старажытнакітайскай філасофскіх школаў (хоць парасткі протаанархізму знаходзяць у розных краінах свету, у тым ліку ў Егіпце і інш.). Да старажытнагрэчаскіх протаанархістаў традыцыйна адносяць сафістаў (Анціфонт — каля 450/444 — каля 365/360 гг. да н. э.) і кінікаў (Дыяген Сінопскі — каля 330—320 г. да н. э.). Да старажытнакітайскай адносяць даоскую традыцыю Лаа-Цзы (VI—V стст. да н. э.) і Чжуан-Цзы (каля 369—286 гг. да н. э.). Сучасны жа анархізм паўстаў з свецкага, роўна як і рэлігійнага напрамкаў думкі эпохі Асветы, у прыватнасці з аргументацыі Жан-Жака Русо, яго ідэй аб свабодзе і маралі.
Акрамя таго да папярэднікаў сучаснага анархізму можна аднесці ранніх хрысціян, многія рэлігійныя хрысціянскія ерасі, такія як напрыклад рух анабаптыстаў.
Непасрэдна ж першым тэарэтыкам сучаснага анархізму стаў Уільям Годвін (1756—1836), развіваў ідэі, якія склалі пасля ў аснову сучаснай анархісцкай думкі (праўда, ён яшчэ не карыстаўся тэрмінам «анархізм»).[крыніца?]
Тэорыя анархізму прадугледжвае наступныя прынцыпы:
Два наступных прынцыпы ўзаемазвязаныя:
Узаемадапамога — гэта сінонім супрацоўніцтва. Калі людзі працуюць разам, іх дзейнасць прыкметна больш эфектыўна, чым калі кожны працуе паасобку. Калектыўнае ўзаемадзеянне — гэта скарочаны шлях да дасягнення неабходнага выніку пры меншых намаганнях.
Разнастайнасць — залог найбольш паўнацэннага жыцця кожнага асобнага чалавека, з якіх складаецца грамадства. З іншага боку, тэндэнцыі развіцця цывілізацыі спрыяюць развіццю разнастайнасці рабочага працэсу, дэстандартызацыі і дэмассіфікацыі (што робіць анархізм толькі больш актуальным напрамкам грамадскай думкі), а таму жахі канвеерызацыі чалавечага жыцця.
Роўнасць — азначае адсутнасць іерархіі, аднолькавыя для ўсіх магчымасці задавальнення сваіх асабістых патрэбаў у мастацтве, творчасці, прадуктах працы, а таксама роўны доступ да ўсіх грамадскім выгод, у тым ліку апошнім дасягненням навукі і тэхнікі.
Братэрства мае на ўвазе, што ўсе людзі з’яўляюцца роўнымі, што інтарэсы і патрэбы адных не могуць быць важней або каштоўней інтарэсаў і патрэбаў іншых людзей.
Асноўны артыкул: Індывідуалізм Індывідуалістычны анархізм, або анарха-індывідуалізм, спалучае некалькі традыцый[1], якія абараняюць ідэю аб тым, што:
«індывідуальнае сумленне і праследаванне асабістага інтарэсу не павінны быць абмежаваны ніякім калектывам ці органам дзяржаўнай улады»[2].
Індывідуалістычны анархізм падтрымлівае ідэю уласнасці, якая утрымліваецца індывідам для сябе, з’яўляецца прыватнай. Гэта радыкальна адрознівае індывідуалістаў ад сацыялістаў/калектывістаў/камуністаў/камунітарыстаў, якія выступаюць супраць дадзенага падыходу, прычым адні з іх выступаюць за калектыўнае валоданне уласнасцю (як правіла, проціпастаўляючы паняцце асабістай і прыватнай уласнасці), а іншыя наогул адмаўляюць паняцце уласнасці, сцвярджаючы, што «усё належыць усім»[3]. Ідэі анарха-індывідуалізму развівалі Макс Штырнер, Вордсварт Даністорп, Бэнджамін Такер, Генры Дэвід Тора[4] часткова Аляксей Баравы, Мюрэй Ротбард і іншыя[5][6][7].
Асноўны артыкул: Макс Штырнер Самай крайней[8] формай анархісцкага індывідуалізму называюць «эгаізм»[9], — вучэнне, якое распрацавана адным з самых ранніх і самых вядомых паплечнікаў індывідуалістычнага анархізму (хаця, як і Уільям Годвін, які не называў сабе анархістам) Максам Штырнерам[10]. Кніга Штырнера «Адзіны і ягоная ўласнасць» («Der Einzige und sein Eigentum») была выдадзена ў 1844 годзе і з’яўляецца асноватворным тэкстам дадзенай філасофскай традыцыі. У адпаведнасці з канцэпцыяй Штырнера, адзінае абмежаванне правоў чалавека — гэта яго моц, абмежаваная моцам іншых:
«Дзеці не маюць права на паўналецце, бо яны непаўнагадовыя: інакш кажучы праз тое, што яны дзеці. Народы, якія не атрымалі паўнапраўя, не маюць права на паўнапраўе, зыходзячы з стану бяспраўя, яны набываюць правы на паўнапраўе. Іншымі словамі: тое, чым ты ў сілах стаць, на тое ты маеш права. Усе правы і ўсе паўнамоцтвы я чэрплю ў самім сабе. Я маю права на ўсё тое, што я можу адолець. Я маю права звергнуць Зеўса, Егаву, Бога і гэтак далей, калі здолею зрабіць гэта, а калі ж не, то гэтыя богі заўжды останутся застануцца адносна мяне правымі і дужымі, я жа павінен буду схіліцца перад іх правам і сілай ў бяссільным „страху Божым“, павінен буду трымацца іх запаведдзям і буду лічыць сябе правым ва ўсім, што я ні здзейсню адпаведна іх праву, як расійская памежная стража ліча, што мае права застрэліць уцекачоў, якія падазрона ўбягаюць ад яе, дзейнічая па загаду „вышэйшага начальства“, інакш кажучы забіваючы „па праву“. Я жа сам даю сабе права забіваць, пакуль я сам гэтага не забараню сабе, пакуль я сам не буду пазбягаць забойстваў, не буду баяцца яго як „парушэння права“. Падобная думка праводзіцца ў вершы Шаміса „Даліна забойстваў“, дзе сівы забойца, чырванаскуры, выклікае поўнае глыбокай пашаны пачуццё ў еўрапейца, у якога ён забіў таварышаў. Я толькі на тое не маю права, чаго я не раблю цалкам свабодна і свядома, інакш на тое, на што я сам сябе не ўпаўнаважваю»[11].
Штырнер сыходзіў за права сілы. Адпаведна яго канцэпцыі грамадства — гэта ілюзія, яго не існуе, затое людзі з’яўляюцца рэчаіснасцю. Ён выступаў абаронцам уласнасці, якая набывалася фізічнай сілаю, уладаю, але не маральным правам[12].
Пры гэтым Штырнер выступаў за пэўнага роду абарону сваіх правоў і прадракаў стварэнне «саюза эгаістаў», у якім жорсткасць з’ядноўвае людзей[13]. Дачыненне да дзяржавы ў Макса Штырнера было некалькі супярэчлівым: з аднаго боку ён мяркаваў ейнае існаванне незаконным, ненатуральным, але не лічыў у той жа час неабходным, каб людзі яе знішчылі, хаця ён і рэкамедаваў пазбавіцца ад яе. Па сутнасці, ён выступае з пазіцыі ігнаравання існавання дзяржавы, — там, дзе яно знаходзіцца ў супярэчнасці з інтарэсамі асобы, і згоды з ейнай наяўнасцю, калі іх інтарэсы супадаюць[14]. Аднак, лічачы, што ніхто не абавязаны гвалтоўна устараняць дзяржаву, ён у той жа час мяркаваў, што дзяржава ў канчатковым выніку разбурыцца ў рэзультаце паўсюднага распаўсюджвання эгаізму[15].
У Расіі анархісцкі індывідуалізм, распрацаваны Штырнерам, злучаны з ідэямі Фрыдрыха Ніцшэ, прыцягнула невялікую колькасць багемных мастакоў і інтэлектуалаў, такіх як Леў Чорны, і шэраг іншых адзіночак, якія знаходзілі самавыяўленне ў злачынствах і гвалце[16]. Яны адмаўлялі неабходнасць стварэння арганізацый, лічачы, што толькі людзі якія не маюць арганізацыю і дзейнічаюць спантанна, зацеражліся ад небяспекі і ад прымусу, і імннна гэта рабіла іх вернымі паслядоўнікамі ідэалаў анархізму[17]. Такі тып анархісцкага індывідуалізму натхняў, прынамсі, анарха-феміністку Эму Голдман[18]. Хаця эгаізм Штырнера і індывідуалістычны, тым не менш ён паўплываў і на пэўную частку анарха-камуністаў[19]. Формы лібертарнага камунізму, падабаваныя гэтай, развіліся да Сітуацыянісцкага інтэрнацыянала, надзвычайна, па сваёй прыродзе, эгаістычным[20].
Асноўны артыкул: Рыначны анархізм Іншая форма анарха-індывідуалізму заснавана «Бостанскімі анархістамі»[18], амерыканскімі індывідуалістамі, якія падтрымлівалі прыватную уласнасць, якая абменівалася на свабодным рынку[21]. Яны адстойвалі свабоду і ўласнасць прыватных арганізацый[22]. Аднак бостанскія анархісты гэтак жа былі паслядоўнымі супраціўнікамі найманай працы, манаполій і ліхвярства. Бэнджамін Такер пісаў, што «Анархізм выступае за знішчэнне дзяржавы і ліхвярства; за ліквідацыю ўлады і эксплуатацыі чалавека чалавекам»[23] Тое што адны людзі наймаюць іншых, эксплуатуюць чужую працу, для іх было праблемай, яны патрабавалі, каб:
«усе натуральныя неабходныя для вытворчасці багацці былі даступны для ўсіх на роўных умовах і што манаполіі, якія з’яўляюцца вынікам спецыяльных прывілей, павінны былі быць скасаванымі законам»[24].
Яны меркавалі, што дзяржаўна-манапалістычны капіталізм (вылучаны як спансаваная дзяржавай манаполія)[25] перашкаджае таму, каб праца была паўнавартасна ўзнагароджана.
Пры гэтым нават сярод амерыканскіх індывідуалістаў XIX стагоддзя не было монапалістычнай дактрыны, паколькі яны не згаджаліся адзін да аднаго па разнастайным пытанням, уключаючы правы на інтэлектуальную ўласнасць і валоданне правам уласнасці на зямлю[26]. Галоўнае разыходжанне мела месца пазней, у дзевятнаццатым стагоддзі, калі Такер і шэраг іншых адмовіліся ад канцэпцыі натуральнага права і перайшлі ў «эгаісты», у духу штырнераўскай філасофіі[27]. Некаторыя «Бостанскія анархісты», такія як Такер, ідэнтыфікавалі сябе ў якасці «сацыялістаў» — тэрмін, які ў той час меў шырокае і некалькі нявызначанае значэнне, якое разумелася як прыхільнасць ідэям рашэеня «працоўнай праблемы» праз радыкальную эканамічную рэформу[28].
З пачаткам дваццатага стагоддзя папулярнасць індывідуалістычнага анархізму падае[29], хаця пазней гэтыя ідэі і былі перагледжаны і мадыфікаваныя Мюрэем Ротбардам і анарха-капіталістамі ў сярэдзіне дваццатага стагоддзя, у патоку больш шырокага лібертарыянскага руху[30].
Нестар Іванавіч Махно (26 кастрычніка (7 лістапада па новым стылі) 1888, сяло Гуляйполе, Аляксандраўскі павет, Екацерынаслаўская губерня — 6 ліпеня 1934, Парыж, Францыя) — анарха-камуніст, у 1918—1921 гадах правадыр атрадаў сялян-паўстанцаў, якія дзейнічалі на паўднёвым тэатры Грамадзянскай вайны. Вядомы як бацька Махно (афіцыйна падпісваў так некаторыя загады). Аўтар мемуараў «Успаміны».
Пётр Аляксеевіч Крапоткін (руск.: Пётр Алексеевич Кропоткин; 27 лістапада (9 снежня) 1842, Масква — 8 лютага 1921, Дзмітраў) — рускі рэвалюцыянер, тэарэтык анархізму, географ, гісторык, літаратар.
Нарадзіўся 27 лістапада (9 снежня) 1842. Яго бацька, генерал князь Аляксей Пятровіч Крапоткін (1805—1871), паходзіў, з малодшай галіны князёў Смаленска, з’яўляўся багатым абшарнікам. Яго маці, Кацярына Мікалаеўна, дачка генерала Мікалая Сямёнавіч Сулімы (1777—1840), героя напалеонаўскіх войнаў.
Сярэднюю адукацыю атрымаў у 1-й Маскоўскай гімназіі, скончыў з адзнакай Пажаскі корпус (1862 год), быў пазначаны ў афіцэры. Пасля заканчэння Пажаскага корпуса, добраахвотна выбраў ваенную службу ў Сібіры ў казачых частках, што з пункту гледжання прыдворных чыноў выглядала па-дурному. 8 кастрычніка 1862 г 19-гадовы Пётр быў прызначаны ў Чыту ў чыне есаула чыноўнікам па асобых даручэннях пры выконваючы абавязкі губернатара Забайкальскай вобласці генерал-маёры Баляславе Казіміравічы Кукеле.
Удзельнічаў у камісіях — па падрыхтоўцы праекта рэформаў турмаў і сістэм спасылкі, а таксама над складаннем праекта гарадскога самакіравання, аднак неўзабаве быў расчараваны існуючым кіраўніцкім апаратам і страціў цікавасць да ідэі рэфармісцкага пераўтварэння.
Міхаіл Аляксандравіч Бакунін (18 [30] мая 1814, сяло Прамухіна, Новаторжскі павет, Цвярская губерня, Расійская імперыя — 19 чэрвеня [1 ліпеня] 1876, Берн, Швейцарыя), расійскі рэвалюцыянер, тэарэтык анархізму, адзін з ідэолагаў рэвалюцыйнага народніцтва.
У 1830-х гадах член кружка М. С. Станкевіча. З 1840 за мяжой, удзельнік Рэвалюцыі 1848—1849 (Парыж, Дрэздэн, Прага). У 1851 выдадзены аўстрыйскімі ўладамі Расіі, пасажаны ў Петрапаўлаўскую, затым у Шлісельбургскую крэпасць, з 1857 у сібірскай ссылцы. У 1861 збег за мяжу, супрацоўнічаў з А. І. Герцэнам і Н. П. Агаровым. Арганізатар тайнага рэвалюцыйнага грамадства «Інтэрнацыянальнае братэрства» (1864—1865) і «Альянсу сацыялістычнай дэмакратыі» (1868). З 1868 член 1-га Інтэрнацыяналу, выступаў супраць К. Маркса і яго прыхільнікаў, у 1872 выключаны рашэннем Гаагскага кангрэса. Праца Бакуніна «Дзяржаўнасць і анархія» (1873) аказала вялікі ўплыў на развіццё народніцкага руху ў Расійскай Імперыі.