wd wp Пошук: ⬜

Заходні фронт Першай сусветнай вайны

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Заходні фронт.

Захо́дні фронт — адзін з тэатраў ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны (1914—1918).

Гэты фронт ахопліваў тэрыторыю Бельгіі, Люксембурга, Эльзаса, Латарынгіі, рэйнскія правінцыі Германіі, а таксама паўночны ўсход Францыі. Працягласць фронту ад ракі Шэльды да швейцарскай мяжы складала 480 кіламетраў, у глыбіню — 500 кіламетраў, ад Рэйна да Кале. Заходняя частка тэатра ваенных дзеянняў уяўляла сабою раўніну з разгалінаванай дарожнай сеткай, зручную для дзеянняў буйных вайсковых аб’яднанняў; усходняя частка пераважна горная (Ардэны, Аргоны, Вагезы) абмяжоўвала свабоду манеўру войскаў. Асаблівасцю Заходняга фронту было яго прамысловае значэнне (вугальныя капальні, жалезная руда, развітая апрацоўчая прамысловасць).

Пасля пачатку вайны ў 1914 годзе германская армія пачала ўварванне ў Бельгію і Люксембург, затым наступленне на Францыю, імкнучыся захапіць важныя прамысловыя рэгіёны краіны. У Марнскай бітве германскія войскі пацярпелі паражэнне, пасля чаго абодва бакі ўмацаваліся на дасягнутых рубяжах, сфармаваўшы пазіцыйны фронт ад узбярэжжа Паўночнага мора да франка-швейцарскай мяжы.

У 1915—1917 гадах было праведзена некалькі наступальных аперацый. У баявых дзеяннях выкарыстоўвалася цяжкая артылерыя і пяхота. Аднак сістэмы палявых умацаванняў, прымяненне кулямётаў, калючага дроту і артылерыі наносілі сур’ёзныя страты як тых, хто нападаў, так і абаронцам. У выніку не было значных змен лініі фронту.

У сваіх спробах прарваць лінію фронту абодва бакі ўжывалі новыя ваенныя тэхналогіі: атрутныя газы, самалёты, танкі. Нягледзячы на пазіцыйны характар праводзімых баёў, Заходні фронт меў найважнейшае значэнне для заканчэння вайны. Вырашальнае наступленне саюзнікаў восенню 1918 прывяло да паражэння германскай арміі і заканчэння Першай сусветнай вайны.

Планы бакоў і разгортванне войскаў

На 250-кіламетровым працягу франка-германскай граніцы знаходзілася сістэма французскіх крэпасцяў, якія мелі вялікае стратэгічнае значэнне. Галоўнымі апорнымі пунктамі гэтай сістэмы з’яўляліся магутныя крэпасці Вердэн, Туль, Эпіналь і Бельфор. На захад ад гэтай лініі знаходзілася яшчэ адна паласа ўмацаванняў, у раёне Дыжона, Рэймса, Лана. У цэнтры краіны знаходзіўся ўмацаваны лагер Парыжа. Таксама былі яшчэ крэпасці на шляху ад Парыжа да балгарскай граніцы, але яны былі састарэлымі і не гралі вялікай стратэгічнай ролі.[9]

Да французскіх умацаванняў на франка-германскай мяжы германскае камандаванне ставілася вельмі сур’ёзна, яшчэ ў 1905 годзе, Шліфен пісаў:

Францыю варта разглядаць як вялікую крэпасць. У вонкавым поясе ўмацаванняў участак Бельфор — Вердэн амаль няпрыступная …

Таксама вялікае стратэгічнае значэнне мелі бельгійскія крэпасці: Льеж, Намюр, Антверпен.

На тэрыторыі Германскай імперыі знаходзіліся крэпасці: Мец, Страсбург, Кёльн, Майнц, Кобленц і інш. Але абароннага значэння гэтыя крэпасці не мелі, паколькі з першых жа дзён вайны, германскае камандаванне планавала ўварванне на тэрыторыю праціўніка.[10]

З пачаткам мабілізацыі бакі пачалі перакідку войскаў у раёны разгортвання. Германскае камандаванне разгарнула супраць Францыі 7 армій і 4 кавалерыйскіх корпуса, да 5 000 гармат, усяго групоўка германскіх войскаў налічвала 1 600 000 чалавек. Германскае камандаванне планавала нанесці сакрушальны ўдар па Францыі праз тэрыторыю Бельгіі. Аднак нягледзячы на тое, што ўсё асноўная ўвага германскага камандавання было прыцягнута да ўварвання ў Бельгію, германцы прымалі ўсе меры для таго, каб не даць французскай арміі, што наступала ў Эльзас-Латарынгіі, захапіць гэты рэгіён.[9]

Германскім войскам супрацьстаялі французскія, бельгійскія і брытанскія войскі. Французская армія была разгорнута ў складзе пяці армій і аднаго кавалерыйскага корпуса, пры 4 000 гарматах. Колькасць французскіх войскаў складала 1 300 000 чалавек. У сувязі з наступленнем германскай арміі праз тэрыторыю Бельгію на Парыж, французскаму камандаванню прыйшлося адмовіцца ад прадугледжанага перад вайной «плана № 17», які прадугледжваў захоп Эльзаса і Латарынгіі. У сувязі з гэтым канчатковыя раёны размяшчэння французскіх войскаў і іх склад у канцы жніўня значна адрозніваліся ад намечаных мабілізацыйным «планам № 17».[11]

Бельгійская армія была разгорнута ў складзе шасці пяхотных і адной кавалерыйскай дывізій, пры 312 гарматах. Колькасць бельгійскіх войскаў склала 117 тысяч чалавек.

Брытанскія войскі высадзіліся ў французскіх партах ў складзе двух пяхотных карпусоў і адной кавалерыйскай дывізіі. Толькі да 20 жніўня англійскія войскі колькасцю 87 тысяч чалавек, пры 328 гарматах, засяродзіліся ў раёне Мабёж, Ле-Като. Варта адзначыць, што ў саюзных войскаў не было адзінага камандавання, што самым адмоўным чынам адбівалася на дзеяннях войскаў Антанты [12].

Да канца разгортвання сілы бакоў колькасна былі прыкладна роўныя (1 600 000 германскіх войскаў супраць 1 562 000 войскаў саюзнікаў). Аднак стратэгічная ініцыятыва была на баку германцаў. Іх разгорнутыя войскі прадстаўлялі амаль самкнутую сканцэнтраваную сілу. Войскі жа саюзнікаў мелі няўдалае размяшчэнне. Лінія фронту французскіх войскаў загіналася ад Вердэна на паўночны захад уздоўж французска-бельгійскай мяжы і абрывалася ў Ірсана. У раёне Мабёжа разгортваліся брытанскія войскі, бельгійская армія мела свой уласны раён разгортвання.[10]

Суадносіны сіл перад пачаткам вайны

Для рэалізацыі плана Шліфена па хуткаму разгрому Францыі Германія засяродзіла на мяжы з Францыяй, Бельгіяй і Люксембургам значныя ваенныя сілы: былі разгорнутыя сем армій (1-я — 7-я, 86 пяхотных і 10 кавалерыйскіх дывізій, да 5 тысяч гармат) колькасцю каля 1 мільёна 600 тысяч чалавек пад камандаваннем імператара Вільгельма II.

Кіраўнічы склад Германскай імперскай арміі на Заходнім фронце на пачатку вайны

Вярхоўны галоўнакамандуючы кайзер Вільгельм II	Начальнік Генеральнага штаба генерал-палкоўнік Гельмут фон Мольтке	Камандуючы 1-й арміяй генерал-палкоўнік Аляксандр фон Клюк	Камандуючы 2-й арміяй генерал-палкоўнік Карл фон Бюлаў	Камандуючы 3-й арміяй генерал-палкоўнік Макс фон Хаўзен	Камандуючы 4-й арміяй генерал-палкоўнік Альбрэхт Вюртэмбергскі	Камандуючы 5-й арміяй генерал-маёр Вільгельм, Кронпрынц Германіі	Камандуючы 6-й арміяй генерал-палкоўнік Рупрэхт Баварскі	Камандуючы 7-й арміяй генерал-палкоўнік Ёзас фон Хеерынг

Арміі саюзнікаў:

Французскія сілы налічвалі пяць армій (1-я — 5-я, 76 пяхотных і 10 кавалерыйскіх дывізій, больш за 4 тысяч гармат) колькасцю каля 1 мільёна 730 тысяч чалавек пад камандаваннем генерала Жазефа Жофра;

Кіраўнічы склад французскай арміі на Заходнім фронце на пачатку вайны

Галоўнакамандуючы французскай арміі генералісімус Жазэф Жофр	Камандуючы 1-ай арміі армейскі генерал Агюст Дзюбаі	Камандуючы 2-ой арміі дывізіённы генерал Эдуар дэ Касцяльно	Камандуючы 3-яй арміі дывізіённы генерал П'ер Руфэ	Камандуючы 4-ай арміі дывізіённы генерал Фернан Лангль дэ Кары	Камандуючы 5-ай арміі дывізіённы генерал Шарль Ланрэзак	Камандуючы групай генерала д’Амада дывізіённы генерал Альбер д'Амад

Бельгійская армія (шэсць пяхотных і адна кавалерыйская дывізія, 312 гармат) колькасцю 117 тыс. Чалавек пад камандаваннем караля Альберта I;
Брытанская экспедыцыйная армія (4 пяхотных і 1,5 кавалерыйскіх дывізіі, 328 гармат) колькасцю 87 тысяч чалавек пад камандаваннем фельдмаршала Джона Фрэнча.[10]

Кампанія 1914 года: уварванне Германіі ў Бельгію і Францыю

У жніўні 1914 года пачалася рэалізацыя скарэкціраванага плана Шліфена, які прадугледжваў хуткую атаку на Францыю праз тэрыторыю Бельгіі, абыход французскай арміі з поўначы і асяроддзе яе ля мяжы з Германіяй. 2 жніўня без супраціўлення быў акупаваны Люксембург. 4 жніўня германскія генералы Аляксандр фон Клюк і Карл фон Бюлаў пачалі ўварванне ў Бельгію, адхіліўшую патрабаванне аб пропуску праз сваю тэрыторыю германскіх войскаў.

Аблога Льежа 5-16 жніўня была першай бітвай на тэрыторыі Бельгіі. Льеж прыкрываў пераправы праз раку Маас, таму для далейшага наступлення немцам трэба было абавязкова захапіць горад. Льеж быў добра ўмацаваны і лічыўся непрыступнай крэпасцю. Аднак, нямецкія войскі ўжо 6 жніўня захапілі сам горад і блакавалі крапасныя фарты. 12 жніўня немцы падвезлі асадную артылерыю і да 13-14 жніўня галоўныя фарты Льежа ўпалі, і праз горад хлынулі асноўныя патокі германскіх войскаў углыб Бельгіі, 16 жніўня быў узяты апошні форт. Непрыступная крэпасць упала.

20 жніўня 1-я германская армія ўвайшла ў Брусэль, а 2-я армія падышла да крэпасці Намюр, і, блакаваўшы яе некалькімі дывізіямі, рушыла далей, да франка-бельгійскай мяжы. Аблога Намюра працягвалася да 23 жніўня [13].

Даваенны французскі «План XVII» прадугледжваў захоп Эльзаса і Латарынгіі. 7 жніўня пачалося наступленне 1-й і 2-й армій на Саарбург ў Латарынгіі і Мюлуз у Эльзасе. Французы ўварваліся на тэрыторыю Германіі, але немцы, падцягнуўшы падмацаванні, выбілі іх назад.

Пагранічная бітва

Асноўны артыкул: Пагранічная бітва (1914) Пасля захопу Бельгіі і Люксембурга германскія арміі (1-я, 2-я, 3-я) 20 жніўня выйшлі на паўночную мяжу Францыі, дзе натыкнуліся на французскую 5-ю армію і некалькі брытанскіх дывізій.

21 — 25 жніўня адбылася Пагранічная бітва — серыя бітваў, галоўнымі з якіх былі Ардэнская (22—25 жніўня), Самбры-Мааская (21—25 жніўня) аперацыі, аперацыя ў Монса (23—25 жніўня). Пагранічная бітва была адной з найбуйнейшых бітваў Першай сусветнай вайны, агульная колькасць войскаў, якія ўдзельнічалі ў ім, перавышала 2 мільёна чалавек.[11][12]

У Ардэнскай аперацыі 3-я і 4-я французскія арміі былі разбітыя 5-й і 4-й германскімі арміямі, у Самбры-Мааскай аперацыі і ў аперацыі ў Монса брытанцы і 5-я французская армія пацярпелі паражэнне ад 1-й, 2-й і 3-й германскіх армій. 20-22 жніўня 1-я і 2-я французскія арміі, якія пачалі 14 жніўня наступленне ў Латарынгіі, былі разбітыя 6-й і 7-й германскімі арміямі.

Германскія войскі працягвалі наступ на Парыж, атрымліваючы перамогі ў Ле-Като (26 жніўня), Нэля і Пруйяра (28-29 жніўня), Сэн-Кант і Гіза (29-30 жніўня), да 5 верасня выйшлі да ракі Марна. Тым часам французы сфарміравалі 6-ю і 9-ю арміі, узмацніўшы свае войскі на гэтым напрамку, а немцы ў жніўні перакінулі два корпуса ў Усходнюю Прусію супраць рускай арміі, якая уварвалася ва Ўсходнюю Прусію.

Бітва на Марне

Асноўны артыкул: Бітва на Марне (1914)

5 — 12 верасня адбылася буйная бітва на Марне. Да гэтага моманту саюзнікі стварылі колькасную перавагу над праціўнікам (56 пяхотных і 10 кавалерыйскіх дывізій супраць 44 пяхотных і 7 кавалерыйскіх дывізій, агульная колькасць войскаў каля 2 млн чалавек).

5 верасня пачаліся баі ў раёне ракі Урк, а раніцай 6 верасня 6-я французская армія перайшла ў наступ з заходняга флангу 1-й германскай арміі. Для адбіцця атакі немцы перакінулі 1-ю армію з Марны, у выніку чаго паміж 1-й і 2-й германскімі арміямі ўтварылася пралом, у якую ўклініліся 5-я французская і брытанская арміі. 7 — 8 верасня на 600 таксі прыбыло падмацаванне з Парыжа (першы выпадак выкарыстання аўтамабіляў для перакідання войскаў) [14]. Узнікла пагроза акружэння 2-й германскай арміі. 10 верасня пачаўся адыход германскіх войскаў на поўнач да ракі Эна, якую яны перайшлі 12 верасня і, умацаваўшыся на ёй, спынілі контрнаступленне саюзнікаў да 16 верасня.

«Бег да мора»

Асноўны артыкул: Бег да мора

Утварыўся пазіцыйны фронт ад швейцарскай мяжы да ракі Уаза, аднак на захадзе заставалася свабодная тэрыторыя да Паўночнага мора. 16 верасня пачаліся тры аперацыі англа-французскіх і нямецкіх войскаў, якія атрымалі назву «Бег да мора»: 16 — 28 верасня спроба 2-й французскай арміі паміж рэкамі Уаза і Сома; 29 верасня — 9 кастрычніка спроба 10-й французскай арміі на рацэ Скарп; 10 — 15 кастрычніка спроба брытанскай арміі на рацэ Ліс [15]. У ходзе аперацый абодва бакі спрабавалі абыйсці флангі праціўніка, але пасля ўпартых баёў пераходзілі да абароны.

20 кастрычніка — 15 лістапада германскія 4-я і 6-я арміі праводзілі наступальную аперацыю ў Фландрыі супраць англійскай і бельгійскай армій (гл.: Фландрская бітва). Войскі нанеслі ўдары ў раёне Іпра і рэкі Ізер. Аперацыя пры Іпры была няўдалай, 22 — 24 кастрычніка немцы фарсіравалі Ізер, але па рашэнні бельгійскага камандавання былі адкрыты шлюзы на рацэ, і да 31 кастрычніка быў затоплены 12-кіламетровы раён каля вусця ракі. 30 кастрычніка пачалося новае германскае наступленне ў раёне Іпра, спыненае саюзнікамі да 3 лістапада. Баі у Фландрыі скончыліся 15 лістапада, завяршыўшы манеўраны перыяд на Заходнім фронце. У канцы снежня адбылося Каляднае перамір’е.

Вынікам кампаніі 1914 года на Заходнім фронце стаў правал германскага плана па хуткаму разгрому Францыі.

Кампанія 1915 года: пазіцыйная вайна

У 1915 абодва бакі на Заходнім фронце перайшлі да стратэгічнай абароны, буйнамаштабных бітваў не вялося. Да пачатку 1915 англа-бельгійскія войскі знаходзіліся ў галіне Артуа, часткова на тэрыторыі Бельгіі, асноўныя французскія сілы былі сканцэнтраваны ў вобласці Шампань. Немцы займалі частку тэрыторыі Францыі, прасунуўшыся ўглыб краіны да горада Нуаён (Нуаёнскі выступ).

Згодна з планам Жоффра англа-французскія войскі павінны былі арганізаваць нападзенне з абодвух флангаў германскай групоўкі і акружыць яе.[16]

У лютым — сакавіку французы арганізавалі нападзенне ў Шампані, але прасунуліся толькі на 460 метраў, страціўшы 50 тысяч чалавек.[12]

10 сакавіка пачалося наступленне брытанскіх сіл (чатыры дывізіі) у Артуа на вёску Неў-Шапель (гл.: Бітва пры Неў-Шапель). Пасля 35-хвіліннай артпадрыхтоўкі пачалося хуткае прасоўванне войскаў саюзнікаў, якія праз 4 гадзіны захапілі Неў-Шапель. Аднак з-за праблем з забеспячэннем і сувяззю развіццё атакі замарудзілася, і немцам атрымалася арганізаваць контратаку. 13 сакавіка наступленне было спынена, брытанцам удалося прасунуцца толькі на два кіламетры.

5 — 14 красавіка французскія войскі праводзілі аперацыю ў раёне Сэн-Міёля.

Газавая атака

Асноўны артыкул: Атрутныя газы ў Першай сусветнай вайне 22 — 25 красавіка адбылася другая бітва пры Іпры, падчас якой германская 4-я армія нанесла контратаку на Іпрскі выступ і заняла яго большую частку.

22 красавіка, у першы дзень аперацыі, пасля двухдзённай бамбардзіроўкі, немцы ўпершыню буйнамаштабна ўжылі хімічную зброю (хлор). У выніку газавай атакі на працягу некалькіх хвілін загінулі каля 6 тысяч чалавек.

Праз два дні была арганізавана другая газавая атака, але эфектыўнасць яе была нізкай з-за контрзахадаў, прадпрынятых саюзнікамі (процівагазы і інш.).

Паветраныя баі

Асноўны артыкул: Авіяцыя ў Першай сусветнай вайне

На пачатку вайны авіяцыя ўжывалася для паветранай разведкі, затым самалёты сталі выкарыстоўвацца для ваенных мэтаў.

8 верасня 1914 года рускі лётчык Пётр Несцераў першы ў свеце збіў самалёт суперніка, выкарыстоўваючы таран, але пры гэтым ён загінуў.

1 красавіка 1915 года французскі пілот Ралан Гарос выкарыстаў для паветранай атакі кулямёт, размешчаны за вядучым прапелерам.

18 красавіка Гарос быў збіты, а яго самалёт быў захоплены і перададзены нідэрландскаму інжынеру Антоні Фокеру. Ён значна ўдасканаліў канструкцыю, першым ужыўшы на практыцы сінхранізатар, які дазваляў страляць з кулямёта праз дыск прапелера, калі яго лопасці не знаходзіліся на лініі агню.[17] Распрацоўка была выкарыстаная ў знішчальніку Fokker EI — першым хуткасным аднамесным знішчальніку з эфектыўным узбраеннем.

Першая сусветная вайна дала штуршок развіццю авіяцыі: абодва бакі пачалі распрацоўку новых рухавікоў, авіяцыйных канструкцый і матэрыялаў. Сталі папулярныя лётчыкі-асы, хоць большасць самалётаў было збіта не знішчальнікамі, а сіламі СПА.

Вытворчасць самалётаў расла высокімі тэмпамі: калі ў пачатку вайны Англія і Францыя мелі 186 самалётаў, Германія і Аўстра-Венгрыя — 297, то да канца вайны бакі мелі, адпаведна, 5079 і 3352 самалётаў (у 27 і ў 11 разоў больш) [10].

У Першую сусветную, немцы ўпершыню пачалі рэалізоўваць канцэпцыю далёкіх бамбардзіровак супраць стратэгічнага тылу праціўніка, выкарыстоўваючы для гэтага жорсткія дырыжаблі канструкцыі Цэпеліна і Шутэ-Ланца, якія валодалі значна большай далёкасцю і грузападымальнасцю чым сучасныя ім аэрапланы (і практычна супастаўныя па хуткасці), дырыжаблі дазвалялі Германіі ажыццявіць першыя ў гісторыі стратэгічныя бамбардзіроўкі тылоў Францыі, Вялікабрытаніі і ў меншай ступені — Расіі. Хоць прамы матэрыяльны ўрон быў невялікі, бамбардзіроўкі выклікалі перабоі ў працы фабрык і заводаў (з-за паветраных трывог), якія застрашвалі насельніцтва і змушалі краіны Антанты адцягваць з фронту салдат, зеніткі і знішчальнікі для арганізацыі супрацьпаветранай абароны.

Далейшыя ваенныя дзеянні

Апошняй атакай саюзнікаў вясной 1915 была бітва ў Артуа з мэтай захопу грады Вімі. Французская 10-я армія пасля шасцідзённай бамбардзіроўкі пачала наступленне 9 мая і прасунулася на 5 км. Аднак войскі адступілі пасля прымянення немцамі артылерыі. Да 15 мая наступленне было спынена.

У верасні саюзнікі пачалі вялікае наступленне (Трэцяя бітва пры Артуа): французскіх войскаў у Шампань і брытанскіх на Лос. Французы на працягу лета вялі падрыхтоўку да будучага наступу. 22 верасня пачалася бамбардзіроўка аб’ектаў, размяшчэнне якіх было вызначана з дапамогай аэрафотаздымкі. Галоўнае наступленне пачалося 25 верасня і развівалася паспяхова, нягледзячы на наяўнасць драцяных загарод і кулямётных кропак. Аднак немцы, прадбачачы гэтую атаку, ўзмацнілі лініі абароны і змаглі адбіць нападзенне, якое доўжылася да лістапада.

25 верасня брытанскія войскі пачалі наступленне на Лос для падтрымкі дзеянняў у Шампані. Атацы папярэднічала 4-дзённая артылерыйская бамбардзіроўка, быў выкарыстаны хлор. Для атацы былі задзейнічаны два карпусы, яшчэ два выконвалі дыверсійныя заданні ў Іпры. Падчас атакі брытанцы панеслі цяжкія страты, асабліва ад кулямётаў. Захапіўшы абмежаваную тэрыторыю, яны адступілі. 13 кастрычнікa наступленне аднавілася.

У снежні 1915 замест Джона Фрэнча камандуючым брытанскімі экспедыцыйнымі войскамі стаў генерал Дуглас Хейг.

Кампанія 1916 года: абяскроўліванне войскаў

Згодна з планам начальніка Генштаба Эрыха фон Фалькенхайна асноўныя ваенныя дзеянні ў 1916 годзе Германія павінна была весці з Францыяй, прымусіўшы яе капітуляваць [18].

Былі прыняты дзве стратэгіі. Першая прадугледжвала неабмежаванае выкарыстанне падводнага флоту для перакрыцця замежных паставак. Мэтай другой стратэгіі было нанясенне кропкавага ўдару па сухапутным войскам праціўніка замест буйнамаштабнага прарыву фронту. Для прычынення максімальных страт планавалася арганізаваць нападзенне на важныя стратэгічныя пазіцыі. Мэтай галоўнага ўдару быў абраны Вердэнскі выступ, які з’яўляўся апорай французскага фронту, што знаходзіўся недалёка ад мяжы з Германіяй і пагражаў германскім камунікацыях. Аперацыя планавалася з разлікам на тое, што французы з пачуцця патрыятызму будуць абараняць горад да апошняга салдата [12].

Бітва пры Вердэне

Асноўны артыкул: Вердэнская аперацыя Для правядзення аперацыі Германія на 15-кіламетровым участку фронту засяродзіла супраць 2 французскіх дывізій 6,5 дывізій. Аперацыя пачалася 21 лютага. У ходзе наступлення французы да 25 лютага страцілі амаль усе свае фарты, аднак прарыву фронту не адбылося. Нарачанская аперацыя рускіх войскаў на Усходнім фронце палегчыла становішча французскіх войскаў, для забеспячэння войскаў была арганізавана «святая дарога» Бар-ле-Дзюк — Вердэн.

З сакавіка галоўны ўдар германскія войскі перанеслі на левы бераг ракі, але да мая прасунуліся толькі на 6-7 км. Контратака французскіх сіл у маі не прывяла да поспеху.

Дзеянні рускіх войскаў на ўсходзе і правядзенне саюзнікамі аперацыі на рацэ Сома дазволілі французскім войскам у кастрычніку пачаць наступленне, і да канца снежня становішча ў асноўным было адноўлена. Абодва бакі панеслі ў бітве пры Вердэне велізарныя страты (каля 300 тысяч чалавек кожная), план германскага камандавання на прарыў французскага фронту не быў рэалізаваны.

Бітва на Соме

Асноўны артыкул: Бітва на Соме Увесну 1916 вялікія страты французскіх войскаў пачалі выклікаць у саюзнікаў заклапочанасць, у сувязі з чым першапачатковы план аперацыі на Соме быў зменены: галоўную ролю ў аперацыі павінны былі гуляць англійскія войскі. Аперацыя павінна была дапамагчы французскім і рускім войскам.

1 ліпеня, пасля тыднёвай артылерыйскай падрыхтоўкі, брытанскія дывізіі ў Пікардыі пачалі наступленне на добра ўмацаваныя пазіцыі германскіх войскаў каля ракі Сома, якія падтрымліваліся пяццю французскімі дывізіямі з правага флангу. Французскія войскі дзейнічалі паспяхова, але брытанская артылерыя не аказалася досыць эфектыўнай. У першы дзень наступлення англічане панеслі самыя вялікія страты ў гісторыі брытанскай арміі (агульныя страты 57 тысяч чалавек, з якіх 21,5 тысяч загінулі і прапалі без вестак) [19][20][21].

Прааналізаваўшы паветраныя баі над Вердэнам, саюзнікі ў баях на Соме пачалі прытрымлівацца новай тактыкі, мэтай якой было поўная перавага ў паветры над праціўнікам. Неба над Сомай было ачышчана ад германскай авіяцыі, а поспех саюзнікаў выклікаў рэарганізацыю германскай авіяцыі, і абодва бакі сталі выкарыстоўваць вялікія падраздзялення ВПС замест індывідуальных дзеянняў пілотаў [22].

Бітва працягвалася ў ліпені — жніўні з некаторым поспехам для брытанцаў, нягледзячы на ўмацаванне германскімі войскамі лініі абароны. Да жніўня брытанскае камандаванне вырашыла перайсці ад тактыкі прарыву фронту да серыі аперацый, якія праводзяцца невялікімі воінскімі падраздзяленнямі для выпроствання лініі фронту, што было неабходна для падрыхтоўкі да масіраванай бамбардзіроўцы.

15 верасня брытанцамі ўпершыню былі ўжытыя ў баях танкі. Саюзнікі планавалі атаку з удзелам 13 брытанскіх дывізій і чатырох французскіх карпусоў. Пры падтрымцы танкаў пяхота прасунулася толькі на 3 — 4 кіламетра з-за нізкай эфектыўнасці і ненадзейнасці машын.

У кастрычніку — лістападзе адбылася апошняя фаза аперацыі, падчас якой саюзнікі авалодалі абмежаванай тэрыторыяй цаной вялікіх страт. З-за распачатых дажджоў 13 лістапада наступленне было спынена.

Вынікам бітвы стала прасоўванне саюзных войскаў на 8 кіламетраў пры стратах 615 тысяч чалавек, немцы страцілі каля 650 тысяч чалавек [20] (па іншых дадзеных 792 тысяч і 538 тысяч[23] адпаведна — дакладныя лічбы невядомыя). Асноўная мэта аперацыі так і не была дасягнутая.

Тэхніка і ўзбраенне саюзнікаў падчас бітвы на Соме

Брытанскі танк Mark I «самец» пад нумарам C-15, 25 верасня 1916.
Шырокараспаўсюджаны паміж саюзных войскаў аднамесны разведчык Nieuport 17 C1, 1916
Баня-аўтамабіль французскай арміі, 1916
Бельгійскі бронеаўтамабіль Мінерва, 1916
Фота брытанскай батарэі 60-фунтавых гармат Mk I перад бітвай на Соме, 1916.

Лінія Гіндэнбурга

Асноўны артыкул: Лінія Гіндэнбурга У жніўні 1916 года начальнікам Генштаба замест Эрыха фон Фалькенхайна стаў Паўль фон Гіндэнбург, Эрых Людэндорф стаў першым генерал-кватэрмайстарам Генштаба (намеснікам начальніка). Новае ваеннае кіраўніцтва неўзабаве ўсвядоміла, што наступальныя магчымасці германскай арміі ў бітвах пры Вердэне і на Соме былі вычарпаныя. Было вырашана на Заходнім фронце перайсці ў 1917 годзе да стратэгічнай абароне.

Падчас бітвы на Соме і зімой немцы абсталявалі абарончыя пазіцыі за лініяй фронту ад Араса да Суасона, названыя «лініяй Гіндэнбурга». Яна дазволіла скараціць даўжыню фронту, вызваліўшы войскі для правядзення іншых аперацый.

Кампанія 1917 года: пераход наступальнай ініцыятывы да саюзнікаў

У снежні 1916 галоўнакамандуючым французскай арміяй замест Жазэфа Жофра стаў Рабер Нівель, які распрацаваў новы план наступлення французскіх войскаў на Нуаёнскі выступ. Англійскі прэм’ер-міністр Лойд Джордж падтрымаў Нівеля, даручыўшы яму камандаваць англійскімі войскамі ў сумеснай аперацыі.[24] Аб планах Нівеля стала вядома германскаму камандаванню, якое вырашыла папярэдзіць планаваную атаку, і 23 лютага пачалося адступленне германскіх войскаў на загадзя падрыхтаваную і добра умацаваную «лінію Гіндэнбурга», якое скончылася да 17 сакавіка.

«Неабмежаваная падводная вайна»

Асноўны артыкул: Вайна на моры (Першая сусветная вайна) Яшчэ ў 1915 году Германіяй была пачата «неабмежаваная падводная вайна», але пасля патаплення параходаў «Лузітанія» і «Арабіка» ўзнікла небяспека ўступлення ў вайну ЗША, і падводную вайну сталі весці толькі супраць ваенных караблёў. У 1917 годзе па планах германскага камандавання сухапутныя войскі павінны былі перайсці да абароны, а на моры было вырашана зноў пачаць «неабмежаваную вайну» (абвешчаная 1 лютага). Яе мэтай была эканамічная блакада Вялікабрытаніі і, як следства, яе выхад з вайны на працягу паўгода, у той час як войскі ЗША маглі б гуляць істотную ролю на Заходнім фронце толькі праз год.

16 — 18 сакавіка 1917 года германскія падводныя лодкі патапілі тры амерыканскіх гандлёвых судна. Прэзідэнт ЗША Вудра Вільсан, падтрымоўваемы грамадскай думкай, абвясціў 6 красавіка Германіі вайну [12].

Да сярэдзіны 1917 года дзеянні германскіх падводных лодак нанеслі сур’ёзны эканамічны ўрон для Вялікабрытаніі, але стварэнне сістэмы супрацьлодкавай абароны знізіла страты гандлёвага флоту, і «неабмежаваная вайна» не прынесла жаданага выніку [25].

Наступленне Нівеля

Асноўны артыкул: Наступленне Нівеля Да красавіка саюзнікі для правядзення наступальнай аперацыі засяродзілі значныя ваенныя рэсурсы: 110 дывізій, звыш 11 тысяч гармат, 200 танкаў, каля 1 тысячы самалётаў.[26] Агульная колькасць войскаў саюзнікаў на Заходнім фронце складала каля 3 900 000 чалавек супраць 2 500 000 германскіх войскаў.[12]

Нягледзячы на адыход немцаў за «лінію Гіндэнбурга» ў красавіку пачалося шырокамаштабнае наступленне саюзнікаў па плану Нівеля. 9 красавіка перайшлі ў наступ брытанскія войскі ў раёне Араса (гл.: Бітва пры Арасе, 1917), 12 красавіка — у Сэн-Кантэна, 16 красавіка — французскія войскі ў раёне Рэймса, наступленне працягнулася да канца красавіка — пачатку мая. Пасля ўзяцця двух ліній абароны наступленне было спынена, страты саюзнікаў склалі звыш 200 тысяч чалавек [26], з якіх 120 тысяч[24] — ў французскіх войсках. Няўдалае наступленне падарвала маральны дух французскіх войскаў, у якіх пачаліся мяцяжы, якія ахапілі 54 дывізіі, 20 тысяч чалавек дэзертыравалі [27] Салдаты паслухаліся заклікаў да патрыятызму і пачуццю грамадзянскага абавязку і вярнуліся на абарончыя пазіцыі, але ісці ў атаку яны адмаўляліся.[28]. У самой Францыі паднялася хваля грамадскага абурэння, і 15 мая Нівеля на пасадзе галоўнакамандуючага змяніў Анры Філіп Петэн.

Узімку 1916—1917 гадоў тактыка Германіі па вядзенню паветраных баёў значна змянілася, была адкрыта трэніровачная школа ў Валансьене, у войскі паступілі новыя мадэлі самалётаў. Вынікам стала перавага Германіі над саюзнікамі ў паветраных баях, асабліва над дрэнна навучанымі брытанцамі, якія выкарыстоўвалі састарэлыя самалёты. Падчас паветранага бою над Арасам брытанцы за месяц, які ўвайшоў у гісторыю як «Крывавы красавік» (англ.: «Bloody April»), страцілі 245 самалётаў і 316 лётчыкаў, немцы — 66 самалётаў і 114 лётчыкаў.[29]

Далейшыя баявыя дзеянні

7 чэрвеня пачалося наступленне брытанскіх войскаў у раёне Месіна, на поўдзень ад Іпра, для вяртання тэрыторыі, страчанай падчас першай бітвы пры Іпры ў 1914 годзе. З 1915 года інжынеры пракапалі пад пазіцыямі праціўніка тунэлі і заклалі ў 21 шахту 455 тон аманіту [30]. Праз 4 дні бамбардзіровак былі ўзарваны 19 шахт, страты немцаў склалі 10 тысяч чалавек забітымі. Адбылося яшчэ адно наступленне саюзнікаў, але выбіць праціўніка з занятых пазіцый не ўдалося. Хоць паспяховае спачатку наступленне замарудзілася на цяжкапраходнай мясцовасці, але 14 чэрвеня аперацыя завяршылася перамогай саюзнікаў.

12 ліпеня немцы ўпершыню ўжылі ў раёне Іпра новае хімічную зброю — гарчычны газ, які атрымаў назву іпрыт. Пасля іпрыт шырока ўжываўся як германскімі войскамі, так і войскамі саюзнікаў.

З 25 чэрвеня ў Францыю пачалі прыбываць першыя воінскія падраздзяленні ЗША, фарміруючы амерыканскі экспедыцыйны корпус. Аднак іх уплыў на ваенныя дзеянні ў 1917 годзе — пачатку 1918 года быў нязначным з-за малой колькасці войскаў (у сакавіку 1918 года ва Францыі знаходзіліся ўсяго 85 тысяч амерыканскіх салдат, але ўжо да верасня іх колькасць дасягнула 1 200 000 чалавек).[12]

31 ліпеня — 6 лістапада ў раёне Іпра саюзнікамі праводзілася аперацыя (Трэцяя бітва пры Іпры), першапачатковай мэтай якой быў прарыў праз германскі фронт да баз падводных лодак на бельгійскім узбярэжжы, але затым мэтай стала заняцце вышынь вакол Іпра для атрымання перавагі над германскай артылерыяй. 30 кастрычніка цаною 16-тысячных страт саюзнікамі была захоплена вёска Пасхендале. Наступленне ускладняла цяжкапраходная мясцовасць. Абодва бакі панеслі вялікія страты (саюзнікі — 448 тысяч, немцы — 260 тысяч), бітва стала яшчэ адным прыкладам бессэнсоўных ахвяр пры нязначнасці дасягнутых вынікаў.

Бітва пры Камбрэ

Асноўны артыкул: Бітва пры Камбрэ (1917)

20 лістапада брытанскія войскі пачалі першую ў гісторыі масіраваную атаку з выкарыстаннем танкавых падраздзяленняў. У атацы ўдзельнічалі 324 танка [12]. Спераду на карпусах машын былі прымацаваныя фашыны для пераадолення германскіх акопаў і 4-метровых супрацьтанкавых равоў. Раптоўнасць (адсутнасць артпадрыхтоўкі) і перавага ў сілах і сродках прывялі да хуткага развіцця атакі, брытанцы за 6 гадзін прасунуліся на такую ж адлегласць, на якое войскі прасунуліся ў аперацыі ў Іпра за 4 месяцы, прарваў германскую абарону і страціўшы 4 тысяч чалавек.[31]

Аднак у выніку імклівай атакі пяхота адстала, а танкі прасунуліся далёка наперад, нясучы сур’ёзныя страты. 30 лістапада 2-я германская армія здзейсніла раптоўную контратаку, адкінуўшы сілы саюзнікаў на першапачатковыя межы. Нягледзячы на адбіццё атакі, танкі даказалі сваю эфектыўнасць у баі, а сама бітва паклала пачатак шырокаму прымяненню танкаў і развіццю супрацьтанкавай абароны.

Хоць саюзнікі не дамагліся прарыву фронту, вынікам кампаніі 1917 года стаў крах планаў германскага камандавання па дасягненню перамогі шляхам «неабмежаванай падводнай вайны» і пераход яе да стратэгічнай абароны. Наступальнай ініцыятывай завалодалі войскі саюзнікаў.

Кампанія 1918 года: паражэнне Германіі

Пасля падпісання 3 сакавіка 1918 года Брэсцкага міру з Савецкай Расіяй і выхаду яе з вайны на Усходнім фронце вызвалілася 44 дывізіі, якія былі перакінутыя на Заходні фронт. Стварыўшы перавагу на Заходнім фронце ў сілах і сродках (колькасць дывізій павялічылася са 146 да 192 супраць 173 дывізій саюзнікаў, колькасць германскіх войскаў павялічылася на 570 тысяч чалавек [12]), германскае камандаванне вырашыла перайсці ў наступ з мэтай разгрому арміі Антанты да таго, як ЗША змаглі б павялічыць сваю прысутнасць у Еўропе.

Згодна з планам Людэндорфа германскія войскі павінны былі пачаць наступленне ў раёне горада Ам’ен і адрэзаць брытанскія войскі ад французскіх, адціснуўшы іх да берага Паўночнага мора.

Германскае наступленне

Асноўны артыкул: Вясновае наступленне (1918) Першае германскае наступленне пачалося 21 сакавіка. Перавага ў сілах (62 дывізіі, 6 824 гарматы і каля 1 000 самалётаў супраць 32 дывізій, каля 3 000 гармат і каля 500 самалётаў у англічан) дазволіла германскім войскам прасунуцца на 60 кіламетраў за першыя 8 дзён баёў. У адказ саюзнікі ўвялі ў бой рэзервовыя войскі і да 4 красавіка адкінулі германскія войскі, нанёсшы ім страты 230 тысяч чалавек.[10]

14 красавіка Фердынанд Фош быў прызначаны вярхоўным галоўнакамандуючым саюзнымі войскамі, што дазволіла лепш каардынаваць дзеянні брытанскіх і французскіх армій.

Германскія войскі таксама праводзілі наступу ў раёне ракі Ліс (9 красавіка — 1 мая), ракі Эна (27 мая — 13 чэрвеня), паміж Мандзідзье і Нуаёнам (9 — 13 чэрвеня). Кожны раз першапачаткова паспяховае развіццё атак германскіх войскаў сканчалася правалам: прасунуўшыся на некалькі дзесяткаў кіламетраў, яны не маглі пераадолець абарону саюзнікаў.

15 ліпеня на рацэ Марна пачалося апошняе вялікае наступленне германскіх войскаў (Бітва на Марне, 1918). Войскі 1-й і 3-й армій фарсіравалі раку, але змаглі прасунуцца толькі на 6 кіламетраў. Адначасова войскі 7-й арміі няўдала атакавалі 6-ю французскую армію ў Рэймса. 17 ліпеня саюзныя войскі спынілі прасоўванне германскіх армій, і 18 ліпеня перайшлі ў контрнаступленне, адкінуўшы немцаў да 4 жніўня на першапачатковыя пазіцыі.

Контрнаступленне саюзнікаў

Асноўны артыкул: Стодзённае наступленне

8 — 13 жніўня саюзнікі сіламі 4-й брытанскай, 1-й і 3-й французскай армій правялі Ам’енскую аперацыю, падчас якой быў ліквідаваны Ам’енскі выступ, заняты 2-й і 18-й германскімі арміямі.

Аперацыя пачалася раптоўна, без артпадрыхтоўкі; пры падтрымцы артылерыі пяхота і танкі саюзнікаў прасунуліся за першы дзень наступу на 11 км. Людэндорф назваў 8 жніўня «чорным днём германскай арміі».[32] За наступныя пяць дзён аперацыі лінія фронту была адсунута яшчэ на 8-9 кіламетраў.

12 — 15 верасня амерыканскія войскі паспяхова правялі першую буйную аперацыю — атаку на Сэн-Міёльскі выступ. Улетку 1918 года ў Еўропу штомесяц прыбывала па 300 тысяч амерыканскіх салдат. Да верасня іх колькасць дасягнула 1 200 000 чалавек, а да канца вайны — 2,1 мільён, што дазволіла ліквідаваць перавагу Германіі ў жывой сіле, якая перакінула дадатковыя злучэння з усходу.

26 верасня, валодаючы перавагай перад германскімі войскамі (202 дывізіі супраць 187 [10]), саюзнікі пачалі агульнае наступленне па ўсім фронце ад Вердэна да Паўночнага мора. Змучаныя чатырохгадовай вайной германскія войскі пачалі здавацца ў палон. У кастрычніку Людэндорфа змяніў на пасадзе Вільгельм Гронер. У выніку наступлення лінія фронту да лістапада была адсунута ўглыб да 80 кіламетраў, да мяжы з Бельгіяй, на поўначы — да лініі Гент — Монс.

У лістападзе ў Германіі адбылася Лістападаўская рэвалюцыя, да ўлады прыйшоў новы ўрад Савет народных упаўнаважаных, які 11 лістапада, праз дзень пасля свайго абрання, заключыў Камп’енскае перамір’е, якое прадугледжвала неадкладнае спыненне ваенных дзеянняў, вывад германскіх войскаў з акупаваных тэрыторый, стварэнне на правым беразе Рэйна дэмілітарызаванай зоны. Вайна на Заходнім фронце скончылася.

Вынікі кампаній на Заходнім фронце

Асноўны артыкул: Наступствы Першай сусветнай вайны

Параўнальныя страты (забітых, параненых, палонных) у
асноўных бітвах
Бітва	Год	Саюзнікі	Германія
Бітва на Марне	1914	263 000	250 000
Вердэнская аперацыя	1916	714 033	426 519
Бітва на Соме	1916	623 907	465 000
Наступленне Нівеля	1917	345 183	163 000
Вясновае наступленне	1918	850 000	688 000

Перамога саюзнікаў над Германіяй на Заходнім фронце абумовіла галоўную ролю Вялікабрытаніі, Францыі і ЗША ў выпрацоўцы ўмоў мірных пагадненняў на Парыжскай мірнай канферэнцыі. 28 чэрвеня 1919 года быў падпісаны Версальскі дагавор.

Па ўмовах дагавора Германія пазбавілася часткі сваёй тэрыторыі, усіх сваіх калоній, колькасць яе сухапутнай арміі была абмежаваная 100 тысячамі, большая частка флоту перадавалася пераможцам, Германія абавязвалася пакрыць страты, панесеныя ў выніку ваенных дзеянняў. Версальскі дагавор склаў аснову Версальска-Вашынгтонскай сістэмы.

У мастацкай літаратуры

Ваенным падзеям, лёсам салдат і афіцэраў прысвечаны творы Рэмарка («На Заходнім фронце нічога новага»), Юнгера («У стальных навальніцах»), Олдынгтана (кніга вершаў «Вобразы вайны»), Барбюса («Агонь») і іншых.

Зноскі

↑ First World War 1914—1918 (нявызн.) (недаступная спасылка). Australian War Memorial. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2012. Праверана 6 снежня.
↑ Gordon Corrigan. (1999). Sepoys in the Trenches: The Indian Corps on the Western Front 1914–15. Spellmount Ltd.. 1-86227-354-5.
↑ Canada in the First World War and the Road to Vimy Ridge(англ.) (недаступная спасылка). Veteran Affairs Canada (30 ліпеня 1992). Архівавана з першакрыніцы 14 жніўня 2011. Праверана 6 декабря 2006.
↑ New Zealand and the First World War — Overview (нявызн.) (недаступная спасылка). New Zealand’s History Online. Архівавана з першакрыніцы 10 красавіка 2008. Праверана 26 января 2007.
↑ Гл.: en:The Royal Newfoundland Regiment
↑ Uys I. S.. The South Africans at Delville Wood (нявызн.). The South African Military History Society. Праверана 26 января 2007.
↑ Hugo Rodrigues.. Portugal in World War I (нявызн.) (недаступная спасылка). The First World War. Архівавана з першакрыніцы 29 верасня 2007. Праверана 26 студзеня 2007.
↑ Austria-Hungary Goes to War (нявызн.). The Great War in a Different Light. Праверана 3 January 2009.
1 2 Заянчкоўскі А. М. Першая сусветная вайна = Первая мировая война. — СПб.: Палігон, 2000. — 878 с. — ISBN 5-89173-082-0.
1 2 3 4 5 6 Першая сусветная вайна 1914—1918. ВСЭ, 3-е выд.
1 2 Пагранічная бітва 1914. ВСЭ, 3-е выд.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 World War I. Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite (2007).
↑ Griess, 22-24, 25-26.
↑ Marne, First Battle of the. Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite (2007).
↑ Бег да мора. ВСЭ, 3-е выд.
↑ Fuller, 165.
↑ Фокер Антоні Герман Герард. ВСЭ, 3-е выд.
↑ Lyons, 141.
↑ Griess, 71-72.
1 2 Somme, First Battle of the. Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite (2007).
↑ Каментарыі А. Коліна да кнігі: Цім Рыплі. Штыкі — да бою! Штык на палях бітваў XX стагоддзя. — М .: Эксма, 2006. — С.353.
↑ Campbell, 42.
↑ Сома (рака ў Францыі). ВСЭ, 3-е выд.
1 2 Nivelle, Robert-Georges. Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite (2007).
↑ Griess, 144-5.
1 2 Нівеля наступленне 1917. ВСЭ, 3-е выд.
↑ Lyons, 243.
↑ Marshall, 292.
↑ Campbell, 71.
↑ Wolff, Leon In Flanders Fields, Passchendaele 1917
↑ Marshall, 317.
↑ Griess, 155—156.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Заходні фронт Першай сусветнай вайны
Бітвы Першай сусветнай вайны (руск.)
Бітвы Першай сусветнай вайны (руск.)
Руская армія ў Вялікай вайне: Рускія войскі ў «Бойне Нівеля». Красавік 1917 (руск.)

Матэрыялы на сайце Хронаса

Марнская бітва (1914) (руск.)
Бег да мора (руск.)
Фландрская бітва (1914) (руск.)
Вердэнская аперацыя (руск.)
Бітва на Соме (руск.)
Нівеля аперацыя Архівавана 18 кастрычніка 2007. (руск.)
Бітва пад Камбрэ (руск.)
Сакавіцкі наступ у Пікардыі (руск.)
Фландрская бітва (1918) (руск.)
Марнская бітва (1918) (руск.)

Літаратура

Мировая война в цифрах. — М.: Военгиз, 1934. — 128 с. — 15 000 экз.
Эрлихман В. В. Потери народонаселения в XX веке. — М.: Русская панорама, 2004. — 176 с. — (Весь мир). — 1500 экз. — ISBN 5-93165-107-1.
Всемирная история: в 24-х тт. Т. 19. Первая мировая война/Бадан А. Н., Войнич И. Е., Волчек Н. М. и др. — Мн.: Литература, 1997.
История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975. — 25 500 экз.
Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
Мировые войны XX века: в 4 кн. / Ин-т всеобщей истории. — М.: Наука, 2002.
Кн. 1: Первая мировая война: ист. очерк
Кн. 2: Первая мировая война: док. и материалы
Уткин А. И. Первая мировая война. — М.: Алгоритм, 2001. — 592 с. — 5000 экз. — ISBN 5-926-50039-7.
Шацилло В. К. Первая мировая война. 1914—1918. Факты. Документы. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2003. — 480 с. — 5000 экз. — ISBN 5-224-03312-8.
Такман Б. Жнівеньскія пушкі = The Guns of August. — New York: Macmillan Publishers, 1962. — 511 с.
АЛЕКСАНДР НИКОЛАЕВИЧ ДЕ-ЛАЗАРИ. ХИМИЧЕСКОЕ ОРУЖИЕ НА ФРОНТАХ МИРОВОЙ ВОЙНЫ 1914—1918 гг.

Крыніцы

Марнская бітва 1914. ВСЭ, 3-е выд.
Фландрская бітва 1914. ВСЭ, 3-е выд.
Вердэнская аперацыя 1916. ВСЭ, 3-е выд.
Камбрэ. ВСЭ, 3-е выд.
Ам’енская аперацыя 1918. ВСЭ, 3-е выд.
Версальскі мірны дагавор 1919. ВСЭ, 3-е выд.
Verdun, Battle of. Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite (2007).
Hindenburg Line. Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite (2007).
Marne, Second Battle of the. Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite (2007).