Французска-івуарскі канфлікт — кароткачасовы ўзброены канфлікт на тэрыторыі Кот-д’Івуара ў лістападзе 2004 года, які выліўся ў абмене авіяцыйнымі ўдарамі паміж івуарскімі і французскімі ваенна-паветранымі сіламі і беспарадкамі ў Абіджане. Падзеі пачаліся з інцыдэнту ў Буаке, калі два штурмавыя самалёты са змешанымі беларуска-івуарыйскімі экіпажамі памылкова атакавалі пазіцыі французскіх вайскоўцаў. У ваенна-палітычным плане канфлікт развіцця не атрымаў. Галоўнымі наступствамі сталі ўвядзенне Саветам Бяспекі ААН эмбарга ўзбраенняў і ваенную дапамогу Кот-д’Івуару, некаторае пагаршэнне французска-івуарскіх адносін і ўзбуджэнне крымінальнай справа ў дачыненні да чатырох асоб: Юрыя Сушкіна, Барыса Смахіна, Патрыса Уэя і Анжа Гнандуета[К 4]. Пазней Смахін быў выключаны з ліку абвінавачаных, а астатнія фігуранты завочна прысуджаны да пажыццёвага зняволення.
Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь афіцыйна адмаўляе ўдзел у гэтых падзеях не толькі вайскоўцаў, але і беларускіх грамадзян наогул.
У 2002 годзе ў Кот-д’Івуары ўспыхнула грамадзянская вайна паміж урадам Ларана Гбагбо і групоўкай «Новая сіла». Фактычнай сталіцай паўстанцкай кааліцыі стаў горад Буаке. Ён меў выгаднае стратэгічнае становішча — населены пункт звязаны чыгункай з Буркіна-Фасо і аўтамабільнымі дарогамі з гарадамі Абіджан і Ямусукра, а таксама суседнімі дзяржавамі Малі, Гана і тым жа Буркіна-Фасо[1].
Канфлікт насіў вялацякучы характар, у выніку чаго краіна была падзелена на дзве часткі, з паўстанцамі на поўначы і ўрадавымі войскамі на поўдні. У той час у Кот-д’Івуары былі разгорнутыя міратворчыя сілы ААН, а таксама французскія войскі, якім было даручана абараніць замежных грамадзян і дапамагчы ўрэгуляваць канфлікт. Замежныя сілы размясціліся прама ўздоўж лініі фронту, што прадухіляла прамыя ўзброеныя сутыкненні паміж двума бакамі. Быў зроблены шэраг крокаў у кірунку мірнага уз’яднання, у прыватнасці пачаты працэс па раззбраенні апазіцыі, але 13 кастрычніка 2004 года кіраўніцтва «Новай сілы» абвясціла аб выхадзе з дадзенай ініцыятывы, паколькі недалёка ад дэмаркацыйнай лініі паўстанцы перахапілі два грузавікі са зброяй, прызначаных для івуарыйскай арміі. 28 кастрычніка на кантраляваных мяцежнікамі паўночных тэрыторыях было абвешчана надзвычайнае становішча. 4 лістапада прэзідэнт Гбагбо аддаў распараджэнне нанесці серыю ўдараў па паўстанцам[2][3]. У той жа дзень авіяцыя ажыццявіла першы ўдар па пазіцыях праціўніка. Удары былі нанесены па складах боепрыпасаў і хованках лідараў паўстанцаў. У выніку паветраных нападаў пацярпела і мірнае насельніцтва[4].
6 лістапада ў 13:20[5] два самалёта Су-25 ВПС Кот-д’Івуара (бартавыя нумары «20» і «21»[4]) нанеслі ўдар па пазіцыях сіл французскага міратворчага кантынгенту побач з горадам Буаке, пераблытаўшы іx з мяцежнікамі[К 5]. Было скінута не менш за 18 бомб[6], 10 чалавек загінулі і 38 атрымалі раненні. Сярод загінулых дзевяць французскіх вайскоўцаў (Цьеры Барацье, Філіп Капдэвіль, Фрэнсіс Дэлан, Бенедыкт Марзаіс, Ларан дэ Рамбурэ, Пателіяс Фалевалу, Франк Дзюваль, Эмануэль Цілай і Давід Дэкюпер[7]) і адзін амерыканскі рабочы (аграном Роберт Дж. Карскі[8]). У сродках масавай інфармацыі згадваецца, што самалёты пілатавалі выхадцы з Беларусі[9][10][11]. Паводле звестак парыжскага трыбунала, адным самалётам кіраваў Юрый Сушкін, за штурвалам іншага штурмавіка знаходзіўся Барыс Смахін[12].
Пасля самалёты вярнуліся на аэрапорт у Ямусукра, які дзялілі з іншымі французскімі сіламі. Прэзідэнт Францыі Жак Шырак, даведаўшыся пра інцыдэнт, загадаў знішчыць тэхніку на аэрадроме. У 14:15 французскія войскі адкрылі агонь па авіяцыйных машынах з СТРК «Мілан». У выніку загінуў адзін тэхнік-івуарыец і былі пашкоджаны абодва Су-25, а таксама тры верталёты. Вайскоўцы, узяўшы аэрапорт, затрымалі пілотаў і тэхперсанал. Крыху пазней французы ўсіх адпусцілі[4].
У той жа дзень два верталёта збіты падчас бою ў небе над Абіджанам[2].
7 лістапада лаяльныя ўраду Гбагбо сілы выйшлі на вуліцы Абіджана пратэставаць супраць Францыі. Падчас пратэстаў яны напалі на французскую ваенную базу. Пасля атакам мясцовага насельніцтва падвергнуўся жылы раён з французскімі грамадзянамі. На абарону французаў былі накіраваны верталёты, бронеаўтамабілі і нават танкі. Пад націскам ваеннай тэхнікі, дэманстранты былі вымушаны адступіць. Тым часам у аэрапорце Абіджана французскія і івуарыйскія войскі ўступілі ў перастрэлку[13]. Паралельна ў Ямусукра і Абіджане былі разрабаваны і спалены дзве французскія школы. Тысячы грамадзян Францыі былі вымушаныя тэрмінова пакінуць краіну[12].
У ходзе сутыкненняў у Абіджане загінулі, па дадзеных французскіх вайскоўцаў, 20 дэманстрантаў. У той жа час урад Гбагбо заявіў аб гібелі 60 чалавек[1].
Некаторы час напружанасць захоўвалася. 9 лістапада французскія вайскоўцы адкрылі агонь па натоўпе дэманстрантаў каля гасцініцы «Івуар» у Абіджане, падчас чаго загінула ад сямі да шаснаццаці чалавек[14].
Асноўны артыкул: Беларускія найміты ў Кот-д’Івуары Гл. таксама: Ваенныя спецыялісты Беларусі і Авіяспецыялісты былых савецкіх рэспублік у Афрыцы
Пасля падзей у Кот-д’Івуары з’явілася інфармацыя аб датычнасці Беларусі да авіяналётаў на французскія пазіцыі. Яшчэ 12 лістапада міністр абароны Францыі Мішэль Алія-Мары заявіла, што ў самалётах Кот-д’Івуара знаходзіліся беларускія пілоты-найміты[15]. Паводле франкамоўных крыніц, беларусаў звалі Ю. Сушкін і Б. Смахін[12]. Розныя недзяржаўныя беларускія крыніцы паведамілі, што на івуарыйскіх Су-25 магчыма былі беларускія пілоты, якія з’яўляліся альбо наёмнікамі, альбо дзейнымі беларускімі вайскоўцамі. Самалёты, як паведамлялася, былі таксама накіраваны ў Кот-д’Івуар з Беларусі (па некаторых звестах — з Расіі)[11][10].
Афіцыйны прадстаўнік МЗС Беларусі Андрэй Савіных заяўляў аб адсутнасці беларускіх грамадзян, а тым больш вайскоўцаў, у Кот-д’Івуары на момант інцыдэнту[11]. Урад Гбагбо таксама адмаўляў удзел у падзеях беларусаў. Як заявіў тагачасны намеснік камандуючага Ваенна-паветранымі сіламі Кот-д’Івуара палкоўнік Аду Бахіра Дэніс[16], замежнікі хоць і аказвалі дапамогу і кансультацыі ваеннай авіяцыі, але непасрэдна з тэхнікай не працавалі. У той жа час, у адказ на пытанне адносна тэхнікаў з белым колерам скуры, афіцэр сказаў, што гэтыя асобы з’яўляліся мулатамі або мелі змяшанае паходжанне[17].
Юрый Сушкін сапраўды служыў у ВПС Беларусі. У беларускіх СМІ ён згадваецца як «воін-інтэрнацыяналіст, аўтарытэтны авіятар, палкоўнік у адстаўцы». На сайце газеты «Во славу родины», ведамаснага выдання Міністэрства абароны, гаварылася, што той з’яўляецца выкладчыкам Ваеннай акадэміі Рэспублікі Беларусь. Асоба Барыса Смахіна застаецца невядомай[12].
Па звестках сайта WikiLeaks, пасля нападу на аэрадром Ямусукра і французскую авіябазу ў Буаке, адзін з лётчыкаў (па іншых дадзеных, абодва[12]) і яшчэ некалькі беларускіx грамадзян беглі ў Тога, дзе 16 лістапада іх злавілі мясцовыя ўлады[5], якія ўтрымлівалі беларусаў на працягу двух тыдняў. Гэтыя дадзеныя былі заснаваны на сцвярджэнні тагачаснага міністра ўнутраных спраў краіны Франсуа Бока[9]. Улады Тога апавясцілі французскіх вайскоўцаў і спецслужбы. Акрамя міністра абароны Францыі Мішэль Алія-Мары гэтую інфармацыю атрымалі кіраўнік МЗС Мішэль Барнье і міністр унутраных спраў Дамінік дэ Вільпен. Аднак у Парыжы не праявілі ніякай цікавасці да гэтай інфармацыі і затрыманых адпусцілі. Пазней Мішэль Алія-Мары патлумачыла, што ў іх «не было легальных падстаў» арыштоўваць беларусаў, бо на іх не было міжнароднага ордэра на арышт. Таксама, па словах міністра, не было ўстаноўлена, ці сапраўды затрыманыя мелі дачыненне да бамбардзіроўкі Буаке. Пасля адмовы Францыі дапытваць затрыманых беларускіх лётчыкаў, яны былі хутка эвакуяваныя з Тога пры пасярэдніцтве былога жандарма службы бяспекі Елісейскага палаца Рабера Мантоя. Мантоя, як паведамляецца, пад патранажам французскага ўрада займаўся ценявой дзейнасцю ў Афрыцы, пастаўкамі зброі і вярбоўкай замежных байцоў[12].
Як высветлілася праз шаснаццаць гадоў, замежныя спецыялісты займаліся падрыхтоўкай івуарыйскіх пілотаў да палётаў на Су-25. Яшчэ ў пачатку канфлікту ўрадавыя войскі страцілі аэрапорт у Буаке, дзе грунтаваліся самалёты Dassault/Dornier Alpha Jet. Тады ўлады пачалі закупку новай тэхнікі. Прадаўцамі сталі Беларусь (чатыры Су-25, адзін Мі-8 і як мінімум два Мі-24), Балгарыя (два Мі-8 і два Мі-24) і Румынія (чатыры верталёта IAR-330). Беларуская партыя Су-25 была прадстаўлена двума аднамеснымі і двума двухмеснымі самалётамі. Першыя атрымалі бартавыя нумары «02» і «03», а другія — «20» і «21». На 2004 год сабранымі і выкарыстоўванымі былі толькі двухмесныя машыны. Разам з тэхнікай у краіну прыбылі інструктары. Яны перанавучалі івуарыйскіх лётчыкаў для эксплуатацыі новых машын. За дзейнасцю замежнікаў актыўна сачыла французская разведка, у прыватнасці 2-і гусарскі полк, які базаваўся блізу Ямусукра, падзяляючы мясцовы аэрапорт з беларусамі і івуарыйцамі[4].
Пасля авіяналётаў на Ямусукра і Буаке Ларан Гбагбо заявіў, што ўдар па пазіцыях міратворцаў быў памылкай, а таксама запэўнілі, што «Кот-д’Івуар не ваюе з Францыяй»[11]. Прэзідэнт выказаў жаданне пачаць мірныя перамовы. Тым часам міністр замежных спраў Францыі Мішэль Барнье абвінаваціў толькі яго «асабіста адказным за тое, што адбылося»[2]. Спікер парламента Кот-д’Івуара Мамаду Кулібалі абвінаваціў Францыю ў распальванні грамадзянскай вайны і дапамаганні паўстанцам. Ён запатрабаваў вываду французскіх сіл з тэрыторыі краіны. Паводле яго слоў, народ і ўрад хочуць, каб «акупацыйная армія сышла»[18].
12 лістапада ў аэрапорце горада Абіджан затрыманы экіпаж транспартнага самалёта Ан-12, у складзе якога 15 грамадзян краін СНД, сярод якіх 8 украінцаў, 4 беларуса і 3 расіян[19]. Тых захапілі байцы французскага Замежнага легіёна. Афіцыйна ім ніякіх абвінавачванняў прад’яўлена не было. Як заявіў прадстаўнік мінабароны Кот-д’Івуара, ніхто з замежнікаў самалётамі не кіраваў, пілатаваннем займаліся толькі івуарыйцы. У той жа час ён дадаў, што ў краіне сапраўды знаходзіліся 15 беларускіх механікаў, якія абслугоўвалі самалёты. Пасля аказалася, што 8 з іх на самай справе з’яўляюцца грамадзянамі Украіны[20]. Праз чатыры дні ўсе замежнікі былі вызвалены[5].
У той жа час Савет Бяспекі ААН наклаў эмбарга на пастаўку ўзбраенняў і любую ваенную дапамогу Кот-д’Івуару. Нягледзячы на гэта, у 2005 годзе для аднаўлення ваенна-паветраных сіл краіны прыбыла група тэхнікаў з Украіны і Беларусі[21].
У 2006 годзе, праз 15 месяцаў пасля падзей у Буаке, Парыжскі ваенны суд выдаў ордэр на арышт пілотаў[10]. Неўзабаве пракурор даў адмоўнае заключэнне на гэты ордэр, паколькі «асоба гэтых наймітаў заставалася пад пытаннем». Пазней выданне Médiapart высветліла, што французскія спецслужбы вялі пастаяннае сачэнне за наймітамі з былога СССР і круглыя суткі назіралі за падрыхтоўкай праўрадавых сіл да наступлення[12]. Хутка парыжскі ваенны трыбунал адмяніў пастанову аб арышце з фармулёўкай «немэтазгодна»[10].
У 2016 годзе Сабін Керыс, якая вяла расследаванне абставін гібелі французскіх вайскоўцаў у Буаке, звярнулася ў Суд Французскай Рэспублікі з патрабаваннем пачаць крымінальную справу ў дачыненні да трох былых міністраў за бяздзейнасць падчас падзей 2004 года. Аднак камісія суда адмовілася ініцыяваць разбіральніцтва, абгрунтаваўшы гэта тым, што бяздзейнасць міністраў не можа быць падставай для іх судовага пераследу[12].
25 чэрвеня 2018 года пракуратура Парыжа папрасіла перадаць у суд прысяжных справу па інцыдэнту. Упершыню ў дакументах фігуравалі імёны авіятараў — Юрыя Сушкіна і Барыса Смахіна. Таксама абвінавачванні былі вылучаныя супраць двух афіцэраў івуарыйскай арміі: падпалкоўніка Патрыса Уэя і капітана Анжа Гнандуета[22].
17 сакавіка 2020 года ў Парыжы меркавалася аднаўленне судовага працэсу па справе аб падзеях у Буаке. Сваякі загінулых французскіх вайскоўцаў заставаліся незадаволеныя, што ўлады Францыі і Кот-д’Івуара за мінулыя 15 гадоў так і не раскрылі абставін падзей і не зрабілі ўсё, што ад іх залежыць, для ўстанаўлення вінаватых[12]. Аднак з-за пандэміі каранавіруса паседжанне было перанесена на 2 ліпеня[5]. Аднак і ў гэты раз усе было перанесена. 29 сакавіка 2021 года судовы працэс аднавіўся. Падчас судовага разгляду паказанні давалі больш за 90 сведак, у тым ліку — былая міністр абароны Францыі Мішэль Аліа-Мары, былыя кіраўнікі МЗС і МУС Мішэль Барнье і Дамінік дэ Вільпен, былы начальнік службы знешняй разведкі краіны, Анры Пансе, камандуючы міратворчай аперацыяй «Аднарог», і камандзір французскай базы ў Буаке. На судзе сведкі паведамлялі, што экіпажы ВПС былі змяшанымі, кожны складаўся з замежніка і мясцовага лётчыка. Патрыс Уэй быў названы пракуратурай каардынатарам аперацыі, а Сушкін ляцеў у пары з Гнандуетам[23].
На судзе паднялі таксама тэму па тагалезскаму эпізоду. Міністр замежных спраў Мішэль Барнье паведаміў, што прэзідэнт Жак Шырак прасіў яго не займацца дадзеным пытаннем, бо яно тычыцца вайскоўцаў. Той зразумеў гэта як папярэджанне аб тым, што інцыдэнт вырашае кіраўнік дзяржавы і ваеннае камандаванне. У сваю чаргу кіраўнік мінабароны спаслалася на пазіцыю МЗС і нейкую юрыдычную праблему з перадачай падазраваных Францыі. Яна прызналася, што нават разглядала магчымасць правядзення службай знешняй разведкі DGSE спецаперацыі па злове падазраваных, але пакуль вяла кансультацыі, улады Тога беларусаў ужо вызвалілі[23].
15 красавіка суд завочна прызнаў Сушкіна, Гнандуета і Уэя вінаватымі ў забойстве вайскоўцаў і прысудзіў іх да пажыццёвага зняволення. Смахіна са справы выключылі па невядомых прычынах[24]. Пры вынясенні прысуду было адзначана, што атака на французскіх вайскоўцаў была «вызначана наўмыснай». Да гэтага часу адзін з лётчыкаў, Атуалі, ужо сканаў. Ён памёр у 2016 годзе[23]. У выніку суда ніяк не праясніліся матывы ўдару па базе: так як абвінавачаныя адсутнічалі, не было і іх паказанняў. Завочна асудзілі толькі выканаўцаў, так што дагэтуль незразумела, хто менавіта навёў штурмавікі на французскі ваенны лагер[24].
Пасля вынясення прысуду адзін з пацярпелых, былы вайсковец Цьеры Жардры прызнаўся RFI: «Мы чакалі вердыкту, але адчуваем расчараванне. Мы не высветлілі праўду. Нашы вышэйшыя кіраўнікі не распавялі за ўсё — гэта дакладна». Адна з адвакатаў пацярпелых Патрысія Кутан лічыла, што завочны прысуд выканаўцам злачынства гэта толькі «частка ў вялікай і пакуль не высветленай да канца гісторыі трагедыі». Іншы адвакат Жан Балан адзначыў: «Праўду мы зможам даведацца праз 10—30 гадоў, калі хтосьці нарэшце загаворыць ці нешта высвятляць гісторыкі»[23].
У лютым 2016 года ў газеце «Ле Монд» быў апублікаваны артыкул, дзе выказана аб дзівацтвы паводзін французскага кіраўніцтва ў сувязі з бамбаваннямі, якое пачалося з жорсткіх заяў, абвінаваця Кот-д’Івуар у неправамерных дзеяннях, а потым рэзка замяць інцыдэнт. Выданне прадставіла некалькі версій такіх паводзін, якія ўзніклі пасля івуарыйскіх падзей. Па адной з іх, авіяўдар заказаны самой Францыяй, так як Гбагбо французы лічылі няздольным пераадолець крызіс і грамадзянскую вайну, хоць ён паводзіў сябе досыць лаяльна і не даваў фармальнай падставы да адкрыцця ваенных дзеянняў. Таму было вырашана дамовіцца з нейкімі высокімі чынамі ў арміі краіны каб у патрэбны момант штурмавікі ВПС Кот-д’Івуара атакавалі базу ў Буаке, якая на той момант павінна была быць пустой. Але з-за дрэннай каардынацыі войскі адтуль не паспелі вывесці, што і прывяло да ахвяраў. Даведаўшыся пра гэта, французскае кіраўніцтва рэзка пастаралася забыцца пра інцыдэнт.
Па іншай версіі, Францыі патрэбна была падстава для сыходу з Кот-д’Івуара, і яна свядома дазволіла Гбагбо парушыць перамір’е, каб сітуацыя хутчэй вырашылася. Пра гэта сцвярджаў адвакат сем’яў загінуўшых ваенных Жан Балан[12]. Таксама ёсць меркаванне, што магчымы судовы працэс над беларускімі лётчыкамі ў Парыжы мог выявіць непрывабную ролю французскага гандляра зброяй Рабера Мантоя, які ў той час пражываў у Тога і меў непасрэднае дачыненне да пастаўкаў узбраенняў, у тым ліку з краін былога СССР. Гэта магло закрануць інтарэсы французскага істэблішменту[25].
У 2019 годзе ў артыкуле «TUT.BY», прысвечанаму 15-годдзю інцыдэнту, акрамя ўсяго іншага, была выказана адна з здагадак, што беларускіх лётчыкаў у самалётах на самой справе не было. Аднак французскае кіраўніцтва было моцна ўпэўнена ва ўдзеле Беларусі, што калі высветлілася адваротнае, вырашыла хутка забыцца пра здарэнне[26].
У ходзе судовага працэсу 2021 года былы івуарыйскі лідар Ларан Гбагбо высунуў абвінавачванні ў адрас Жака Шырака. Як нагадаў у сваім дакументальным матэрыяле аб трагедыі ў Буаке тэлеканал France 24, Гбагбо прытрымліваўся ўласнай «тэорыі змовы», лічачы бамбардзіроўку вынікам маніпуляцый Парыжа з мэтай адхіліць яго ад улады[23].
22 снежня 2019 года прэзідэнты Францыі і Кот-д’Івуара Эманюэль Макрон і Аласан Уатара на месцы інцыдэнту адкрылі мемарыял у памяць аб загінулых[27].
Каментарыі
Крыніцы