wd wp Пошук: ⬜

Славацкая мова

Слава́цкая мо́ва (славацк.: slovenčina (i), slovenský jazyk) — славянская мова індаеўрапейскай моўнай сям’і. Утварае чэшска-славацкую падгрупу ў заходнеславянскай групе[3][4] (разам з чэшскай, польскай, верхне- і ніжнелужыцкай мовамі). З’яўляецца афіцыйнай мовай Славацкай рэспублікі і адной з афіцыйных моў Еўрапейскага саюза.

Славацкую мову ўжывае больш за 5 мільёнаў чалавек (2013)[5], з іх у Славакіі — 4,34 млн чалавек (2012)[6]. Таксама носьбіты жывуць у Чэхіі, Сербіі, Венгрыі, Румыніі, Аўстрыі, Харватыі, Канадзе, ЗША, Аўстраліі, Украіне і інш.[5]. У шэрагу дзяржаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, у якіх славакі, як правіла, расселеныя кампактна, славацкая мае статус рэгіянальнай мовы[1].

Назва

Саманазвы славацкага народа (Slovák — «славак», Slovenka — «славачка») і славацкай мовы (slovenský jazyk, slovenčina, slovenská reč) маюць агульнаславянскія карані. Slovák утворанай заменай суфіксу ў слове праслав.: *slověninъ «славянін», а Slovenka наўпрост узыходзіць да праслав. *slověnъka «славянка»[7]. Падобную саманазву мае яшчэ адна славянская мова — славенская (slovenski jezik, slovenščina)[8].

Пашырэнне, колькасць носьбітаў

Паводле колькасці носьбітаў славацкая мова займае трэцяе месца ў заходнеславянскіх моў пасля польскай і чэшскай[11]. Асноўны арэал славацкай мовы — тэрыторыя Рэспублікі Славакія. Паводле вынікаў перапісу 2011 года, роднай мовай славацкую назвали 4 240 453 чалавекі (78,6 % насельніцтва краіны), за ёй ідуць венгерская (508 714; 9,4 %), цыганская (122 518; 2,3 %) і русінская (55 469; 1,0 %) мовы[10]. Пры гэтым у грамадскім жыцці славацкай карыстаюцца 4 337 695 жыхароў Славакіі (80,4 %)[6], у якасці мовы дамашняга ўжывання славацкую пазначылі 3 954 149 чалавек (73,3 %)[12]. Пераважная большасць носьбітаў славацкай мовы — этнічныя славакі. Да гэтага этнасу сябе аднеслі 4 352 775 чалавек (80,7 %)[13].

Носьбіты славацкай мовы пражываюць таксама на частцы тэрыторый суседніх дзяржаў, якія разам са Славакіяй даўней уваходзілі ў склад Венгерскага каралеўства: у Венгрыі (9 888 з 29 647 венгерскіх славакаў назвалі славацкую роднай, агулам ёю ў Венгрыі размаўляюць 16 266 чалавек, 2011)[14] і Украіне, найбольш у раёнах Закарпацця (2 633 з 6 397 славакаў)[15][16]. Акрамя гэтага, па-славацку размаўляюць жыхару шэрагу іншых тэрыторый былога Венгерскага каролеўства, якія не мяжуюць са Славакіяй: жыхары Румыніі, у асноўным у раёнах Трансільваніі і Баната (12 574 з 13 654 славакаў назвалі славацкую роднай, агулам ёй у Румыніі размаўляюць 12 802 чалавекі, 2011)[17], жыхары Сербіі, галоўным чынам у аўтаномным краі Ваяводзіна (49 796 з 52 750 сербскіх славакаў назвалі славацкую роднай, пры гэтым у Ваяводзіне пражываюць 47 760 носьбітаў славацкае з 50 321 славака, 2011)[18][19] і Харватыі, у асноўным на ўсходзе краіны — у Вукаварска-Срэмскай і Осіецка-Бараньскай жупаніях (3 792 з 4 753 харвацкіх славакаў, 2011)[20][21].

Акрамя таго, носьбіты славацкай жывуць у шэрагу раёнаў суседніх са Славакіяй Аўстрыі і Чэхіі, якія некалі ўваходзілі ў склад Аўстра-Венгерскай імперыі (а разам з Чэхіяй Славакія большую частку XX стагоддзя да таго ж складала адзіную Чэхаславацкую дзяржаву). Так, у Чэхіі жывуць паводле звестак перапісу 2011 года 235 475 носьбітаў славацкай мовы як роднай[22], што ёсць найбольшай славацкамоўнай дыяспарай у свеце. Славакі расселеныя ў Чэшскай Рэспубліцы, як правіла, дысперсна, за выняткам вобласці Мараўская Славакія, жыхары якой маюць чэшскую самасвядомасць, але шэраг даследчыкаў адносіць іх гаворкі да славацкай мовы[23]. У Аўстрыі жывуць 10 234 славацкамоўных, 2001[24]. У суседняй Польшчы 765 грамадзян размаўляюць па-славацку, з іх 648 польскіх славакаў назвалі гэту мову роднай, 2011[25].

Акрамя Славакіі і пералічаных вышэй дзяржаў славацкая мова распаўсюджаная сярод славацкіх імігрантаў і іх нашчадкаў у краінах Заходняй Еўропы, у краінах Амерыкі, у тым ліку ў ЗША (агульная колькасць славакаў у гэтай краіне складае 510 тыс. чалавек, але актыўна карыстаецца славацкай параўнальна невялікая частка славацкай дыяспары, 2000) і ў Канадзе (17 580 чалавек, 2011)[26]. Па-славацку размаўляюць у Аўстраліі (4 990 з больш як 10 000 славакаў, 2011)[27], у Расіі (1 445 носьбітаў мовы, з якіх 324 славакі, 2010)[28][29], а таксама ў іншых краінах.

Славацкая мова за мяжой ужываецца як у літаратурнай, так і ў дыялектнай формах. Славацкія гаворкі зазвычай неаднародныя[23]. Так, напрыклад, у Закарпацкай вобласці Украіны прадстаўленыя такія змяшаныя гаворкі, як абаўска-шарышска-земплінскія, земплінска-абаўска-шарышскія, земплінска-ўжскія, вуска-сотацкія і іншыя[30]. Выкарыстанне гаворак усходнеславацкага дыялекту ці іх ўплыў на славацкую літаратурную мову, у тым ліку ў друку, было адзначана між славакаў у ЗША на пераломе XIX—XX стагоддзяў[31].

Агулам колькасць славацкамоўных жыхароў у свеце складае больш за 5,2 млн чалавек[5] (паводле іншых звестак — ад 5,0 да 5,5 млн чалавек). З іх больш за 1 млн славакаў (з якіх актыўна карыстаюцца славацкай мовай 0,4 млн чалавек) пражываюць па-за межамі Славакіі[32].

Паводле вынікаў перапісу і ацэначных звестак у розных дзяржавах колькасць носьбітаў славацкай мовы выглядае наступным чынам:

Краіны свету	колькасць (чал.)	год перапісу (ацэнкі)
Чэхія	235 475[33]	2011[22]
Сербія	49 796	2011[18]
Канада	17 580	2011[26]
Венгрыя	16 266	2011[14]
Румынія	12 802	2011[17]
Аўстрыя	10 234	2001[24]
Аўстралія	4 990	2011[27]
Харватыя	3 792	2011[20]
Украіна	2 633	2001[15]
Расія	1 445	2010[28]
Польшча	765	2011[25]

Пісьменства

У аснове пісьмовасці ляжыць лацінская графіка. Самыя раннія помнікі ўласна славацкай пісьмовасці датаваныя канцом XV—XVI стагоддзем, пры гэтым славакізмы сустракаюцца ў чэшскіх, нямецкіх і лацінскіх крыніцах больш ранняга перыяду[34]. Да XVIII стагоддзя літаратурнай мовай славакаў была чэшская, у сярэдзіне XIX стагоддзя кадыфікаваная славацкая літара­тур­ная мова галоўным чынам на базе сярэднеславацкага дыялекту.

У славацкім алфавіце выкарыстоўваюцца лацінскія літары (малыя і вялікія).

Лацінская літара	Славацкая назва літары		Лацінская літара	Славацкая назва літары
A a	а кратке		M m	эм
Á á	а длге		N n	эн
Ä ä	а прэгласковане		Ň ň	нь
B b	бэ		O o	о кратке
C c	цэ		Ó ó	о длге
Č č	чэ		Ô ô	о с воканём
D d	дэ тврдэ		P p	пэ
Ď ď	дь мекке		Q q	квэ
Dz dz	дз		R r	эр кратке
Dž dž	дж		Ŕ ŕ	эр длге
E e	э кратке		S s	эс
É é	э длге		Š š	эш
F f	эф		T t	тэ тврдэ
G g	гэ		Ť ť	ть мекке
H h	га		U u	у кратке
Ch ch	ха		Ú ú	у длге
I i	і мекке кратке		V v	вэ
Í í	і мекке длге		W w	вэ двоітэ
J j	і		X x	ікс
K k	ка		Y y	і тврдэ кратке
L l	эл тврдэ		Ý ý	і тврдэ длге
Ĺ ĺ	эл длге		Z z	зэт
Ľ ľ	ль мекке		Ž ž	жэт

Славацкая графіка стварылася на аснове чэшскай з дадаткам знакаў ä, ô, ĺ, ť, ŕ, dz, dž. Дыякрытычны знак выкарыстоўваецца для абазначэння даўжыні галосных: á, ó, ú, é, í, ý. Асаблівы знак выкарыстоўваецца для абазначэння шыпячых č, ž, š і афрыкаты dž, а таксама мяккасці ň і вялікіх літар Ň і Ť , Ď перад галоснымі a, o, u і ў канцы склада. Апострафам абазначаецца мяккасць малых ď, ť, ĺ і вялікага Ĺ. Для дыфтога [u̯o] выкарыстоўваецца ô, літара ä пішацца пасля губных зычных і абазначае шырокае адкрытае [э]. Апрача дыфтонга ô пасля мяккіх зычных або пасля былых мяккіх зычных сутракаюцца дыфтонгі ie, ia, а ў некаторых склонавых канчатках таксама дыфтонг iu. Славацкія дыфтонгі прыраўноўваюцца да доўгіх галосных. Літары i, y абазначаюць адну і тую ж фанему, але зычны перад y вымаўляецца цвёрда. Літары x, w, q, ó сустракаюцца толькі ў замежных словах.

Лінгвістычныя асаблівасці

Фанетыка

У сучаснай славацкай літаратурнай мове 41 фанема; 14 галосных (з дыфтонгамі) і 27 зычных, з якіх 20 складаюць 10 пар паводле звонкасці — глухасці: b — p, v — f, d — t, ď — ť, dz — c, dž — č, z — s, ž — š, g — k, h — ch; няпарныя звонкія фанемы — m, n, ň, l, ľ, r, j. Гук [г] толькі цвёрды, l — сярэднееўрапейскае, а ľ — мяккае. Падвойныя зычныя вымаўляюцца як адзін доўгі зычны. Пры маўленні зычныя часам прыпадабляюцца да суседніх зычных або аглушаюцца ў канцы слоў.

Да асаблівасцей славацкай мовы (частка з якіх вылучае яе сярод астатніх славянскіх моў) адносяць такія фанетычныя рысы, як наяўнасць у сістэме вакалізму нароўні з кароткімі даўгіх галосных і ўзыходных дыфтонгаў i̯a, i̯e, i̯u, u̯o, якія ўтвараюць доўгі склад; наяўнасць спецыфічнай фанемы /ä/ (выйшла з ужывання ў сучаснай мове); распаўсюджанне рытмічнага закону, паводле якога склады з доўгімі галоснымі (а таксама дыфтонгамі) не могуць ісці адзін за другім у межах аднаго слова; у сістэме кансанантызму — прымяненне доўгіх і кароткіх складаўтваральных санорных [l̥], [l̥̄], [r̥], [r̥̄], якія выступаюць функцыянальнымі эквівалентамі галосных; перавага няпарных цвёрдых зычных, наяўнасць толькі цвёрдай r і двух тыпаў l (мяккай ľ і сярэдняй l) і інш.

Эспіраторны націск у большасці слоў робіцца на першым складзе. Аднак ёсць група слоў без націску (т. зв. энклітыкі), якія, як правіла, далучаюцца да папярэдняга слова.

Марфалогія

У славацкай марфалогіі 10 часцін мовы. Зменныя часціны — назоўнік, прыметнік, займеннік, лічэбнік, дзеяслоў — маюць адзіночны і множны лікі, тры роды, назоўнік — 7 склонаў, адзін з іх клічны, іншыя імёны без яго — па 6 склонаў.

У мужчынскім родзе адрозніваюцца скланенні адушаўлёных назоўнікаў, у прыватнасці давальны і месны склоны адзіночнага ліку (канчатак -ovi) і назоўнага склону множнага ліку (-ovia), ад неадушаўлёных, у якіх давальны склон мае канчатак -а, месны -е, -і, -u, а назоўны склон множнага ліку -y, -е. Характэрным з’яўляецца канчатак меснага склону множнага ліку -och і творнага склону -mi. У назоўнікаў жаночага роду 4 прадуктыўныя тыпы скланення — 2 на -а і 2 на зычны. Назоўнікі ніякага роду маюць 4 тыпы скланення, для іх характэрныя формы назоўнага склону множнага ліку з доўгай галоснай у канчатку.

Прыметнікі за рэдкім выключэннем не маюць кароткіх форм. Скланяюцца паводле цвёрдага, мяккага і прыналежнага тыпу. Ужываюцца суфіксы вышэйшай ступені якасных прыметнікаў -ejši, -ši, найвышэйшая ступень утвараецца далучэннем прэфекса naj- да формы вышэйшай ступені.

Уласціва распаўсюджванне канчатку -m ва ўсіх дзеясловаў цяперашняга часу ў форме 1-й асобы адзіночнага ліку і інш.

Дыялекты

Славацкія дыялекты даволі адрозныя паміж сабой. Вылучаюць тры буйныя групы дыялектаў:

• усходнеславацкія дыялекты;
• цэнтральнаславацкія;
• заходнеславацкія[35].

Зноскі

1. 1 2 List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages(англ.) . Council of Europe (21 кастрычніка 2014). (Праверана 25 кастрычніка 2014)
2. ↑ Slovak. A language of Slovakia(англ.) . Ethnologue. Праверана 24 ліпеня 2015.
3. ↑ Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — Государственное ўчебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 22.
4. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 274—275. — ISBN 5-87444-216-2.
5. 1 2 3 Slovak. A language of Slovakia(англ.) . Ethnologue (20 мая 2013). Праверана 25 кастрычніка 2014.
6. 1 2 Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 12. Obyvateľstvo SR podľa najčastejšie používaného jazyka na verejnosti(славацк.) . Štatistický úrad Slovenskej republiky (20 мая 2011).
7. ↑ Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — Государственное ўчебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 28.
8. ↑ Дуличенко А. Д. Южнославянские языки. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 198—199. — ISBN 5-87444-216-2.
9. ↑ Juhaščíková Ivana, Škápik Pavol, Štukovská Zuzana Základné údaje zo Sčítania obyvateľov, domov a bytov 2011, obyvateľstvo podľa materinského jazyka(славацк.) . Štatistický úrad Slovenskej republiky (3 ліпеня 2012). Праверана 25 кастрычніка 2014.
10. 1 2 Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 11. Obyvateľstvo SR podľa materinského jazyka(славацк.) . Štatistický úrad Slovenskej republiky (20 мая 2011).
11. ↑ Slavic West(англ.) . Ethnologue (20 мая 2013). Праверана 25 кастрычніка 2014.
12. ↑ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 13. Obyvateľstvo SR podľa najčastejšie používaného jazyka v domácnosti(славацк.) . Štatistický úrad Slovenskej republiky (20 мая 2011). Праверана 25 кастрычніка 2014.
13. ↑ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 10. Obyvateľstvo SR podľa národnosti(славацк.) . Štatistický úrad Slovenskej republiky (20 мая 2011). Праверана 25 кастрычніка 2014.
14. 1 2 3 Population census 2011. Data. National data. 1. Retrospective data 1.1. Number and characteristics of the population. 1.1.6. Nationality, mother tongue. 1.1.6.2. Population by nationality, mother tongue, language spoken with family members or friends and affinity with nationalities’ cultural values(англ.) . Hungarian central statistical office (20 мая 2011).
15. 1 2 Всеукраинская перепись населения 2001. Регионы Украины. Результат выбора. Распределение населения по национальности и родному языку. Украина(руск.) . Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). Праверана 25 кастрычніка 2014.
16. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001. Результаты. Основные итоги переписи. Национальный состав населения. Закарпатская область(руск.) . Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). Праверана 25 кастрычніка 2014.
17. 1 2 Recensământul populației și al locuințelor 2011. Rezultate. Rezultate definitive RPL 2011. Tab10. Populaţia stabilă după limba maternă — judeţe, municipii, oraşe, comune. Tab11. Populaţia stabilă după etnie şi limba maternă, pe categorii de localităţi(рум.) . Institutul Naţional de Statistică (20 мая 2011). Праверана 25 кастрычніка 2014.
18. 1 2 Попис у Србији 2011. Резултати. Коначни резултати. База података. Становништво према вероисповести, матерњем језику и националној припадности. Становништво према матерњем језику(серб.)  (недаступная спасылка). Република Србија. Републички завод за статистику (20 мая 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2014. Праверана 25 кастрычніка 2014.
19. ↑ Попис у Србији 2011. Резултати. Коначни резултати. База података. Становништво према националној припадности(серб.)  (недаступная спасылка). Република Србија. Републички завод за статистику (20 мая 2011). Архівавана з першакрыніцы 16 красавіка 2013. Праверана 25 кастрычніка 2014.
20. 1 2 Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Po gradovima/općinama. 5. Stanovništvo prema materinskom jeziku po gradovima/općinama, popis 2011(харв.) . Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku (20 мая 2011). Праверана 25 кастрычніка 2014.
21. ↑ Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Republika Hrvatska. 1. Stanovništvo prema narodnosti — detaljna klasifikacija, popis 2011(харв.) . Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku (20 мая 2011). Праверана 25 кастрычніка 2014.
22. 1 2 3 Tab. 614b Obyvatelstvo podle věku, mateřského jazyka a pohlaví(чэшск.) . Český statistický úřad (21 кастрычніка 2014). Праверана 25 кастрычніка 2014.
23. 1 2 Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 18. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
24. 1 2 Statistiken. Bevölkerung. Volkszählungen, Registerzählung, Abgestimmte Erwerbsstatistik. Bevölkerung nach demographischen Merkmalen. Bevölkerung 2001 nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland(ням.) . Statistik Austria (20 мая 2008). Праверана 25 кастрычніка 2014.
25. 1 2 Obszary tematyczne. Ludność. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna — NSP 2011(польск.) . Główny Urząd Statystyczny (20 мая 2013). Праверана 25 кастрычніка 2014.
26. 1 2 2011 Census of Canada: Topic-based tabulations. Detailed Mother Tongue (232), Knowledge of Official Languages (5), Age Groups (17A) and Sex (3) for the Population Excluding Institutional Residents of Canada and Forward Sortation Areas(англ.) . Statistics Canada (20 мая 2011).
27. 1 2 Countries and regions. Slovak Republic. Slovak Republic country brief. Bilateral relationship(англ.) . Australian government. Department of Foreign Affairs and Trade (20 мая 2014). Праверана 25 кастрычніка 2014.
28. 1 2 Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 5. Владение языками населением Российской Федерации(руск.)  (недаступная спасылка). Федеральная служба государственной статистики (2001—2013). Архівавана з першакрыніцы 16 сакавіка 2013. Праверана 25 кастрычніка 2014.
29. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 1. Национальный состав населения(руск.)  (недаступная спасылка). Федеральная служба государственной статистики (2001—2013). Архівавана з першакрыніцы 16 сакавіка 2013. Праверана 25 кастрычніка 2014.
30. ↑ Bartko L., Dzendzelivska N. J., Lipták Š. K charakteristike slovenských nárečí na Zakarpatskej Ukrajine // Slavica Slovaca, roč. 33. — Bratislava: 1998. — № 1. — С. 6.
31. ↑ Švagrovský Š., Ondrejovič S. Východoslovenský jazykový separatizmus v 19. a 20. storočí (Poznámky k Východoslovenskému slovníku). — Bratislava: 2004. — № 3. — С. 129—150.
32. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 275. — ISBN 5-87444-216-2.
33. ↑ З агульнай колькасці ў 235 475 чалавек, якія пазначылі ў адказе на пытанне перапісу пра родную мову славацкую, 154 465 чалавек падалі яго як адзіную родную мову, 76 660 чалавек пазначылі дзве родныя мовы — чэшскую і славацкую, 2 250 чалавек — славацкую і венгерскую, 2 100 чалавек — славацкую і цыганскую.
34. ↑ Krajčovič R., Žigo P. Dejiny spisovnej slovenčiny. — Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2006. — С. 8. — 252 с. — ISBN 80-223-2158-3.
35. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 15. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.

Гл. таксама

• Славакізацыя

Літаратура

• Лучыц-Федарэц І. І. Славацкая мова // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9.

Спасылкі

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны

славацкай {{{3}}}

• Курс славацкай мовы ў pdf

Тэмы гэтай старонкі (12):
Славацкая мова
Мовы Славакіі
Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
Мовы Польшчы
Мовы Украіны
Мовы Чэхіі
Славакі
Мовы і дыялекты паводле алфавіта
Мовы Аўстрыі
Вікіпедыя:Артыкулы са спасылкамі на элементы Вікідадзеных без беларускага подпісу
Мовы Сербіі
Мовы Венгрыі