Польская мова
По́льская мо́ва (польск.: język polski) — адна з заходнеславянскіх моў, нацыянальная мова палякаў, дзяржаўная мова Рэспублікі Польшча.
Разам з чэшскай, славацкай, верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай мовамі належыць да заходнеславянскіх моў, уваходзіць у г. зв. лехіцкую падгрупу (разам з палабскай мовай, зніклай у XVIII ст., са славінскімі дыялектама, асіміляванымі польскай мовай у першай палове XX ст., і кашубскімі гаворкамі, якія таксама вылучаюць у асобную славянскую мікрамову).
Пашырэнне
Ведае польскую мову каля 50 мільёнаў чалавек (паводле колькасці носьбітаў займае 3-е месца сярод славянскіх моў, пасля рускай і ўкраінскай). Яна з’яўляецца дзяржаўнай мовай Польшчы (тут на ёй гавораць звыш 38 млн чалавек), а таксама Еўрапейскага Саюза. Некалькі мільёнаў польскамоўнага насельніцтва жыве за мяжой: у Германіі, Вялікабрытаніі, Ірландыі, Францыі, Нідэрландах, у краінах былога СССР — Літве, Беларусі, Расіі, Украіне, а таксама ў ЗША, Лацінскай Амерыцы, Аўстраліі.
Гісторыя
Польская літаратурная мова фармуецца на базе вялікапольскіх, малапольскіх і мазавецкіх гаворак. Паводле перыядызацыі развіццё літаратурнай мовы падзяляецца на наступныя этапы:
- Старпольскі перыяд — з сяр. ХІІ да пач. XVI стагоддзя.
- Сярэдняпольскі перыяд — з XVI стагоддзя па другую палову XVIII стагоддзя.
- Навапольскі перыяд — з другой паловы XVIII стагоддзя.
Лехіцкая падгрупа моў фарміравалася ў VIII—X ст. Пазней праходзіла адасабленне яе ўсходняй часткі ад асноўнага масіву, што з’явілася пачаткам дапісьмовай гісторыі польскай мовы.
Такім чынам адбыўся падзел на ляхіцкія, лужыцкія і чэшскія дыялекты. Ляхіцкія дыялекты, што склалі аснову польскай мовы, ахоплівалі тэрыторыю паміж Балтыйскім морам і Карпатамі на поўначы і поўдні і паміж Эльбай і Бугам на захадзе і ўсходзе. Пачынаючы з другой паловы ХІХ ст. пачынаецца аб’яднанне ляхіцкіх плямёнаў, стварэнне Польскай дзяржавы і ўтварэнне адзінай польскай мовы.
Звесткі пра польскі народ і плямёны, якія яго ўтваралі, можна знайсці ў старажытных хроніках ХІ ст. Першы гістарычна вядомы польскі князь Мешка I з дынастыі Пястаў прыняў у 966 г. хрысціянства (рымска-каталіцкага абраду). Гэта спрыяла аб’яднанню польскіх зямель і ўключала іх у сферу грамадска-палітычнага, культурнага і рэлігійнага ўплыву Заходняй Еўропы.
Узнікненне польскай пісьменнасці датуецца ХІІ ст., калі была напісана Гнезненская була — пасланне папы рымскага Інакенція II, у якім вызначаліся тэрыторыі, падначаленыя гнезненскаму архіепіскапу. Була была напісана на латыні, але яна ўтрымлівала больш 400 польскіх геаграфічных назваў і асабістых імёнаў, адлюстроўваўшых фанетычныя, лексічныя і марфалагічныя асаблівасці польскай мовы ХІІ ст. У ХІІІ—XIV ст. з’яўляюцца пісьмовыя помнікі на польскай мове: рэлігійная песня «Багародзіца» (Bjurodzica), Свентакшышская пропаведзь і Фларыянскі псалтыр.
Як літаратурная, мова складалася ў выніку ўзаемадзеяння вялікапольскіх, малапольскіх і мазавецкіх гаворак, бо спачатку палітычным і культурным цэнтрам была Вялікапольшча (землі вакол г. Познань), пасля Малапольшча (сталіца — г. Кракаў), а з XVII ст.— Варшава. На польскую літаратурную мову на раннім этапе яе станаўлення зрабіла ўплыў чэшская мова, а пазней — латынь, якая доўгі час заставалася галоўнай пісьмовай мовай польскіх земляў — мовай рэлігіі, каралеўскай адміністрацыі, судаводства, школы, культуры і навукі. Гэта стрымлівала развіццё польскай літаратурнай мовы. Уплыў лацінскай мовы на польскую (часта праз чэшскую ці нямецкую) назіраецца ў лексіцы, сінтаксісе і нават у словаўтварэнні. У сваю чаргу, польская мова была перадатчыцай шматлікіх лацінізмаў і германізмаў у старабеларускую і стараўкраінскую мовы.
У XVI ст., якое лічыцца залатым стагоддзем польскай культуры, польская мова выціскае латынь з мастацкай, палітычнай і рэлігіёзнай літаратуры. З’яўляюцца арфаграфічныя трактаты Я. Манчынскага. У 1568 г. была выдана, напісаная на лацінскай мове, першая граматыка польскай мовы П. Сарторыўса-Стаенскага.
Пасля Люблінскай уніі (1569), калі ўзмацніўся палітычны і ваенны саюз Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы і была створана федэратыўная дзяржава Рэч Паспалітая, польская мова распаўсюдзілася на землях ВКЛ, асабліва сярод магнатаў і шляхты.
У ХХ ст. калі Польшча зноў здабыла незалежнасць, назіраецца росквіт польскай культуры і літаратуры. Польская мова, як дзяржаўная ахапіла ўсе сферы грамадскага жыцця. У гэты перыяд складаюцца капітальныя слоўнікі, фундаментальныя граматыкі польскай мовы. Узнікаюць інстытуты польскай мовы і культуры, для замежнікаў, польская мова становіцца аб’ектам, які пачаў цікавіць не толькі этнічных палякаў з-за мяжой, але і шырокае кола спецыялістаў, якія займаюцца эканамічнымі, палітычнымі і гуманістычнымі праблемамі Цэнтральнай Еўропы.
Пісьменства
Алфавіт польскай мовы створаны на лацінскай аснове. Найстаражытнейшы пісьмовы помнік — Свентакшышскія пропаведзі (сярэдзіна XIV стагоддзя).
Польскі алфавіт мае 32 літары.
|
|
Апрача таго, пэўныя гукі перадаюцца на пісьме дзвюма літарамі: rz — вымаўляецца як ‘ж’, ch — як ‘х’, dz — як ‘дз’, dź — як ‘дзь’, dż — ‘дж’, sz — як ‘ш’, cz — як ‘ч’.
Некаторыя гукі перадаюцца некалькімі літарамі: ‘u’ i ‘ó’, ‘h’ i ‘ch’, ‘ż’ i ‘rz’.
Літары v, x, q выкарыстоўваюцца пераважна ў запазычаных словах.
Лінгвістычныя асаблівасці
Фанетыка
- Гукі ą [οη] і ę [eη] — насавыя.
- Націск у польскіх словах прыпадае на другі ад канца склад.
- Замена ўласцівых іншым славянскім мовам мяккіх або цвёрдых зычных t, d, r на ć, dź, rz («ж»): ciasto, dzień, rzeka.
- Чаргаванне е перад пярэднеязычнымі цвёрдымі зычнымі, у залежнасці ад паходжання, з а ці о: wierzyć «верыць» — wiara «вера», nieść «несці» — niosę «нясу»;
- Чаргаванне спалучэння -er- пасля мяккіх перад пярэднеязычнымі цвёрдымі зычных з -аr-: twierdzić «цвердзіць» — twardy «цвёрды»;
- Чаргаванне перад канцавымі звонкімі зычнымі ó («у») з о, ą з ę: bób «боб» — bobu «бобу», błąd «памылка» — błędu «памылкі».
Марфалогія
Найбольш пашыраны флектыўныя формы, што ўтвараюцца пры дапамозе суфіксаў і канчаткаў, пры гэтым у польскай мове аналітычныя формы, г. зн. формы, утвораныя з дапамогаю дапаможных слоў (формы складанага будучага часу, апісальныя ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў і г. д.), ужываюцца часцей, чым у беларускай. Пашырана ў польскай мове флектыўна-аглюцінуючая форма прошлага часу: napisałem «я напісаў», napisaliśmy — «мы (мужчыны або мужчыны і жанчыны) напісалі», napisałyśmy — «мы (жанчыны) напісалі».
Катэгорыя адушаўлёнасці — неадушаўлёнасці ўласціва толькі назоўнікам мужчынскага роду ў адзіночным ліку і афармляецца ў родным і вінавальным склонах.
Характэрна ўжыванне асабовых паказчыкаў у 1-й і 2-й асобах адзіночнага ліку прошлага часу ў дзеясловах miałem (я меў), miłeś (ты меў), miał (ён меў); наяўнасць энклітык і праклітык; ужыванне дзеяслоўнай звязкі być («быць») у цяперашнім часе.
Польская мова флектыўная, мае 7 склонаў (з клічным), 2 лікі, 3 роды (у множным ліку — 2 з-за катэгорыі адушаўлёнасці-неадушаўлёнасці мужчынскай асобы). 3 скланенні з 5 маюць мяккую і цвёрдую разнавіднасці. Дзеясловам уласцівы катэгорыі трывання, часу, стану, ладу, асобы, ліку, дзеяслоўным формам і дзеепрыметнікам на і — катэгорыі роду і асобы-неасобы.
Сінтаксіс
Для сінтаксісу польскай мовы характэрны своеасаблівы парадак слоў: група дзейніка стаіць перад групай выказніка, а дапасаванае азначэнне ва ўстойлівых зваротах, як правіла, знаходзіцца пасля азначаемага слова. Неабходна ўжываць звязку być у цяперашнім часе (jestem studentem — «я студэнт»), займеннік to (oto) ужываецца ў якасці звязкі (Rzym to stolica Włoch — «Рым — сталіца Італіі»).
Лексіка
Узбагачэнне лексікі адбывалася за кошт запазычанняў з лацінскай, нямецкай, італьянскай, французскай, рускай (асабліва пасля ІІ сусветнай вайны), а таксама беларускай моў (duha — «дуга», boćwina — «бацвінне», borowik — «баравік» і інш.). У беларускую лексіку трапіла шмат запазычанняў з польскай мовы.
Дыялекты
Польская мова мае 5 дыялектаў:[1]
- вялікапольскі,
- малапольскі,
- мазавецкі,
- шлёнскі, або сілезскі,
- кашубскі.
Сувязі з беларускай мовай
Уласнапольскія словы пранікалі ў старабеларускую мову, асабліва пасля Крэўскай уніі (1385), калі ўзмацніўся палітычны і ваенны саюз Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы. Найбольш інтэнсіўна гэты працэс адбываўся пасля Люблінскай уніі (1569) і ў XVII ст., калі паланізмы становяцца ўласцівымі для ўсіх жанрава-стылявых разнавіднасцей старабеларускага пісьменства: владца (уладар), завядовца (загадчык), пелкгрымацыя (падарожжа), звытяжца (пераможца), влость (буйны маёнтак), волати (крычаць), латвый (лёгкі), піл(ь)новати (сачыць), ‘прытрымлівацца’, липець (ліпень, ліпавы мёд), каштелянъ (камендант замка), мандат (каралеўскі ўказ, выклік у суд), щекгульный (асаблівы), ялмужна (міласціна) і шмат іншых. Некаторыя словы запазычваліся цэлымі гнёздамі: нендза, нендзне, нендзный, нендзница, нендзникъ, знендзненый. Многія з іх бытуюць у сучаснай беларускай мове, іншыя сталі гістарызмамі або змянілі сваё аблічча і значэнне. Асобныя словы былі запазычаны другі раз у XIX—XX ст., праўда, у значна меншай колькасці, часам праз рускую мову: апарат.
Суседзі палякаў — беларусы — таксама аказалі пэўны ўплыў на развіццё польскай мовы. У XVII—XVIII ст. у яе пранікаюць фанетычныя і граматычныя рысы дыялектаў заходніх раёнаў Беларусі, якая ўваходзіла тады ў склад Польскай дзяржавы. Адчувальным быў уплыў беларускай мовы і на ўзроўні лексікі. У гэты час польская мова засвойвае беларусізмы: braha, chwost, dubas (від лодкі), hałas, harmider, hodowla, hołoble, huba (чага), hultaj, odzieża, kolasa (калёсы), pohaniec, sorom, wiereszszaka, ohydny, zbroja, harować (цяжка працаваць), błaho (блага).
Зноскі
- ↑ Лучыц-Федарэц (2001)
Гл. таксама
- Польская мова ў Беларусі
- Польска-беларускі, беларуска-польскі слоўнік
- Шматмоўны корпус Tatoeba
Літаратура
- Кіклевіч А. К., Кожынава А. А., Кур’ян І. У. Польская мова: вучэбны дапаможнік. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2000. — 318 с. — ISBN 985-11-0135-4
- Лучыц-Федарэц І. І. Польская мова // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9.
- Лучыц-Федарэц І. І. Польская мова // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 12: Палікрат — Праметэй. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12), ISBN 985-11-0035-8.
Спасылкі
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Польская мова
Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
- Граматыка польскай мовы Архівавана 28 снежня 2010. (польск.) (англ.)
- Партал, прысвечаны польскай мове (польск.)
- Польская мова для замежнікаў — спіс рэкамендуемай літаратуры на сайце Вроцлаўскага ўніверсітэта (польск.) (англ.) (ням.)
Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
Мовы Беларусі
Палякі
Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без нумароў старонак
Мовы і дыялекты паводле алфавіта
Мовы Літвы
Мовы Чэхіі
Мовы Украіны
Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без назвы артыкула
Мовы Польшчы
Мовы Славакіі
Польская мова
Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без аўтара