wd wp Пошук:
    ⬜

    Грамадзянская вайна ў Лівіі (2011)

    Артыкул пра Грамадзянскую вайну ў 2011. Пра другі канфлікт гл. Грамадзянская вайна ў Лівіі (2014—2020).

    Першая Грамадзянская вайна ў Лівіі, або Лівійская рэвалюцыя[37] — узброены канфлікт 2011 года паміж войскамі ўраду Муамара Кадафі і паўстанцаў, што прывяло да звяржэння ўраду. З паветра і мора паўстанцаў падтрымлівалі войскі дзяржаваў НАТА.

    Канфлiкт пачаўся 15 лютага 2011 года, калi больше чым 500 чалавек сабраліся ноччу каля будынка суда города Бенгазi з мэтай выказаць свой пратэст супраць арэшту юрыста Фахцi Тэрбiля. 18 лютага паўсталыя, зламаўшы супраціў паліцыі, усталявалі кантроль над горадам Аль-Байда. Вулічныя баі мелі месца і ў Бенгазі, дзе 18 лютага мяцежнiкi спалiлi мясцовую радыёстанцыю, а ў нядзелю 20 лютага, пасля таго як пала ваенная база ў цэнтры, горад апынуўся пад поўным кантролем паўстанцаў. Па прыкладзе Егіпта ў Лівіі ў ноч на суботу 19 лютага ўлады адключылі інтэрнет.

    У першыя два тыдні канфлiкт насіў характар ​​народных хваляванняў і акцый пратэсту. Паступова, калі апазіцыянеры займелі вялікуб колькасць стралковай зброі на ваенных складах, сутыкнення сталі больш жорсткімі. Да канца сакавiка паўстанцы захапiлi ўсходнiя раёны краiны. У гэты жа перыяд пачынаецца ваенная iнтэрвенцыя блока НАТА. З вясны па жнiвень асноўныя баi iшлi ў муніцыпалітэтах Налут, Эль-Джабал-эль-Гарбі, Эль-Вахат (паўночна-заходняя яго частка) i Місурата. У канцы лета паўстанцы актывізавалі сваё наступленне, захапіўшы Трыпалі, Рас-Лануф, Бiн-Джавад i аблажылi Сірт. Пад канец верасня паўстанцы цалкам ўзялі пад кантроль Сірт, захапілі Бені-Валід і цалкам разграмілі канвой Муамара Кадафі. Лiвiскi лiдар быў забiты разам с сынам Мутазiмам. У кастрычнiку 2011 года НАТА i мяцежны Нацыянальны Пераходны Савет Лiвii абвясцілі аб сваёй перамоге.

    Прычыны

    У 2010 годзе рост ВУП Лівіі склаў 2,5%[38]. У краіне на той перыяд быў высокі ўзровень жыцця: доўгая працягласць жыцця (74 гады)[39], 53 месца ў індэксе развіцця чалавечага патэнцыялу[40] і высокі ўзровень пісьменнасці (88,9%)[41]. Пры кіраванні Кадафi былі бясплатная адукацыя і медыцына, існавала і фінансавая дапамога ў набыцці жылля[42][43]. Таксама была пабудавана Вялікая рукотворная рака, якая забяспечвае пітной вадой тры чвэрці насельніцтва Лівіі[42]. Па дадзеных расiйскага інтэрнэт-партала, сярэдні заробак у Лівіі да вайны складаў 1050$[44]. Палова даходаў ад нафты ішла насельніцтву краіны[45]. Аднак перад краiнай стаяла праблема беспрацоўя: у 2005 годзе беспрацоўе складала 30%, у 2009 годзе — 20,7%[46].

    Сацыяльна-эканамічная сітуацыя ў Лiвii перад грамадзянскай вайной была значна лепшай, чым у іншых арабскіх краінах Паўночнай Афрыкі і нават у большасці краінах Еўропы. У Лівіі не было значнага сацыяльнага расслаення[47]. Вайну ў Лiвii можна ахарактаразаваць як узброеную барацьбу за ўладу пад прыкрыццём лозунгаў барацьбы за свабоду і дэмакратыю[48]. Магчыма, што значную ролю ў дэстабiлiзацыi сiтуацыi згулялi супярэчнасці паміж плямёнамі[49][50]. Таксама існуе меркаванне, што канфлікт у Лівіі пачаўся пры актыўным удзеле заходніх дзяржаў, будучых iнтэрвентаў, якія адмоўна ставіліся да ўрада Кадафі[47]. Такix думак прытрымлiваецца Аляксей Барысавіч Падцероб[ru], былы пасол РФ у Лівіі і Тунісе, кандыдат гістарычных навук.

    Аднак, як мяркуе Фуад Аджамі[en], прафесар універсітэта Джона Хопкінса, амерыканскага эксперта па Блізкім Усходзе, прычыны рэвалюцыі і наступнай за ёй грамадзянскай вайны ў Лівіі варта шукаць не столькі ў эканамічнай, колькі ў палітычным жыцці краіны. Па словах усходазнаўца, за гады кіравання Кадафі, краіна ператварылася «у бязлітасную тыранію, а ўсе багацці дзяржавы асядалі ў кіраўніка і яго дзяцей. Раздробны гандаль была знішчана, і многія сферы дзейнасці для лівійцаў былі забароненыя». Фуад Аджамi лічыць, што Лівійскае дзяржава страціла 40 гадоў з-за эгаізма кіраўніка, а незадаволенасць прыгнётам і лаянкай у асяроддзі лівійцаў паступова расло. Паводле яго слоў[51]:

    «Страх правілаў і паралізаваў краіну, у якой рэвалюцыйныя камітэты былі над законам, а блазнам і пастаянныя эксцэнтрычныя выхадкі Кадафі — палатка, якую ён усюды браў з сабой, размовы на міжнародных форумах, жанчыны-целаахоўнікі у кансерватыўным мусульманскім грамадстве, і чатыры ўкраінскіх медсёстры, якія ўсюды былі з ім — ішлі нага ў нагу з тэрорам супраць дысідэнтаў, якія адважыліся выступіць супраць яго дэспатыі.»

    Па заяве былога камандуючага войскамі НАТА ў Еўропе Уэслі Кларка, рашэнне аб пачатку вайны ў Лівіі і іншых афрыканскіх краінах было прынята задоўга да іх пачатку[52]. Гэта ж меркаванне падзяляе прэзідэнт паліталагічнай цэнтра «Сетка Вальтэр» Цьеры Мейсан[53].

    Ігар Юргенс, старшыня праўлення Інстытута сучаснага развіцця акцэнтуе ўвагу на тым, што Лівія са старажытных часоў існавала як тры падзеленых геаграфічна племя, пры гэтым Кадафі, як лічыць эксперт, за апошні час нанёс сур‚ёзны ўдар па двух з трох частак Лівіі, таму фактычна застаецца лідарам толькі адной частцы — Трыпалітаніі[54]. Іншыя эксперты звяртаюць увагу на істотна іншы расклад сілаў: па словах былога пасла Расіі ў Лівіі Уладзіміра Чамова, увесь захад Лівіі (Трыпалітанія) і цэнтр не менш чым на 80% падтрымліваюць Кадафі, усход ж апазіцыйны[50][55].

    Былы пасол Расiі ў Лівіі Уладзімір Чамаў лічыць, што на ўсходзе Лівіі заўсёды існавала магутная апазіцыя Кадафі, незадаволеная размеркаваннем не ў сваю карысць сродкаў унутры краіны, якое стала адбывацца пасля прыходу палкоўніка да ўлады. Падзеі ў Тунісе і Егіпце прастымуляваць гэтыя настроі, на гэта наклаліся племянныя адрозненні. У цяперашні час магчымасць уз’яднання краіны ён ацэньвае як малаверагодна, у прыватнасці, з-за таго, што апазіцыйны ўсход пачаў карыстацца ўзброенай падтрымкай замежных iнтэрвентаў[55].

    Дырэктар Інстытута праблем глабалізацыі Міхаіл Дзялягін лічыць увесь лівійскі канфлікт штучна сканструяваным, сапраўдную прычыну падзей ён бачыць у вайне за рэсурсы, якая вядзецца на глабальным узроўні. Ён лічыць, што ў Лівіі, у адрозненне ад суседніх арабскіх краін, не было глыбокіх рэальных супярэчнасцяў[56].

    Іншага меркавання прытрымліваецца кандыдат гістарычных навук, дырэктар цэнтра Інстытута міжнародных даследаванняў, былы пасол СССР і Расіі ў Лівіі Веніямін Папоў. Паводле яго слоў, рэвалюцыйныя падзеі ў Лівіі, як і ў шэрагу іншых арабскіх краін — гэта загад часу. «Мы, напэўна, яшчэ не ўсведамляем да канца, што адбываецца. Гэта тэктанічны зрух, які проста пачаўся вось у гэтым раёне свету. Вы паглядзіце, ён ужо адбіваецца на ўсім Міжземнамор’i. Тыя ж метады, якія выкарыстоўвала моладзь у Тунісе і ў Егіпце, зараз выкарыстоўвае моладзь у Іспаніі і ў Грэцыі… Праз Facebook і Twitter. Гэта ўжо мы павінны ўсвядоміць, што мы жывем зусім у іншую эпоху, эпоху глабалізацыі. І таму вось такія паняцці, як годнасць чалавека, добрае жыццё, неабходнасць барацьбы з карупцыяй, важнасць для таго, каб лідары слухалі сваё насельніцтва, гэта становіцца патрабаваннем часу, загадам часу. Без гэтага немагчыма будзе далей паспяхова кіраваць. Вось у гэтым праблема. Можа быць, ён [Кадафі] лічыў, што ён-то, увогуле, зрабіў усё правільна. І здавалася б, што ён цяпер застрахаваны ад гэтага. Але вось жыццё размеркавалася па-іншаму»[57].

    Намеснік прадстаўніка Лівіі ў ААН Ібрагім Дабашы (які выказвае пункт гледжання паўстанцаў) вызначыў характар канфлікту наступным чынам[58]:

    … сітуацыя ў Лівіі унікальная. Факт у тым, што лівійскі крызіс асаблівы. Гэта не грамадзянская вайна, не канфлікт паміж двума партыямі, а барацьба народа, які абараняе сябе ад дыктатуры.

    Храналогiя

    Дэманстранты на захопленым танку ў Бенгазі, 23 лютага
    Паўстанцы ў Бені-Валід, 10 верасня

    15 лютага: у лівійскіх правінцыях пачаліся акцыі пратэсту з патрабаваннем сыходу лідара краіны Муамара Кадафі[59].

    17 лютага: у Бенгазі, другім па велічыні горадзе Лівіі, адбыліся сутыкненні дэманстрантаў з супрацоўнікамі органаў правапарадку («Дзень гневу»).

    17 лютага — 20 лютага: першая бітва за Бенгазі. Перамога мяцежнікаў.

    18 лютага — 15 мая: бітва за Місурату. Паўстанцаў з вялікімі стратамі ўдалося заняць горад[60].

    24 лютага — 10 сакавіка: першая бітва за Эз-Завію. Лаялiсты адбілі горад у паўстанцаў.

    27 лютага:

    1 сакавіка: войскі Кадафі штурмам узялі горад Гар’ян, якi незадоўга да гэтага перайшоў пад кантроль рэвалюцыянераў, затым адціснуўшы апазіцыянераў на захад.

    2 сакавіка: падчас сутыкнення ў Марса-эль-Брэга адзін баявы самалёт лаялістаў збіты[61].

    4 сакавіка — 5 сакавіка: першая фаза бітвы за Рас-Лануф. Перамога паўстанцаў.

    6 сакавіка: у раёне населенага пункта Бін-Джавад прайшлі жорсткія сутыкненні паўстанцаў і праўрадавых сіл. Некалькі чалавек загінулі.

    6 сакавіка — 12 сакавіка: другая фаза бітвы за Рас-Лануф. Перамога ўрадавай арміі.

    13 сакавіка — 15 сакавіка: паспяховая аперацыя ўрадавых сіл у Марса-эль-Брэга, якая скончылася пераходам горада да лаялістаў.

    16 сакавіка: войскі Кадафі прыступілі да штурму горада Зінтан, накіраваўшы туды 15 танкаў і 40 бронетранспарцёраў, артпадтрымку якім аказвалі сістэмы залпавага агню. Тым не менш ўзяць горад яны не змаглі.

    17 сакавіка:

    19 сакавіка:

    19 — 31 сакавiка: Амерыканскай ваенная аперацыя «Odyssey Dawn» супраць урадавых войск. Аперацыя скончылася разгромама сiстэм СПА Лiвii.

    20 сакавіка: была усталявана марская блакада Лівіі.

    21 сакавіка: французскі авіяносец прыбыў у зону баявых дзеянняў, палубныя самалёты пачалі здзяйсняць баявыя вылеты. Францыя пашырыла свой кантынгент накіраваўшы дадатковыя 2 самалёта Mirage 2000-5 і 2 Mirage 2000D на ваенную базу ў Iталiі.

    26 сакавіка:

    28 сакавіка: раніцай знішчальнікі Panavia Tornado ВПС Вялікабрытаніі знішчылі два лівійскіх танка і дзве бронемашыны каля Місураты. На працягу раніцы самалёты ВПС Велікабрытаніі атакавалі склады з узбраеннем каля горада Себха на поўдні Лівіі[67].

    30 сакавіка: самалёты міжнароднай кааліцыі нанеслі ўдар па калоне лівійскіх урадавых войскаў, якія надыходзялi ў напрамку горада Адждабiя. Паўстанцы, якія спяшаліся схавацца ад суперніка ў Адждабii, убачыўшы наступствы авіяўдару, пачалі святкаваць і страляць у паветра[68].

    31 сакавіка:

    2 красавіка: заходняя кааліцыя выпадкова нанесла авіяўдар па групе апазіцыянераў на ўсходняй ускраіне лівійскага горада Марса-эль-Брэг, знішчыўшы пры гэтым не менш за дзесяць праціўнікаў урада Кадафі[69].

    8 красавіка: самалёты НАТА нанеслі ракетныя ўдары па ваенных арсеналаў, якія належаць лаяльным Муамару Кадафі сілам. Бамбардзіроўцы падвергнуліся ваенныя склады, размешчаныя ў 15 кіламетрах на паўднёвы ўсход ад горада Зінтан.

    9 красавіка: сілы Кадафі падвергнулі масіраванага артабстрэлу горад Адждабія, размешчаны на паўднёвы-захад ад Бенгазі, і пачалі наступ на яго па ўсіх напрамках.

    У ноч на 1 мая: ахвярамі авіяўдараў НАТА сталі самы малодшы з сямі сыноў лівійскага лідара Муамара Кадафі — 29-гадовы Саіф аль-Араб, а таксама трое ўнукаў кіраўніка дзяржавы[59].

    7 мая: у Пераходным Нацыянальным Савеце заявілі пра атаку войскаў лаялістаў на аазіс Джалілі за 240 кіламетраў на поўдзень ад Адждабii. Джалілі з’яўляецца важным нафтаздабываючых раёнам на ўсходзе Лівіі.

    20 мая: сілы НАТА нанеслі авіяўдар па 8 караблям, якія знаходзяцца ў партах Трыпалі, Аль-Хумса і Сірта. Праз два днi авіяцыя паўночнаатлантычнага альянсу рэалізавала авіяўдары па порце Трыпалі і па раёне Баб аль-Азіза[70].

    30 мая: Пераходны нацыянальны савет Лівіі праз Facebook абвясціў аб пераўтварэнні паўстанцкіх атрадаў у Нацыянальнуб вызваленчую армію, назва якой павінна будзе спрыяць росту прафесіяналізму і дысцыплінаванасці ў шэрагах паўстанцаў і будзе насіць пакуль часовы характар[71].

    1 чэрвеня:

    7 чэрвеня: спецпрадстаўнік прэзідэнта РФ Міхаіл Маргелаў наведаў Бенгазі, горад-аплот лівійскіх паўстанцаў. Нягледзячы на ​​тое, што ніякіх канкрэтных дамоўленасцей дасягнута не было, Расія пагадзілася стаць пасярэднікам ва ўнутралiвiйскiм урэгуляванні[59].

    17 чэрвеня: рэвалюцыянерамі адначасова былі ўзятыя пад кантроль населеныя пункты Райна і Авінья, змешчаныя паміж Зінтанам і Яфранам.

    28 чэрвеня: Зінтанскі ваенны савет заявіў аб рэйдзе на поўдзень, на ваенную базу Эль-Кааа, якая знаходзіцца ў 25 км ад Зінтану, у выніку чаго рэвалюцыянеры захапілі велізарную колькасць ваеннай тэхнікі, у тым ліку і 2 танка Т-55[72].

    10 ліпеня: праціўнікі лідара Лівіі Муамара Кадафі перакрылі нафтаправод, забяспечваў нафтай завод у раёне горада Зувара (англ.: Zuwarah), з мэтай перашкодзіць забеспячэнні ўрадавых сіл на захадзе краіны[59].

    17 ліпеня: сілам мяцежнай брыгады «Шчыт Пустыні» атрымалася ўзяць аддалены горад Катрун на поўдні Лівіі, аднак ужо ў 20-х чыслах пачалося контрнаступленне войскаў Кадафі.

    1 жніўня: Нарвегія спыняе свой удзел у ваеннай аперацыі ў Лівіі[73].

    6 жніўня: рэвалюцыянеры ўзялі штурмам населены пункт Бір-аль-Ганем ў 85 км ад Трыпалі.

    11 жніўня: развіваючы наступленне пасля ўзяцця Бір-аль-Ганем, рэвалюцыянеры завалодалі мястэчкам Наср і, па словах саміх рэвалюцыянераў, наблізіліся да Эз-Завii на адлегласць 25 кіламетраў[74].

    13 жніўня: рэвалюцыянеры пасля начнога штурму авалодалі горадам Гар’ян — найбуйнейшым горадам у гарах Нафуса, што знаходзіцца на найважнейшай дарозе з Трыпалі на поўдзень.

    13 жніўня — 20 жніўня: другая бітва за Эз-Завію. Перамога паўстанцаў.

    14 жніўня: узяты горад Сорман на ўзбярэжжы Міжземнага мора, у 10 км на захад ад Эз-Завii.

    18 жніўня: рэвалюцыянеры здолелі захапіць нафтаперапрацоўчы завод Эз-Завii.

    20 жніўня:

    20 жніўня — 28 жніўня: бітва за Трыпалі. Нягледзячы на ​​тое, што страты ПНС у 10 разоў перавысілі страты лаялістаў, паўстанцы змаглі авалодаць большай часткай горада.

    21 жніўня:

    22 жніўня: лівійская сталіца Трыпалі была занята паўстанцамі. Капітулявала прэзідэнцкая гвардыя Кадафі[59].

    23 жніўня:

    24 жніўня: лівійскія паўстанцы ўзялі пад свой кантроль ваенную базу, размешчаную на захад ад Трыпалі.

    26 жніўня: камандуючы сіламі паўстанцаў у Трыпалі Абдельхакім Бельхадж заявіў аб аб’яднанні ўсіх паўстанцкіх атрадаў пад пачаткам адзінага Ваеннага Савета. Ваенны савет абвясціў аб намеры расфармаваць усе паўстанцкія фарміравання і аб’яднаць іх у дзяржаўныя інстытуты[59].

    27 жніўня:

    29 жніўня: лівійскія паўстанцы ў чарговы раз заявілі, што адзін з сыноў Муамара Кадафі Хаміс загінуў у ходзе ўзброеных сутыкненняў.

    30 жніўня: пачынаецца аблога Сірта сiламi ПНС.

    11 верасня: ноччу войскі Кадафi нанеслі ўдар артылерыяй і рэактыўнымі ўстаноўкамі «Град» па наваколлі Бені-Валіда пасля таго, як войскі ПНС адступілі напярэдадні і праводзілі перагрупоўку ў некалькіх кіламетрах ад горада.

    12 верасня: лаялістамі атакавалі гавань Рас-Лануфа. У перастрэлцы загінулі 10 лаяльных Кадафі салдат, пасля чаго лаялісты адступілі.

    14 верасня: атрады рэвалюцыянераў (500 чалавек) пасля бою авалодалі ваенным аэрадромам каля горада Брак (Дырак) у 90 кіламетрах на поўнач ад Себхi.

    21 верасня: сілы Нацыянальнага Пераходнага Савета Лівіі цалкам захапілі размешчаны ў пустыні на поўдні Лівіі горад Сабха — адзін з апошніх бастыёнаў прыхільнікаў Кадафі.

    25 верасня: раніцай войскi Кадафі (меркавана — туарэгі) на Гадамес, які з канца жніўня знаходзіўся пад кантролем ПНС. Па непацверджаных дадзеных, загінула па меншай меры 17 чалавек.

    1 кастрычніка: падраздзялення лівійскіх сіл Пераходнага нацыянальнага савета заявілі аб поўнай блакадзе горада Сірт, які на працягу апошніх тыдняў ўпарта абаранялі войскі Муамара Кадафі.

    2 кастрычніка: ПНС Лівіі заклікаў усталяваць двухдзённае перамір’е на фронце ў раёне горада Сірта[59].

    3 кастрычніка: сілы ПНС Лівіі ўзялі пад кантроль роднае паселішча лідара Лівійскай Джамахірыі Муамара Кадафі Каср Абу Хадзі (англ.: Qasr Abou Hadi), размешчанае ў наваколлях горада Сірт[59].

    9 кастрычніка: прадстаўнікі Пераходнага нацыянальнага савета Лівіі заявілі аб узяцці пад свой кантроль аэрапорта горада Бені-Валід.

    11 кастрычніка: войскі ПНС авалодалі мястэчкам Эль-Шаміх ў 35 кіламетрах на поўдзень ад Бені-Валіда, тым самым адкрыўшы шлях да горада з паўднёвага боку.

    14 кастрычніка: некалькі дзесяткаў узброеных прыхільнікаў Муамара Кадафі ўступілі ў бой з войскамі пераходнага Нацыянальнага савета на вуліцах Трыпалі.

    18 кастрычніка: паўстанцы выбілі ўрадавая сiлы з гораду Бані-Валід.

    20 кастрычніка:

    23 кастрычніка: Пераходны нацыянальны савет заявіў пра сваю перамогу ў грамадзянскай вайне.

    Вынiкi i наступствы

    Ваеннае супрацьстаянне скончылася звяржэннем і забойствам Муамара Кадафі, пасля чаго ўлада ў краіне перайшла да ПНС. Грамадзянская вайна ў Лівіі стала найбуйнейшым па ліку ахвяр канфліктам у ходзе Арабскай вясны пасля вайны ў Сірыі. Колькасць загінулых па стане на канец жніўня 2011 года дасягнула 50 000 чалавек.

    Вайна нанесла моцны ўдар па эканоміцы краіны, перш за ўсё па яе знешным гандлі. Напрыклад, таваразварот Лівіі з ЕС у 2011 годзе склаў каля траціны (каля $12 млрд) ад ўзровень 2010 года (тады ён быў каля $35 млрд). Але ўжо ў 2012 годзе тавараабарот з ЕС перавысіў узровень 2010 года.

    Наступствам звяржэння ў 2011 годзе рэжыму Муамара Кадафі стаў крызіс у суседнім Малі, калі на малійскую тэрыторыю хлынулі ўцекачы з плямёнаў туарэгаў. Заняўшы паўночную частку Малі, яны абвясцілі там незалежная дзяржава Азавад. Пазней туарегаў з падкантрольных тэрыторый выціснулі экстрэмісты.

    Пасля заканчэння вайны, на тэрыторыі краіны ўзброеныя сутычкi не скончалiся, так як частка лаялiстаў вырашыла працягнуць барацьбу. Праз пару гадоў канфлікт паміж кадафістамі і новай уладай, прывёў да шматбаковай канфрантацыі з удзелам Усеагульнага нацыянальнага кангрэса, Палаты прадстаўнікоў, лівійскіх плямёнаў, баевікоў з радыкальных ісламіскіх груповак і іншых сіл.

    Ваенныя злачынствы

    У пачатку вайны ў Лівіі 26 лютага 2011 Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю 1970, у якой было сказана: СБ ААН постанавляет перадаць пытанне аб сітуацыі ў Лівійскай Арабскай Джамахірыі ў перыяд з 15 лютага 2011 года на разгляд Пракурора Міжнароднага крымінальнага суда. 16 мая пракуратура МУС запатрабавала санкцыі на арышт Муамара Кадафі па абвінавачванні ў злачынствах супраць чалавечнасці. 27 чэрвеня Міжнародны крымінальны суд выдаў ордэр на арышт Муамара Кадафі, Сейфа аль-Іслама і кіраўніка разведслужбы краіны Абдулы ас-Сенусі па абвінавачванні ў наборы наймітаў і нападах на ўдзельнікаў антыўрадавых дэманстрацый і іншых злачынствах[76].

    У дакладзе, які быў падрыхтаваны аўтарытэтнай міжнароднай праваабарончай арганізацыяй Human Rights Watch, якая базуецца ў Нью-Ёрку, гаворыцца, што расправа над лідарам Лівійскай Джамахірыі Муамарам Кадафі і яго асяроддзем, зладжаная 20 кастрычніка 2011 года, уяўляе сабой ваеннае злачынства.

    Па словах яе экспертаў, сабраныя імі новыя дадзеныя паказваюць на «відавочную пакаранне» без суда і следства мяцежнiкамi не толькі Муамара Кадафі і яго сына Мутазiма, але і «дзесяткаў палонных» з ліку тых, хто знаходзіўся ў асяроддзі ранейшага лівійскага кіраўніка ў апошні дзень яго жыцця. Мяцежнікі пакаралі смерцю па меншай меры 66 палонных ў якая знаходзіцца паблізу гасцініцы «Махары». Атрыманая Human Rights Watch інфармацыя паказвае на тое, што Мутазiм Кадафі, паранены пры першапачатковым сутыкненнях памiж аўтакалонай бацькі і паўстанцамi, быў дастаўлены жывым з Сірта ў Місурату, дзе яго неўзабаве забілі. Сам Муамар Кадафі быў жорстка збіты. Акрамя таго, яго калолі штыком, сведчыць арганізацыя, спасылаючыся на відэазапісы, зробленыя самімі мяцежнікамі на камеры мабільных тэлефонаў.

    Агенцтва Франс Прэс перадае інфармацыю, што ў яе распараджэнні апынуўся даклад Камісіі ААН па расследаванні ваенных злачынстваў і парушэнняў правоў чалавека падчас грамадзянскай вайны ў Лівіі. З гэтага справаздачы можна зрабіць выснову, што «з 20 расследаваных налётаў НАТА камісія выявіла пяць налётаў, падчас якіх былі забітыя 60 мірных жыхароў, 55 атрымалі раненні»[77].

    29 мая 2011 каталіцкі апостальскі вікарый Трыпалі біскуп Джавані Марцінелі прыехаў у Італію, каб звярнуць увагу сусветнай супольнасці на пакуты мірнага насельніцтва Лівіі з-за бамбаванняў краіны авіяцыяй НАТА. Як паведамляе радыё Ватыкана, біскуп у Італіі заявіў, што некалькі грамадзянскіх асоб загінулі на яго вачах[78].

    Выкарыстанне зброі з збедненым уранам

    У ліпені 2018 урад нацыянальнай згоды Лівіі абвінаваціла блок НАТА ў выкарыстанне зброі з збедненым уранам, калi лівійскія медыкі высветлілі, што за апошнія гады ў краiне рэзка вырасла колькасць анкалагічных захворванняў менавіта ў тых месцах, якія падвяргаліся бамбаванням ў 2011 годзе[79]. Улады маюць намер звярнуцца ў МАГАТЭ і іншыя міжнародныя арганізацыі па дапамогу ў правядзенні дбайных даследаванняў прысутнасці збедненага ўрану і ў раёнах Лівіі, якія падвергліся бамбаванням. Першыя паведамленні аб выкарыстанні збяднёнага ўрану ў лівійскім канфлікце з’явіліся яшчэ ў красавіку 2011. Па сведчанні незалежнай групы навукоўцаў, якія тады працавалi ў Лівіі, у гэтай краіне былі знойдзеныя сляды збедненага ўрану. Імі быў зафіксаваны павышаны ўзровень радыяцыі ў варонках ад бомбаў і на аскепках снарадаў, якія заставаліся пасля авіяўдараў НАТА[80].

    Афіцыйныя прадстаўнікі Паўночнаатлантычнага альянсу абвяргаюць любую інфармацыю пра ўжыванне забароненых рэчываў у канфлікце ў Лівіі.

    Iнфармацыйная вайна

    На працягу ўсяго канфлікту з Лівіі паступала супярэчлівая інфармацыя, у тым ліку некаторыя сусветныя СМІ, якiя грунтавалicя на дадзеных тэлекампаній Аль-Джазіра і Аль-Арабія, значна нагняталі становішча ў Лівіі і выдавалі за рэальнасць ілжывыя факты[81][82].. Некаторыя аглядальнікі лічаць, што ў Лівіі ўпершыню былі ўжытыя ў сусветным маштабе тэхналогіі інфармацыйнай вайны[83].

    Таксама неаб’ектыўную інфармацыю падаваў брытанскі тэлеканал Бі-бі-сі. Так, па словах кіраўніка службы навін Хелен Боудэн аб’ектыўнасці асвятлення перашкодзілі занадта цесныя сувязі з паўстанцамі. Таксама часта выкарыстоўвалася непацверджаных інфармацыя[84].

    Протаіерэй Вячаслаў (Пушкароў), загадчык місіянерскім аддзелам Іркуцкай епархіі Рускай Праваслаўнай Царквы, даў ацэнку пазіцыі тэлеканала «Расія» і «Першы канал» у асвятленні канфлікту ў Лівіі[85].:

    «…два месяцы таму назад Кадафі быў надзейным партнёрам Расіі, цяпер ён стаў «дыктатарам» і «забойцам уласнага народа». Якая метамарфоза! Пры ўсім гэтым відавочны аднабокі падыход да асвятлення праблемы. Нашы тэлеканалы абралі для сябе лінію пераймання заходнім СМІ … Атрымліваецца, што нашы журналісты і рэдактары з’яўляюцца прыхільнікамі мецяжоў і дзяржаўных пераваротаў і ім напляваць на канстытуцыйны лад? .. нашы цэнтральныя СМІ пайшлі на падставе ў палітыкі і, парушаючы асноўныя нормы журналісцкай этыкі, паказалі ўсіму свету і нам вельмі высокі ўзровень свайго ўласнага непрафесіяналізму і ангажаванасці. Бо яны бессаромна чынам сталі выкарыстоўваць методыку падвойных стандартаў у сваёй «працы» … Ці знойдуць нашы СМІ, а асабліва канал «Расія» і «Першы канал», у сабе сілы і рашучасць прызнацца ў несумленнасці і папрасіць прабачэння ў лівійскага народа і яго лідара? Сумняваюся.»

    Роля замежных дзяржаў

    Самалёт AV-8B Harrier ВПС ЗША перад баявым вылетам на тэрыторыю Лівіі, 20 сакавіка

    Iнтэрвенцыя Заходнix краiн

    Важным момантам у гісторыі лівійскага канфлікту з’яўляецца інтэрвенцыя НАТА, якая пачалася 19 сакавіка. Інтэрвенцыя гэтага ваенна-палiтычнага блока стала адным з самых вырашальных фактараў паразы сіл Кадафі. Ваеннае ўмяшанне Паўночнаатлантычнага альянсу і яго саюзнікаў суправаджаліся бамбаваннямі ваенных і грамадзянскіх аб’ектаў у Лівіі. Інтэрвенты таксама займаліся пастаўкамі зброі для ПНС і ваеннай падрыхтоўкай мяцежнікаў. Пасля першых сур’ёзных страт ад авіаналётаў НАТА, ўрадавая армія, у асноўным дзякуючы замежным ваенным саветнікам, вырышала часткова адмовіцца ад выкарыстання бронетэхнікі на карысць «тачанак» (узброеных пікапаў), а таксама аддаць прыярытэт пяхоце[25]. Гэта не толькi павелічыла мабільнасць, але i дазволіла войскам Кадафі выдаваць сябе за паўстанцаў, тым самым знізіўшы колькасць паветраных нападаў і страты ад іх[25]. Аднак ВПС краін НАТА змаглі нанесці вялікую шкоду інфраструктуры Лівіі і авіяцыі урадавых сіл, што было аднымi з самых важных пераваг лівійскай арміі перад ПНС.

    Беларусь

    Асноўны артыкул: Беларусы ў лівійскім канфлікце Да пачатку грамадзянскай вайны паміж Мінскам і Трыпалі былi наладжаны цесныя дыпламатычныя сувязі. 15 лютага з Баранавічаў ў Лівію вылецеў самалёт Іл-76, якi, як мяркуецца, перавозіў зброю[29]. У канцы лютага ў заходнix СМІ з’явілася інфармацыя, што у падаўленні вулічных беспарадкаў прымалі ўдзел беларускія найміты[86]. Пазней, у красавіку, звесткi аб удзеле ў канфлікце на баку урадавай арміі з’явілiся i ў беларускix медыа. Больш за тое, паведамлялася, што сур’ёзную дапамогу аказваюць беларускія ваенныя спецыялісты, чыя прысутнасць ў Лівіі дапамагла Кадафі ў першыя месяцы вайны павялічыць мабільнасць войскаў, прадпрымаць паспяховыя контратакі і нават зберагчы значныя сілы і рэсурсы ад авіяўдараў НАТА. Таксама яны займалiся эксплуатацыяй некаторай армейскай тэхнікі. Па афіцыйных дадзеных ад беларускага пасольства, колькасць вайскоўцаў i інструктараў у Лівійскай Джамахірыі перад грамадзянскай вайной складала каля 500 чалавек, большую частку з якіх з пачаткам канфлікту эвакуіравалі, але некаторых было вырышына заставiць. Cярод ваеннага кантынента, як мяркуецца, былi ваеннаслужачыя Галоўнага разведвальнага ўпраўлення/Сіл спецыяльных аперацый, у тым лiку былыя байцы 334-га асобнага атрада спецпрызну[87].

    Як заявіў выданню «Камсамольская праўда» непасрэдны ўдзельнік падзей па імі Міхаіл, які знаходзіўся па асабістым кантракту ў Лівіі ўжо больш за год, там дзейнічаюць некалькі сотняў вайсковых спецыялістаў з Беларусі. Паводле яго слоў, заработная плата складае амаль 3000 долараў у месяц. Замежнікі не прымаюць непасрэднага ўдзелу ў баявых дзеяннях супраць паўстанцаў, але ўвесь час знаходзяцца на баявых пазіцыях. Многія служылі яшчэ ў Афганістане і праходзілі падрыхтоўку на расейскіх базах спецназа. Таксама «Камсамольская праўда» згадала нейкую кантору з Мінска, якая нібыта прапануе працу за мяжой для адстаўных вайскоўцаў[25]

    У верасні 2011 г. прадстаўнікі ПНС заявілі, што ў іх ёсць інфармацыя аб удзеле беларускіх снайпераў у баявых дзеяннях на баку ўрадавых сіл[88].

    Чацвёра грамадзян Беларусі ў жніўні (Валерый Гардзіенка, Ігар Едзімічаў, Фёдар Труфанаў[89] і Вячаслаў Качура[90]) 2011 года трапілі ў палон да паўстанцаў у Трыпалі, дзе былі асуджаны на 10 гадоў пазбаўлення волі за супрацоўніцтва з лаялістамі[91]. Пасродкам доўгіх перамоваў, удалося дамагчыся датэрміновага вызвалення беларускіх грамадзян, апошні з якіх, Качура, вярнуўся дадому ў 2018 годзе[90].

    Афiцыйна беларускi ўрад адмаўляе прысутнасць беларускix ваенных саветнiкаў i наймiтаў у Лiвii падчас грамадзянскай вайны.

    Зiмбабвэ

    У самым пачатку вайны ў Трыпалі на самалёце прыбылі некалькі сотняў вайскоўцаў з Зімбабвэ[22]. Сярод іх былі ў асноўным вайскоўцы элітных падраздзяленняў зімбабвіійскай арміі, такix як байцы 5-й брыгады. Акрамя дзеючых ваенных, у Лівіі знаходзіліся і найміты. У жніўні ўрад Зімбабвэ выслаў лівійскага пасла з краіны за тое, што той перайшоў на бок ПНС[92].

    Катар

    З самага пачатку лівійскага канфлікту Катар заняў бок паўстанцаў. Дзяржава ахвотна дапамагала Пераходнага Нацыянальнаму савету ў барацьбе з урадам Кадафі. Катар не толькі забяспечваў мяцежнікаў зброяй і боепрыпасамі, але і непасрэдна займаўся трэніроўкай байцоў паўстанцкіх атрадаў[10]. Па заяве начальніка Генштаба ўзброеных сілаў Катара Хамада бен Алі аль-Атыя, у Лiвii знаходзяцца сотні катарскіх вайскоўцаў, якія займаюцца падрыхтоўкай паўстанцаў і забеспячэннем сувязі з сіламі НАТА[8]. Не выключаецца магчымасць прамога ўдзелу вайскоўцаў з Катара ў баявых дзеяннях.

    Гл. таксама

    Зноскі

    1. 1 2 Dagher, Sam. Libya City Torn by Tribal Feud (нявызн.), The Wall Street Journal (21 June 2011). Праверана 26 July 2011.

    2. 1 2 Von Rohr, Mathieu. Tribal Rivalries Complicate Libyan War (нявызн.), Der Spiegel (26 July 2011). Праверана 26 July 2011.

    3. ↑ Старший сын Каддафи утверждает, что в Триполи воюют подразделения НАТО и наемники Архівавана 27 ліпеня 2020.

    4. ↑ Last Libyan Mission for Norway’s F16S To Fly Tomorrow (нявызн.) (29 July 2011). Праверана 11 August 2011. Архівавана 23 лістапада 2012.

    5. ↑ Noueihed, Lin. Libya says Gaddafi survives air strikes, but son killed(англ.) . Stuff.co.nz (2 мая 2011). Праверана 17 верасня 2011.

    6. ↑ Jordanian Fighters Protecting Aid Mission (нявызн.), The Jordan Times (6 April 2011). Праверана 6 April 2011.

    7. ↑ UAE Updates Support to UN Resolution 1973 (нявызн.) (25 March 2011). Праверана 26 March 2011.

    8. 1 2 3 Катар признал участие своей армии в ливийской войне — km.ru

    9. ↑ “Аль-Каида” проникла в ряды ливийской оппозиции

    10. 1 2 Qatar trains anti-Gadhafi rebels in use of anti-tank weapons

    11. ↑ Дмитрий Рогозин обвинил НАТО в участии в гражданской войне в Ливии. Архівавана 12 лістапада 2013.//РБК, 23.08.2011 г. копия

    12. ↑ NTC asks NATO to extend Libya presence (нявызн.), Al Jazeera (26 October 2011). Праверана 26 October 2011.

    13. ↑ Libya’s Mustafa Abdul Jalil asks Nato to stay longer (нявызн.), BBC (26 October 2011). Праверана 4 November 2011.

    14. ↑ Black, Ian. Qatar admits sending hundreds of troops to support Libya rebels (нявызн.), The Guardian (26 October 2011). Праверана 20 November 2011.

    15. ↑ Ближний Восток: Египет начал поставлять оружие ливийским повстанцам//Lenta.ru,18.03.2011 г.

    16. ↑ Молдова продала оружие ливийским террористам — point, 14 ноября 2013

    17. ↑ Швейцарское оружие оказалось в руках ливийских повстанцев — Наша газета, 29 июля 2011

    18. ↑ Darfur rebel leader Khalil Ibrahim flees Libya

    19. 1 2 14. Анти-империалистические войны арабского народа. Ливийская война (Часть 1. Интервенция НАТО в Ливию). // Голос Арабов (сообщество в ВК), 2 ноября 2018

    20. ↑ Иран похвалил ливийцев за устранение Каддафи // Lenta.ru, 12 ноября 2011

    21. ↑ НА СТОРОНЕ КАДДАФИ СРАЖАЮТСЯ НАЕМНИКИ ИЗ РОССИИ Архівавана 26 верасня 2011.

    22. 1 2 3 В Ливии на стороне правительства воюет немало зимбабвийцев. Комсомольская правда(недаступная спасылка)

    23. ↑ Sudan: Govt Deploys Troops to Borders With Libya

    24. ↑ Источник: освобожденный из плена в Ливии белорусский военный прибыл в Минск

    25. 1 2 3 4 5 На стороне Каддафи воюют белорусские партизаны. Комсомольская правда(недаступная спасылка)

    26. ↑ Algeria May have Violated UN Resolution By Providing Weapons to Libya, US State Dept Архівавана 30 ліпеня 2018.

    27. ↑ Сирия шлет Каддафи оружие и боеприпасы// ИА Росбалт, 14/03/2011

    28. ↑ SIPRI: Белоруссия снабдила Каддафи оружием для уничтожения революционеров — news.ru, 1 марта 2011

    29. 1 2 Летало ли белорусское оружие в Ливию и Кот-д’Ивуар?. Tut.by Архівавана 30 лістапада 2018.

    30. ↑ http://www.aljazeera.com/blogs/africa/2011/03/18951.html Архівавана 10 жніўня 2018.

    31. ↑ «Gadhafi Asks Obama To Call Off NATO Military Campaign»// CTV News[en], 6 April 2011. Retrieved 27 August 2011.

    32. 1 2 В чем уникальность 240-дневной Ливийской войны Архівавана 27 красавіка 2012.

    33. ↑ Libyan estimate: At least 30,000 died in the war Архівавана 9 верасня 2011.

    34. ↑ Ian Black, Middle East editor (8 January 2013). “Libyan revolution casualties lower than expected, says new government”. London: Guardian. Retrieved 2 October 2013.

    35. ↑ В Ливии подсчитали количество погибших за время войны // Росбалт, 8 сентября

    36. ↑ Ливия подсчитала количество жертв войны//РБК,30 августа 2011 года

    37. ↑ A Visual Look Back at the Libyan Revolution (нявызн.). PBS (20 кастрычніка 2009). Праверана 28 October 2009.

    38. ↑ Libya (нявызн.) (недаступная спасылка). Справочник ЦРУ по странам мира. Архівавана з першакрыніцы 24 снежня 2016. Праверана 15.9.12.

    39. ↑ World Population Prospects The 2010 Revision (стр. 124) (нявызн.). ААН. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    40. ↑ Доклад о развитии человека 2010 (стр. 212) (нявызн.). Индекс развития человеческого потенциала. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    41. ↑ Adult literacy rate, both sexes (% aged 15 and above) (нявызн.). Индекс развития человеческого потенциала. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    42. 1 2 Gaddafi and the media (нявызн.). www.dailynews.lk. Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    43. ↑ Евгений Сандро. Полковник Каддафи погиб в своем родном городе (нявызн.). Первый канал (20 октября 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    44. ↑ Лев Иванов. Зарплаты в России в 2 раза ниже нормы (нявызн.). Свободная пресса (20 декабря 2010). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    45. ↑ Марианна Ожерельева. Ливия заглядывает в прошлое (нявызн.). Голос России (7 марта 2012). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    46. ↑ Libya’s jobless rate at 20.7 percent: report (нявызн.). af.reuters.com (2 марта 2009). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    47. 1 2 Бывший посол в Ливии назвал 4 вещи, которыми М. Каддафи не угодил Западу//РБК, 21.03.2011 г.

    48. ↑ А. А. Волович Ливия в огне: мятеж или революция?//Институт Ближнего Востока,1003.2011 г.

    49. ↑ Сатановский: Каддафи получил полное право на теракты в Европе//Даугавпилсский информационно-новостной портал GOROD.LV22.03.2011 г.

    50. 1 2 Ксения Светлова «Думать, что сейчас закончится война и начнется демократическая Ливия, — большая ошибка» Архівавана 31 жніўня 2011.//Slon.ru, 24.03.2011

    51. ↑ A Thrilling Spectacle in Tripoli by Fouad Ajami (Senior Fellow and cochair, Working Group on Islamism and the International Order Архівавана 20 красавіка 2014.

    52. ↑ Захватить 7 стран за 5 лет (нявызн.). www.warandpeace.ru (10 января 2012). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    53. ↑ О войне в Ливии глазами очевидца (нявызн.). mirpolitiki.net (26 декабря 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2012. Праверана 15.9.12.

    54. ↑ Российский разворот над Ливией?//Эхо Москвы, 24.03.2011 г.

    55. 1 2 Владимир Чамов, экс-посол России в Ливии//Эхо Москвы, 24.03.2011 г.

    56. ↑ Михаил Делягин.Ливийский кризис: экономический смысл и глобальные последствия.//Телекомпания «Невский Экспресс», 28.03.2011 г.

    57. ↑ Экс-посол РФ в Ливии: уход Каддафи — веление времени

    58. ↑ BBC: Новые власти Ливии не пустят в страну миротворцев ООН

    59. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Храналогiя вайны ад «РИА Новости»

    60. ↑ Libya Counts More Martyrs Than Bodies

    61. ↑ Potter, Mitch. The Star in Libya: Rebels quash Gadhafi raid (нявызн.), The Toronto Star (2 March 2011). Праверана 13 March 2011.

    62. ↑ U.N. authorises no-fly zone over Libya (нявызн.), Al Jazeera (17 сакавіка 2011). Праверана 17 сакавіка 2011.

    63. ↑ Mark Mardell. Libya: U.N. backs action against Colonel Gaddafi (нявызн.), BBC News (17 сакавіка 2011). Праверана 17 сакавіка 2011.

    64. ↑ U.N. Security Council approves no-fly zone over Libya (нявызн.). CNN (17 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 26 ліпеня 2012. Праверана 17 сакавіка 2011.

    65. ↑ UK prepares for Libya no-fly zone(нявызн.) , BBC News (18 сакавіка 2011). Праверана 30 чэрвеня 2018.

    66. ↑ Sly, William Branigin, Liz. Obama demands pull-back of Libyan troops; Tripoli declares cease-fire(нявызн.) , Washington Post (18 сакавіка 2011). Праверана 30 чэрвеня 2018.

    67. ↑ March 28th Updates (нявызн.) (недаступная спасылка). LibyaFeb17.com (28 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2011.

    68. ↑ Коалиция нанесла новый удар по наступающим войскам Каддафи (нявызн.), lenta.ru . Праверана 30 чэрвеня 2018.

    69. ↑ Западная коалиция нанесла авиаудар по группе ливийских оппозиционеров - Новости Политики - Новости Mail.Ru Архівавана 30 мая 2015.

    70. ↑ НАТО нанесло новые удары по порту Триполи (нявызн.), lenta.ru . Праверана 30 чэрвеня 2018.

    71. ↑

    72. ↑

    73. ↑ Нарвегія завяршыла сваё ўдзелы ў ваеннай аперацыі НАТО ў Лівіі — Навіны Палітыкі. Навіны@Mail.ru Архівавана 26 сакавіка 2017.

    74. ↑ Western Libya rebels strike north towards coast // Reuters, 7 September 2011

    75. ↑ Tripoli facing three-sided advance by Libyan rebels-Chris Stephen, Luke Harding and Peter Beaumont

    76. ↑ МУС выдал ордер на арест Муамара Каддафи | РИА Новости

    77. ↑ РИА “Новости”. “Жертвами серии авиаударов НАТО в Ливии стали 60 мирных жителей - ООН”. 02:4203.03.2012

    78. ↑ Католический епископ Триполи призвал прекратить бомбардировки Ливии

    79. ↑ РИА НОВОСТИ: Ливия обвинила НАТО в применении оружия с обедненным ураном

    80. ↑ Армейский вестник: Урановая нанопыль засеяла ливийские города Архівавана 1 чэрвеня 2017.

    81. ↑ ITAR-TASS, 25/02 17:57 CET

    82. ↑ «Постановка в стиле Голливуда»// Взгляд.ru,09.03.2011 г.

    83. ↑ Гумер Исаев Информационная война против Ливии Архівавана 6 сакавіка 2011.

    84. ↑ Эмоции помешали Би-би-си объективно освещать «арабскую весну» — СМИ

    85. ↑ voskres.ru — «Об информационной войне» Архівавана 3 лютага 2012.

    86. ↑ СМИ: в расправе над ливийскими повстанцами, возможно, участвуют наемники из Белоруссии

    87. ↑ Authorities deny report of Belarus` military presence in Libya Архівавана 23 студзеня 2021.

    88. ↑ Белорусских снайперов в Ливии не было, заявил МИД

    89. ↑ В Минск вернулся белорус, который провел в ливийском плену больше шести лет // Комсомольская правда, 2 февраля 2018(недаступная спасылка)

    90. 1 2 Источник: освобожденный из плена в Ливии белорусский военный прибыл в Минск// РИА Новости, 2 февраля 2018

    91. ↑ Суд над русскими «наемниками» в Ливии возмутил Москву // RT, 5 июня 2012

    92. ↑ Зимбабве выслала посла Ливии за переход на сторону повстанцев — km.ru

    Лiтаратура

    Спасылкi

    Тэмы гэтай старонкі (9):
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
    Катэгорыя·Палітыка Лівіі
    Катэгорыя·Гісторыя Лівіі
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з вікі-разметкай у малюнку карткі
    Катэгорыя·Старонкі з няправільным сінтаксісам спасылак на крыніцы
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з непрацоўнымі спасылкамі
    Катэгорыя·2011 год у Лівіі
    Катэгорыя·Грамадзянская вайна ў Лівіі
    Катэгорыя·Войны XXI стагоддзя