Спецыяльныя гістарычныя дысцыпліны (іншая назва - дапаможныя гістарычныя дысцыпліны) - адносна самастойныя галіны гістарычнай навукі, якія сваімі спецыфічнымі метадамі вывучаюць пэўныя віды або асобныя бакі формы і зместу гістарычных крыніц.
Часам да ліку спецыяльных гістарычных дысцыплін адносяць асаблівыя раздзелы гістарычнай навукі (гістарыяграфію, метадалогію гісторыі) або нават больш самастойныя гістарычныя навукі (археалогію або, радзей, - этнаграфію).
Асноўны артыкул: Дыпламатыка Дыпламатыка - спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая займаецца вывучэннем актавых крыніц. Актавыя крыніцы - гэта дакументы пераважна дамоўнага характару (міжнародныя дагаворы, дарчыя граматы, дамовы арэнды, куплі- продажу і г.д.). Асноўным метадам дыпламатыкі з’яўляецца метад фармулярнага аналізу. Ён складаецца з падзелу акта на ўстойлівыя формулы і пабудовы схемы ўнутранай структуры акта, г.зн. паслядоўнасці гэтых формул. Веданне схемы ўстойлівых формул дазваляе датаваць і лакалізаваць акт, вывучаць яго эвалюцыю, вылучаць дакладную інфармацыю крыніцы сярод «канцылярскіх штампаў», якія сфармаваліся за дзесяцігоддзі і нават стагоддзі да часу стварэння вывучаемага акту.
Асноўны артыкул: Сфрагістыка Сфрагістыка - спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая займаецца вывучэннем пячатак. Паводле пячатках можна датаваць і лакалізаваць дакумент, усталяваць ад чыйго імя ён выдаваўся. Напрыклад, адзін з дагавораў Полацка з Рыгай і Лівонскім ордэнам датуецца 1330-мі - пачаткам 1440-х гг. па віслых свінцовых пячатках полацкага князя Глеба (Нарымунта), сына Гедыміна, і полацкага біскупа Рыгора, якія ў гэты перыяд часу згадваюцца ў летапісах. Пячаткі і самі з’яўляюцца гістарычнымі крыніцамі, якія дазваляюць рэканструяваць мінулае. Напрыклад, знойдзеная ў Ноўгарадзе пячатка полацкага князя Ізяслава Уладзіміравіча (к. 980-х гг. - 1001) мяркуе магчымасць выдання гэтым князем дакументаў і існавання дыпламатычных і гандлёвых адносін паміж Полацкім і Ноўгарадам у канцы Х ст.
Асноўны артыкул: Гістарычная метралогія Для датыроўкі і лакалізацыі (вызначэння месца стварэння) крыніц часта выкарыстоўваюцца дасягненні гістарычнай метралогіі, якая займаецца вывучэннем сістэм вымярэння (часу, адлегласцяў, плошчаў, вагі і г.д. Згадванне ў крыніцы сістэмы адзінак вымярэння, якія існавалі ў пэўны перыяд часу і ў пэўнай мясцовасці дазваляе па гэтых ўскосных прыкметах ўсталяваць час і месца стварэння крыніц. Напрыклад, такія адзінкі вымярэння плошчы як валокі, моргі і пруты пачалі актыўна выкарыстоўвацца на землях Беларусі з 1550-х гг. у сувязі з правядзеннем «валочнай памеры» - аграрнай рэформы, якая прадугледжвае падзел усёй зямлі маёнтка на асобныя податные адзінкі «валокі». Такім чынам, дакумент, у якім напісана пра тое, што зямля была падзелена на валокі, моргі і пруты, мог быць складзены не раней 1550-х гг. Адной з задач гістарычнай метралогіі з’яўляецца пераклад адзінак вымярэння, якія сустракаюцца ў гістарычных крыніцах, у сучасную адзіную сістэму вымярэння СВ. Гэта дазваляе вырабляць матэматычныя вылічэнні і параўноўваць колькасныя паказчыкі крыніц паміж сабой.
Асноўны артыкул: Палеаграфія Вывучэннем знешніх прыкмет рукапісных крыніц (знешні выгляд, матэрыял, прылады пісьма, графіка крыніцы) займаецца такая спецыяльная гістарычная дысцыпліна як палеаграфія. З дапамогай палеаграфіі даследчык можа правільна прачытаць рукапісную крыніцу і, такім чынам, правільна яе інтэрпрэтаваць. Вывучэнне візуальным і метрычным метадамі палеаграфіі почырку (устаў, паўустаў, скорапіс), якім напісана крыніца, дазваляе яе датаваць. Некаторыя віды почыркаў (напрыклад, паўустаў або скорапіс) мелі лакальныя асаблівасці, што дазваляе лакалізаваць (вызначыць месца стварэння) крыніцы, напісанага тым ці іншым відам почырка. Удакладніць датыроўку і лакалізацыю рукапісных крыніц дапамагае таксама вывучэнне чарнілаў, вокладкі, прылады пісьма. Вызначыць час стварэння крыніц, напісаных на паперы, дазваляюць таксама філіграні («вадзяныя знакі»). Напрыклад, царкоўны устаў смаленскага князя Расціслава Мсціславіча 30 верасня 1150 года дайшоў да нас у выглядзе копіі ў сшытку, папера якой датуецца па вадзяному знаку «Тыяру» 1534 г. Тэкст копіі устава напісаны заходнерускім паўставам XVI ст., які пераходзіць у скорапіс .
Асноўны артыкул: Эпіграфіка Эпіграфіка — спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае змест і формы надпісаў на цвёрдых матэрыялах (камень, кераміка, метал і інш.) і класіфікуе іх у адпаведнасці з іх часовым і культурным кантэкстам. Вывучэннем старажытнага пісьма, зробленага пераважна чарніламі, займаецца асобная дысцыпліна палеаграфія. Эпіграфічныя тэксты - адна з асноўных крыніц палітычнай, сацыяльнай і эканамічнай гісторыі. Як правіла, час стварэння надпісаў адпавядае змешчаным ў іх звесткам.
Асноўны артыкул: Кадыкалогія Кадыкалогія — спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае старажытную і сярэдневяковую рукапісную кнігу; таксама раздзел кнігазнаўства. Даследуе сучасны стан старажытнай кнігі, пераплёт, запісы і бібліятэкарскія паметы, нумарацыю сшыткаў і аркушаў і іншыя надпісы, што не адносяцца да тэксту кнігі; разглядае кнігу як аб’ект, які змяшчае даныя пра яе геаграфію і гісторыю.
Асноўны артыкул: Нумізматыка Нумізматыка - гэта спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая займаецца вывучэннем грошай і грашовых сістэм, вытворчасці і звароту грошай. Даследаванне манет дазваляе ўсталяваць фінансавае і эканамічнае становішча дзяржавы ў пэўны момант часу, знешні выгляд і тытул кіраўніка дзяржавы, агульнадзяржаўны герб. Згадка назвы грашовых адзінак або выкарыстаных грашовых сістэм дапамагае датаваць і лакалізаваць пісьмовыя крыніцы. Напрыклад, адначасовае згадка літоўскай і польскай грашовай сістэм (разам з іншымі ўскоснымі прыкметамі) дазволіла датаваць інвентар маёнтка Смаргонь Ашмянскага павета Віленскага ваяводства 1640-мі гг.
Асноўны артыкул: Баністыка Баністыка - спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае якія грашовыя знакі, якія выйшлі з ужытку і боны як гістарычныя дакументы, якія адлюстроўваюць эканамічнае і палітычнае становішча грамадства ў той час. Узнікла ў пачатку XX стагоддзя і цесна звязана з нумізматыкай. Калекцыяніраванне папяровых грашовых знакаў таксама называюць баністыкай.
Асноўны артыкул: Фалерыстыка Вывучэннем такіх гістарычных крыніц, як ордэны, медалі, ўзнагародныя і памятныя знакі, займаецца спецыяльная гістарычная дысцыпліна фалерыстыка. Выкарыстанне яе метадаў дазваляюць больш дакладна датаваць і лакалізаваць выяўленчыя крыніцы, напрыклад, можна ўсталяваць асобу гістарычнай асобы, намаляванай на партрэце, карціне або фатаграфіі, калі ён быў узнагароджаны ордэнам, медалём або памятным знакам.
Асноўны артыкул: Геральдыка Даследаванню гістарычных крыніц спрыяе выкарыстанне дадзеных геральдыкі - спецыяльнай гістарычнай дысцыпліны, якая займаецца вывучэннем гербаў. Малюнак гербаў на рэчавых, пісьмовых і выяўленчых крыніцах, пячатках дазваляе іх датаваць і лакалізаваць, а таксама ўсталёўваць, каму належала, ад чыйго імя была створана крыніца або хто быў яе аўтарам. Напрыклад, наяўнасць герба Льва Сапегі ў выданні Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г. кажа аб яго асаблівых правах у стварэнні і распаўсюджвання гэтай крыніцы.
Асноўны артыкул: Генеалогія Пры ўсталяванні аўтара гістарычнай крыніцы, а таксама пры персаніфікацыі асоб, якія ўдзельнічалі ў падзеях мінулага, эфектыўна прымяняюцца дадзеныя генеалогіі - спецыяльнай гістарычнай дысцыпліны, якая займаецца гісторыяй асобных родаў. Напрыклад, вядома што аўтарам «Перэгрынацыі ў Святую Зямлю», выдадзенай у 1601 г., быў Радзівіл. Дадзеныя генеалогіі дазваляюць усталяваць, што гэта быў Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка (1549 - 1616), сын лідара Рэфармацыі ў ВКЛ князя Мікалая Радзівіла Чорнага (1512 - 1565).
Асноўны артыкул: Гістарычная храналогія Гістарычная храналогія - спецыяльная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае сістэмы летазлічэння і календары розных народаў і дзяржаў і якая дапамагае ўсталёўваць даты гістарычных падзей і час стварэння гістарычных крыніц.
Асноўныя і найбольш распрацаваныя раздзелы анамастыкі — тапаніміка, якая вывучае ўласныя назвы геаграфічных аб’ектаў і антрапаніміка — уласныя імёны людзей.
Асноўны артыкул: Гістарычная інфарматыка Неабходнасць вывучэння масавых гістарычных крыніц, якія змяшчаюць інфармацыю аб масавых працэсах і з’явах, якія захаваліся ў вялікай колькасці і якія маюць шматлікія колькасныя паказчыкі, прымусіла навукоўцаў звярнуцца да колькасных (матэматыка-статыстычных) метадаў аналізу. Гэты працэс, пачынаючы з 1950-х - 1960-х гг., стымуляваўся развіццём новай вылічальнай тэхнікі («Вялікіх ЭВМ»), а затым з другой паловы 1980-х гг. - персанальных кампутараў, значна палегчыў працаёмкія разлікі. Выкарыстоўваючы высновы сфармуляванага І.Д. Кавальчанка вучэння аб гістарычным крыніцы ў святле тэорыі інфармацыі аб наяўнасці ў крыніцы схаванай інфармацыі, Л.І. Бародкін, Н.Б. Селунская, І.М. Гарскова і іншыя навукоўцы-кліаметрысты выяўлялі скрытыя ўзаемасувязі паміж дадзенымі ў гістарычных крыніцах метадамі множнай рэгрэсіі, карэляцыйнага і факторнага аналізу, класіфікавалі гістарычныя аб’екты (губерні або сялянскія гаспадаркі) па колькасных прыкметах метадам кластар-аналізу. Група навукоўцаў на чале з Л.В. Міловым распрацавала метады вызначэння аўтарства ананімных тэкстаў па фармальным стылявым асаблівасцям тэксту (спосабу пабудовы сказаў, узаемасувязяў паміж часткамі мовы). Л.І. Бародкін і Л.В. Мілоў сфармулявалі методыку пабудовы па фармальных прыкметах іерархічнага дрэва спісаў рукапісных крыніц. Выкарыстанне колькасных метадаў і інфармацыйных тэхналогій дазваляе таксама расшыфроўваць крыніцы, напісаныя на невядомай мове (напрыклад, у працах В.Л. Усцінава пра мову мая), мадэляваць на падставе дадзеных, вынятых з крыніц, ход гістарычных працэсаў.
У 1980-х - пач. 90-х гадоў часта выкарыстоўваўся тэрмін «кампутарнае крыніцазнаўства», які адлюстроўвае ролю новых тэхналогій працы з гістарычнымі крыніцамі. У сярэдзіне 1990-х сфармавалася новая навуковая дысцыпліна - гістарычная інфарматыка, у аснове якой ляжыць сукупнасць тэарэтычных і прыкладных ведаў, неабходных для стварэння і выкарыстання ў даследчай практыцы машыначытальных версій гістарычных крыніц розных відаў. Першымі ў практыцы гістарычных даследаванняў у машыначытальны выгляд сталі перакладацца крыніцы статыстычнага характару. Найбольшай папулярнасці ў 1980-1990-я гады дасягнула тэхналогія стварэння баз даных, якая выкарыстоўваецца для прадастаўлення і аналізу структураваных крыніц (дакументальных, рэчыўных). Найбольш цяжкімі для фармалізацыі і пераводу ў машыначытальны від з’яўляюцца наратыўная крыніцы (апавядальныя), для такіх было распрацавана спецыяльнае праграмнае забеспячэнне, якое ўлічвае іх спецыфіку. У апошнія дзесяцігоддзі ўсё больш прыкметную ролю ў інфармацыйным забеспячэнні гістарычных даследаванняў гуляюць тэхналогіі алічбоўвання малюнкаў (карцін, абразоў, схем, карт і г.д.).
Асноўны артыкул: Анамастыка Анамастыка — раздзел мовазнаўстава, які вывучае любыя ўласныя імёны, іх паходжанне, гісторыю, асноўныя заканамернасці развіцця і функцыянавання, а таксама сукупнасць уласных імён — анімію, анамастыкон. Уласныя імёны мастацкіх твораў даследуе паэтычная анамастыка. Раней замест тэрміна анамастыка ўжываўся тэрмін тапанамастыка. Спецыфіка прадмета анамастыкі ў тым, што яго вывучэнне выходзіць за межы мовазнаўства і патрабуе ўліку гістарычных, геаграфічных, сацыяльна-эканамічных і іншых фактараў.