wd wp Пошук: ⬜

Гогаль звычайны

Го́галь, народн.: вогаль, вогаліца, гагаліца[1] (Bucephala clangula) — вадаплаўная птушка сямейства качыных, нырковая качка сярэдняй велічыні з вялікай круглявай галавой, кароткай дзюбай і кантрасным чорна-белым апярэннем. Распаўсюджаная ў зоне лясоў паўночнага паўшар’я — як у Еўразіі, так і ў Амерыцы. Гняздуецца ў дуплах дрэў па берагах лясных вадаёмаў, у сезон размнажэння трымаецца ў цяністых бухтах. Зімуе на марскіх узбярэжжах і буйных прэснаводных вадаёмах — рэках, азёрах і вадасховішчах. Усюды нешматлікая, але месцамі звычайная птушка.

У адрозненне ад многіх іншых качак, у гнездавы перыяд буйныя зграі ўтварае вельмі рэдка (выключэнне — навалы на перыяд лінькі), аднак часам сустракаецца невялікімі разрозненымі групамі. Гняздуецца ў дуплах па берагах лясных азёр, 5-13 ў кладцы яек з зеленаватым адценнем. Сілкуецца пераважна воднымі бесхрыбтовымі.

Апісанне

Знешні выгляд

Прысадзістая качка з вялікай галавой і даволі кароткай шыяй. Даўжыня 42-50 см, размах крылаў 65-80 см, маса самцоў 750—1245 г, маса самак 500—1182 г[2][3].

Цемя трохі выпуклае і завостранае, з за чаго форма галавы набывае абрысы трыкутніка. Дзюба кароткая і высокая ля аснавання, з вузкім кіпцікам. У самца ў шлюбным уборы галава чорная з зялёным металічным адлівам, пад вокам ля аснавання дзюбы круглая белая пляма. Радужная абалонка жоўтая, дзюба чорная. Грудзі, жывот і бакі ярка-белыя, на плячах дыяганальная чорна-белая касіца. Большая частка спіны і хвост чорныя. Крылы чорна-бурыя, за выключэннем вялікага белага «люстэрка» на другарадных махавых; ніжні бок крыла цёмны. Ногі аранжавыя з цёмнымі перапонкамі, уключаючы перапонку на заднім пальцы.

Саміца драбнейшая, выглядае менш кантраснай, з перавагай буравата-шэрых адценняў. Галава цёмна-карычневая з вузкім белым ашыйнікам. Радужная абалонка бледна-жоўтая або белая, дзюба цёмна-шэрая, звычайна з аранжавай або жоўтай перавяззю ў вяршыні. Верхняя частка тулава дымчата-шэрая, ніжняя белая. Верх крыла цёмна-аспідны, з аналагічным белым люстэркам, як у самца. Акрамя таго, па-над люстэркам на крые маюцца яшчэ дзве белых паласы. Ногі больш бляклыя у параўнанні з самцом — хутчэй жоўтыя, чым аранжавыя. У летнім уборы самец становіцца больш падобным на саміцу, аднак захоўвае свой малюнак крыла з адной, а не трыма, светлымі плямамі. Маладыя птушкі амаль не адрозніваюцца ад дарослай саміцы, але маюць бураватую радужную абалонку вока[4].

Часта вылучаюць 2 падвіды, якія адрозніваюцца адзін ад аднаго агульнымі памерамі і даўжынёй дзюбы: еўразійскі B. c. Clangula і больш буйны амерыканскі B. c. Americana[5]. Іншыя аўтары прызнаюць выгляд манатыпічным, паколькі на частцы тэрыторыі абодва падвіды змешваюцца, а змену даўжыні дзюбы называюць так званым «клінам» (у біялогіі паступовае змяненне градыенту якой-небудзь прыкметы пад уздзеяннем фізіка-геаграфічных фактараў)[3][6].

Голас

Падчас шлюбных дэманстрацый самец выдае пранізлівы скрыгат «бі-бііззз, сюрпрыыззз», які звычайна суправаджаецца нізкім сухім бразджаннем і падобны на піск зайца. Самка адказвае скрыпучым «беррр-беррр», часта на лета — падобныя гукі выдаюць віды роду Aythya[7]. Акрамя голасу, гогаля можна на слых вызначыць па высокім звонкім свістам крылаў самца, якія пляскаюць у палёце. Свісцячае плясканне характэрна для многіх качак, але толькі ў гогаля гук такі звонкі і чысты[8].

Распаўсюджанне

Гнездавы арэал

Радзімай гогаля лічыцца Паўночная Амерыка, адкуль птушка перабралася спачатку ў Азію, а потым распаўсюдзілася па ўсім паўночным паўшар’і[3]. Гнездавы арэал ахоплівае зону хвойных лясоў. На амерыканскім кантыненце гняздуецца ад Аляскі да Ньюфаўндленда на поўдзень прыкладна да канада-амерыканскай мяжы. У Еўразіі распаўсюджана на ўсход ад Швейцарыі, дзяржаў былой Югаславіі і Скандынавіі, дасягаючы на ўсходзе астравоў Сахалін і Ітуруп [9]. У Прыбалтыцы, Польшчы, Германіі, Чэхіі і Вялікабрытаніі сустракаецца спарадычна (напрыклад, на Брытанскіх выспах толькі ў раёне Каледонскага лесу)[5].

На ўсход ад ў паўночных лясах сустракаецца часцей, у тым ліку ў сібірскай тайзе. У еўрапейскай часткі Расіі гняздуецца на поўдзень да Яраслаўскай, Ніжагародскай, Разанскай абласцей, у Казахстане на поўдзень да вусця Ілека, на ўсход ад на поўначы краіны да 53° п. ш., яшчэ на ўсход ад да поўдня ўздоўж даліны Іртыша да возера Зайсан, дзе мяжа арэала праходзіць у галіне даліны Чорнага Іртыша, хрыбта Тану-Ола, далін рэк Джыда і Чыкой. Далей мяжа гнездзішчаў уваходзіць у паўночна-заходні Кітай, і далей зноў трапляе ў межы Расіі ў раёне ракі Вялікая Усурка [9].

Селіцца пераважна на таежных рэках і азёрах па поймах вялікіх рэк з лясістымі берагамі. Па тэрыторыі Беларусі праходзіць паўднёвая мяжа арэала віду.

Міграцыі

На большай частцы арэала пералётная птушка, аселыя папуляцыі адзначаны толькі на паўночным захадзе Еўропы. У астатніх выпадках зімуе на поўдзень і захад ад гнездавога арэала ў літаральнай паласе мора, буйных азёрах, рэках і вадасховішчах. Папуляцыі паўночных рэгіёнаў перамяшчаюцца пераважна на моры. Большая частка птушак Паўночнай Еўропы праводзіць зіму на Балтыцы, у Паўночным моры ля берагоў Даніі, Нідэрландаў і Вялікабрытаніі, уздоўж берага Ірландыі. З больш паўднёвых абласцей, а таксама з еўрапейскай часткі Расіі птушкі ляцяць ва ўсходнюю частку Адрыятыкі, да берагоў Грэцыі і на Чорнае мора, з Заходняй Сібіры на Каспій. Акрамя таго, частка птушак займае буйныя ўнутраныя вадаёмы ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе[5]. На Далёкім Усходзе месцы зімовак размешчаны на незамярзальных участках мора ад Камчаткі да Кітая, Тайваня і Японскіх астравоў. У Паўночнай Амерыцы птушкі зімуюць уздоўж заходняга і ўсходняга узбярэжжаў, у Мексіканскім заліве і ў даліне ракі Місісіпі на поўнач да раёна Вялікіх азёр [10].

Месцы пасялення

Здольны ныраць да 10 метраў, аднак звычайна не сустракаецца на вадаёмах з глыбінёй больш за 4 метры[11][12]. Гнездавы біятоп — досыць вялікія лясныя азёры, ціхія тайговыя ракі з драўнянай расліннасцю па берагах, дзе птушка звычайна канцэнтруецца ў невялікіх бухтах з шырокімі прасторамі адкрытай вады. Узімку трымаецца на моры, звычайна ў плыткіх залівах, лагунах паблізу ад камяністага берага і выхадаў сцёкавых вод, у эстуарыях буйных рэк, на поўдні арэала на буйных унутраных вадаёмах з незамярзаючай вадой[6].

Размнажэнне

Палавой сталасці дасягае ў двухгадовым узросце[13]. Пары ўтвараюцца яшчэ ў раёнах зімовай міграцыі, аднак паколькі часта самцы і саміцы зімуюць у розных шыротах, многія асобіны застаюцца ў адзіноце да пачатку вясновага пералёту[10]. Да месцаў гнездзішчаў гогаля прыбываюць парамі ці невялікімі групамі, вельмі рана, калі большасць вадаёмаў яшчэ пакрыта лёдам і толькі з’яўляюцца першыя праталіны — на большай частцы арэала ў сакавіку[8][14]. Пакуль вадаёмы не выявіліся, гогалі трымаюцца на лужынах надлёднай вады альбо на палонках[13]. Па прыбыцці селязні такуюць і паводзяць сябе дэманстратыўна; найбольш характэрная пастава на вадзе выглядае наступным чынам: самец выцягвае наперад шыю, затым рэзка закідае галаву назад на спіну і задзірае дзюбу да неба, пры гэтым рэзка адштурхваецца нагамі, падымаючы фантан пырскаў[10].

Гняздуецца парамі, пачынаючы з красавіка ці мая[6]. Гняздо ладзіць у дуплах дрэў на вышыні да 15 метраў над зямлёй, як правіла, недалёка ад вады. Выкарыстоўвае натуральныя пустэчы ў ствалах асіны, елкі, дуба [15], хвоі і радзей бярозы [14], ахвотна займае старыя гнёзды жаўны і штучныя дуплянкі, падвешаныя на дрэвах і жэрдзях[8]. Часцей аддае перавагу дрэвам, якія стаяць з адкрытай прасторай вакол, чым шчыльнаму дрэвастою[16]. У рэдкіх выпадках селіцца на зямлі, дзе займае норы зайцоў [10], пустоты пнёў альбо хавае гняздо паміж каранямі дрэў ці штабялёў бярвення[8].

Калі дазваляюць умовы і адсутнічае фактар турботы з боку чалавека, то гняздуецца ў населеных пунктах каля жылля альбо ўздоўж дарог. Нярэдка адно і тое ж гняздо выкарыстоўваецца дзесяцігоддзямі, у тым ліку на працягу некалькіх гадоў запар адной і той жа самкай. Тэрыторыя вакол гнязда не ахоўваецца, аднак кожная пара мае свой адасоблены ўчастак акваторыі[10]. Падсцілка — драўняная труха, у якой саміца выціскае неглыбокі латок, а таксама пух, які качка вышчыпвае са сваіх грудзей і дадае ў гняздо пасля кладкі першых яек[17].

У кладцы 5-13 буравата-зялёных альбо зелянява-блакітных яек, аднак часцей за ўсё іх колькасць вар’іруе ў межах ад 8-й да 11-і[6]. Часам у адно і тое ж гняздо адкладаюць дзве качкі, і ў гэтым выпадку кладка можа павялічыцца да 20-і і больш яек. У такой сітуацыі гняздо часта застаецца зусім без нагляду і ўся кладка гіне[17].

Яйкі дастаткова буйныя: іх памеры (52—67) х (39—46) мм[8]. Наседжванне пачынаецца з адкладкай апошняга яйка і працягваецца на працягу 29-30 дзён, сядзіць адна самка[6]. У першы час яна час ад часу пакідае гняздо і на працяглы час адпраўляецца на пошукі корму, прыкрыўшы яйкі пухам, аднак у апошнія 10 дзён наседжваюць вельмі шчыльна. Качар першыя 7-9 дзён знаходзіцца каля гнязда, пасля чаго назаўжды пакідае яго і адлятае да месцаў сезоннай лінькі[17][18]. Птушаняты, якія толькі з’явіліся на свет, пакрытыя зверху чарнаватым, знізу белым пухам. На працягу сутак яны абсыхаюць у гняздзе, а затым дружна выскокваюць на зямлю, расправіўшы крылы накшталт парашута, і ідуць за маці да вады. Двухтыднёвыя качаняты ўжо добра ныраюць, самастойна здабываюць сабе корм і часцяком абыходзяцца без нагляду, хоць здольнасць да палёту выяўляецца толькі ва ўзросце 57-66 дзён[6]. Птушаняты, якія падняліся на крыло (на паўночным захадзе Расіі гэта звычайна адбываецца ў першай дэкадзе жніўня), паступова качуюць на больш буйныя вадаёмы, а ў верасні-кастрычніку праходзіць масавая міграцыя да месцаў зімовак[14][19].

Асаблівасці біялогіі

Добра лятае, плавае і нырае. Гняздуецца ў дуплах дрэў па берагах лясных вадаёмаў, у сезон размнажэння трымаецца ў цяністых бухтах. Зімуе на марскіх узбярэжжах і буйных прэснаводных вадаёмах — рэках, азёрах і вадасховішчах. Усюды нешматлікая, але месцамі звычайная птушка.

У адрозненне ад многіх іншых качак, у гнездавы перыяд буйныя зграі ўтварае вельмі рэдка (выключэнне — навалы на перыяд лінькі), аднак часам сустракаецца невялікімі разрозненымі групамі. У кладцы 5-13 яек з зеленаватым адценнем.

Харчаванне

Сілкуецца воднымі беспазваночнымі, якіх здабывае пераважна на дне або на водных раслінах, радзей у тоўшчы вады[19]. На вадзе вялікую частку часу нырае, дасягаючы глыбіні да 4 і больш метраў, і праводзячы пад вадой больш за палову хвіліны[10][11]. Улетку аснову рацыёну складаюць насякомыя і іх лічынкі — ручайнікі, матыль, вадзяныя жукі, стракозы, клапы, мошкі і іншыя. Узімку больш ужывае ў ежу малюскаў і ракападобных. Таксама сілкуецца дажджавымі чарвякамі, земнаводнымі і дробнай рыбай, восенню ў невялікіх колькасцях насеннем, карэньчыкамі і вегетатыўнымі часткамі водных раслін[6][19].

Зноскі

↑ БелСЭ, Т.3, С.526.
↑ Рябицев, С.81
1 2 3 Gooders, С.145
↑ Дементьев, Гладков, С.594-595
1 2 3 Scott, С.216
1 2 3 4 5 6 7 Carboneras, С.623
↑ Mullarney, С.66
1 2 3 4 5 Рябицев, С.82
1 2 Степанян, С.63
1 2 3 4 5 6 Gooders, С.146
1 2 Cramp, Simmons, 1977.
↑ Common Goldeneye(нявызн.). BirdLife Species Factsheet. BirdLife. Архівавана з першакрыніцы 1 красавіка 2012. Праверана 7 ліпеня 2009.
1 2 Дементьев, Гладков, С.588
1 2 3 Мальчевский, Пукинский
↑ Флинт и др, С.115
↑ Johnsgard, 1978
1 2 3 Лысенко, С.169
↑ Брагин, С.33
1 2 3 Рябицев, С.83

Літаратура

Гогаль // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т. 3. Веды — Графік / Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1971. — 608 с.: іл., карты. С. 526.
C. Carboneras 1992. Family Anatidae (Ducks, Geese and Swans) in del Hoyo, J., Elliott, A., & Sargatal, J., eds. Vol. 1. // Путеводитель по птицам мира = Handbook of the birds of the world. — Barcelona: Lynx Edicions, 1992. — ISBN 84-96553-42-6.(англ.)
S. Cramp, K. E L. Simmons. Volume 1. Ostrich to ducks. // Птицы Западной Палеарктики = The Birds of the Western Palearctic. — Oxford: Oxford University Press, 1977. — 722 с. — ISBN 9780198573586.(англ.)
John Gooders, Trevor Boyer. Ducks of Britain and the Northern Hemisphere. — London: Collins & Brown, 1997. — С. 145-148. — ISBN 1855855704.(англ.)
Paul A. Johnsgard. Ducks, Geese, and Swans of the World. — Lincoln and London: University of Nebraska Press, 1978.(англ.)
Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant. Птицы Европы = Birds of Europe. — United States: Princeton University Press, 2000. — С. 60. — 400 с. — ISBN 978-0-691-05054-6.(англ.)
Derek A. Scott, Paul M. Rose. Атлас популяций утиных в Африке и западной Евразии = Atlas of Anatidae populations in Africa and Western Eurasia. — Wetlands International, 1996. — С. 193-197. — 336 с. — ISBN 1 900442 09 4.(англ.)
Л. Б. Брагин. Ч. 2 // Режим естественной инкубации гоголя в Лапландском заповеднике // Материалы VI Всесоюзной орнитологической конференции. — М., 1974. — С. 32-34.
Г. П. Дементьев, Н. А. Гладков. Птицы Советского Союза. — Советская наука, 1953. — Т. 4. — С. 582-595. — 635 с.
В. И. Лысенко. Том 5 - Птицы. Вып. 3 - Гусеобразные // Фауна Украины. — Киев: Наукова думка, 1991.
А. С. Мальчевский, Ю. Б. Пукинский. Птицы Ленинградской области и сопредельных территорий. — Ленинград: выдавецтва Ленинградского университета, 1983.
В. К. Рябицев. Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2001. — С. 81-83. — 608 с. — ISBN 5-7525-0825-8.
Л. С. Степанян. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий. — Москва: Академкніга, 2003. — 808 с. — ISBN 5-94628-093-7.
В. Е. Флинт, Р. Л. Бёме, Ю. В. Костин, А. А. Кузнецов. Птицы СССР. — Москва: Мысль, 1968. — 637 с.

Спасылкі

Птушкі Беларусі: Гогаль звычайны
Позвоночные животные России: Обыкновенный гоголь Архівавана 23 верасня 2020. (руск.)
Фото и видео с участием обыкновенного гоголя (англ.)