Усяслаў Ізяславіч (ст.-рус. Всеславъ сн҃ъ Изѧславль, 990-я — 1003) — князь полацкі (1001—1003) з роду Ізяславічаў, сын князя полацкага Ізяслава Уладзіміравіча, старэйшы брат Брачыслава Ізяславіча (князя полацкага ў 1003 — 1044 гг.). Верагодна, першы сярод полацкіх князёў, які атрымаў княжанне ў спадчыну (пасля княжання бацькі), што ўвасабляла замацаванне полацкага княжацкага роду.
Рагвалодавічы — княжацкі род (да падзелу на ўдзелы) | ||||||||||||
|
Унук вялікага князя кіеўскага Уладзіміра Святаславіча (роду Рурыкавічаў) у яго шлюбе з полацкай князёўнай Рагнедай Рагвалодаўнай. Праз Рагнеду быў праўнукам першага летапіснага князя полацкага Рагвалода. Належыць да 6 пакалення Рурыкавічаў і другога пакалення іх галіны — Ізяславічаў Полацкіх, якія кіравалі Полацкай зямлёй па праву спадчыннасці ад Рагвалода, і, такім чынам, працягвалі дынастыю Рагвалодавічаў[1]. (Радавод з бацькоўскага боку гл. у артыкуле «Ізяслаў Уладзіміравіч»; пра маці звесткі не захаваліся.)
Ад уся- (ст.-рус. вьсь — увесь) і слаў- (параўн.: слава)[2], «ва ўсім славуты». Нададзена ўпершыню. Пазней сустракалася сярод Ізяславічаў Полацкіх, увайшло ў карыстанне ва ўсходніх славян. Хроснае імя невядома.
Асабісты знак Усяслава Ізяславіча дакладна невядомы. Асабістым знакам яго брата — Брачыслава Ізяславіча — лічыцца выява трызуба з крыжападобнай вяршыняй цэнтральнага зубца і ножкай, якая абапіраецца на крыж. Гэты трызуб падобны да княжацкага знаку іх бацькі, Ізяслава Уладзіміравіча, і дапоўнены крыжам у аснаванні.
Крыжападобная вяршыня цэнтральнага зубца з’яўляецца прыкметай Ізяславічаў Полацкіх. Пры археалагічных раскопках у Магілёве знойдзена ганчарнае клеймо: трызуб з крыжападобнай вяршыняй цэнтральнага зубца і падвоенай вяршыняй правага зубца. Гэты знак прыпісваецца Усяславу Ізяславічу[3].
Пра Усяслава вядома вельмі мала, у летапісу пад 1003 годам паведамляецца толькі пра яго смерць:
В лѣт̑ . ҂s҃ . | ф҃ . а҃ı . [6511[4] (1003)] Престависѧ Всеславъ сн҃ъ Изѧславль внукъ Володимерь (Ст.-рус.)
— «Аповесць мінулых гадоў», XII ст. (У Лаўрэнцеўскім летапісу XIV ст.[5])
Сярод даследчыкаў няма адзінага меркавання пра тое, хто з сыноў Ізяслава Уладзіміравіча — Усяслаў ці Брачыслаў — быў старэйшым. Адпаведна, выказваюцца розныя думкі наконт таго, ці займаў Усяслаў полацкі сталец. Відавочна, што абодва браты нарадзіліся не раней ІІ-ой паловы 990-х гадоў. Гэта значыць, што калі Усяслаў і атрымаў княжанне ў Полацку пасля смерці бацькі (1001 год), то ў раннім дзяцінстве. Атрыманне княжання Усяславам і Брачыславам адбывалася пры жыцці дзеда — Уладзіміра Святаславіча.
Гісторык В. Я. Данілевіч лічыў, што Усяслаў быў старэйшым і пасля бацькі атрымаў княжанне непасрэдна ў Полацку (1001—1003), а Брачыслаў спачатку атрымаў нейкую воласць Полацкай зямлі[6]. Аднак летапісы не паведамляюць хто быў пераемнікам Ізяслава Уладзіміравіча на полацкім стальцы[7].
Некаторыя даследчыкі, напрыклад, Г. В. Штыхаў[8], лічаць, што сама згадка ў летапісе пра смерць Усяслава з’яўляецца аргументам за яго старшынство і княжанне ў Полацку. Меркавання пра старшынство Усяслава трымаўся і В. М. Тацішчаў. Памёр Усяслаў у дзяцічым узросце, такім чынам, самастойна княствам не кіраваў.
Напэўна, па Усяславе Ізяславічы названы яго пляменнік, сын Брачыслава Ізяславіча — Усяслаў Брачыславіч (1029—1101), полацкі князь у 1044—1101 гадах.
Папярэднік: Ізяслаў Уладзіміравіч |
Князь полацкі 1001 — 1003 |
Пераемнік: Брачыслаў Ізяславіч |