wd wp Пошук: ⬜

Тамерлан

Тамерлан, таксама Ціму́р, Амір Ціму́р, Тэмурле́нг, Цімур Кульгавы, Жалезны кульга (чагат. تیمور, літаральна: жалеза, 21 сакавіка 1336 — 18 лютага 1405) — сярэднеазіяцкі дзяржаўны дзеяч і палітык, заснавальнік дынастыі Цімурыдаў, эмір 1370—1405 гадоў. Сам не будучы нашчадкам Чынгісхана, Цімур усё жыццё панаваў праз падстаўных ханаў-нашчадкаў, якія фактычна былі марыянеткамі ў яго руках. Сталіцай сваёй імперыі Цімур абраў горад Самарканд. Ён спрыяў развіццю навукі і культуры, асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву палацаў, мячэцей, маўзалеяў. Валодаючы выдатнымі арганізатарскімі і ваеннымі здольнасцямі, ён здолеў сфарміраваць шматлікае, дысцыплінаванае і добра ўзброенае войска.

Цімур меў цюркскае паходжанне[1]. З’яўляецца прапрадзедам Бабура, заснавальніка дынастыі Вялікіх Маголаў, якія былі кіраўнікамі імперыі Вялікіх Маголаў у Індыі да 1857 года[2][3][4]. Цімур быў дзедам Улугбека, генія астраноміі і матэматыкі, які стварыў адну з самых вялікіх абсерваторый у ісламскім свеце. А таксама збудаваў медрэсэ ў Самаркандзе і Бухары, ператварыўшы гэтыя гарады ў сусветныя культурныя цэнтры навучання ў Цэнтральнай Азіі [5].

Асоба

Імя

Поўнае імя Цімура было Цімур ібн Тарагай Барлас تيمور ابن ترغيى برلس (Tāāmūūr ibn Tāraġaiyi Bārlās) — Цімур сын Тарагая з Барласаў) у адпаведнасці з арабскай традыцыяй (алам-насаб-нісба). У чагатайскай і мангольскай мовах Temür ці Цемір значыць «жалеза». У сярэдневяковых рускіх летапісах яго называлі Темир Аксак [заўв. 1].

Не будучы Чынгізідам, Цімур фармальна не мог насіць ханскі тытул, таму заўсёды называўся толькі эмірам (важаком, правадыром). Аднак, парадніўшыся ў 1370 годзе с домам Чынгізідаў, ён узяў імя Цімур Гурган[6] (Tāāmūūr Gurkānī, (تيموﺭ گوركان), Gurkān — іранскі варыянт мангольскага күрүгэн ці хүргэн, «зяць»). Гэта значыла, што Цімур з’яўляецца сваяком Чынгізідаў і можа свабодна жыць і дзейнічаць у іхніх дамах[7].

У розных персідскіх крыніцах часта сустракаецца іранская мянушка Цімур-э Лянг (Tāmūūr-ē Lāng, تیمور لنگ) «Цімур Кульгавы», гэта імя, верагодна, разглядалася ў той час як пагардліва-зняважлівае[8]. Яно перайшло ў заходнія мовы (Tamerlan, Tamerlane, Tamburlaine, Timur Lenk) і ў беларускую, дзе не мае ніякага негатыўнага адцення і ўжываецца нараўне з першапачатковым «Цімур».

Веды і мова

Цімур быў цюркам з племені барласаў, мангольскага па імені і паходжанню, але ва ўсіх практычных сэнсах цюркскага на той час. Роднаю моваю Цімура была цюркская (чагатайская), хаця, магчыма, у некаторай ступені ён валодаў і персідскаю дзякуючы культуранаму наваколлю, у якім жыў. Ён амаль напэўна не ведаў мангольскай, хоць мангольскія тэрміны не зусім яшчэ зніклі з дакументаў і сустракаліся на манетах»[9].

Пры паходзе супраць Тахтамыша ў 1391 годзе Цімур загадаў выбіць каля гары Алтын-Чуку надпіс на чагатайскай мове уйгурскімі літарамі — 8 радкоў і тры радкі на арабскай мове, якія ўтрымліваюць каранічны тэкст. У гісторыі гэты надпіс вядомы пад назваю “Карсакпайскі надпіс Цімура”[10]. У цяперашні час камень з надпісам Цімура захоўваецца і выстаўляецца ў Эрмітажы ў Санкт-Пецярбургу.

Цімур любіў гутарыць з навукоўцамі, асабліва слухаць чытанне гістарычных твораў. Сваімі ведамі ў гісторыі ён здзівіў сярэдневяковага гісторыка, філосафа і мысліцеля Ібн Хальдуна. Расказамі пра доблесці гістарычных і легендарных герояў Цімур карыстаўся, каб узняць дух сваіх воінаў.

Па даных Алішэра Наваі, Цімур хоць і не пісаў вершаў, але вельмі добра знаў і паэзію, і прозу, і ўмеў дарэчы прывесці належны бейт [11].

Біяграфія

Нарадзіўся ў вёсцы Ходжа-Ільгар/Кешы ля Шагрэсабза (цяпер Кашкадар’інская вобласць, Узбекістан). Паходзіў з атурэчанага мангольскага племені барласаў. Сын бека Тарагая. У 1362 годзе паступіў на службу да мангольскага хана Таглук-Цімура, які захапіў уладу ў Маверанахры, і быў прызначаны кіраўніком Кашкадар’інскага вілаята. Пасля прызначэння кіраўніком Маверанахра Ільяс-Хаджы, Тамерлан адасобіўся і стаў самастойным уладаром. Уклаў саюз з кваладаром Балха і Самарканда эмірам Хусейнам і пачаў доўгую барацьбу супраць Ільяса-Хаджы і яго бацькі. У 1362 годзе пад час адной з сутычак Тамерлан быў паранены ў нагу і з таго часу кульгаў (адсюль мянушка).

У 1370 годзе Цімур сам захапіў уладу над Маверанахрам і прыняў тытул вялікага эміра. Потым скінуў з прастола і забіў эміра Хусейна, ажаніўся з яго ўдавой і прыняў тытул «гурхан» (па-чагатайску азначае «зяць» дому Чынгісхана). Цімур, не будучы нашчадкам Чынгісхана, усё жыццё правіў праз падстаўных ханаў-чынгісідаў (нашчадкаў Чынгісхана), якія былі марыянеткамі ў яго руках. Сталіцай дзяржавы Цімура стаў горад Самарканд. Цімур спрыяў развіццю навукі і культуры, асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву палацаў, мячэцей, маўзалеяў. Валодаючы выдатнымі арганізатарскімі і ваеннымі здольнасцямі, сфарміраваў вялікае, дысцыплінаванае і добра ўзброенае войска.

У выніку шматлікіх ваенных паходаў Цімур захапіў і далучыў да сваёй дзяржавы амаль усе абшары тагачаснага іранамоўнага свету за выключэннем Паўночнай Індыі: у 1381 годзе заваяваў Харасан, 1384 — Гурхан, 1385 — Паўночны Іран, 1386 — Азербайджан, 1387 — Ісфахан. Паходы Цімура мелі захопніцкі характар. У 1376—1377 гадах Цімур падтрымаў хана Гіясэдзіна Тахтамыша ў барацьбе за сынгацкі пасад, пасля чаго апошні, аб’яднаўшы Белую і Сінюю Орды, стаў сапернікам Цімура. У выніку трох вялікіх паходаў супраць Тахтамыша (1389, 1391, 1394—1396) Цімур разграміў Залатую Арду, разрабаваў яе сталіцу Сарай аль-Джадзід (Сарай Берке), гарады Хаджы-Тархан (Астрахань), Азак (Азоў) і іншыя. Тахтамышава войска атрымала прытулак у Вялікім Княстве Літоўскім. Пад час апошняга паходу войскі Цімура двойчы набліжаліся да Вялікага Княства Літоўскага: аднаго разу, пераследуючы эміраў Тахтамыша, дайшлі да Дняпра; пазней войска Цімура ўвайшлі на Крымскі паўвостраў. У 1398—1399 гадах здзейсніў паход у Індыю, дзе захапіў Дэлі і іншыя гарады. У 1399—1400 гадах войскі Цімура захапілі і зруйнавалі Халеб і Дамаск у Сірыі. У 1400 годзе распачаў вайну супраць турэцкага султана Баязіда І Йылдырыма («Маланкавага»). У 1402 годзе пад час выправы ў Малую Азію пад Анкарой Цімур разграміў турэцкае войска, узяў у палон султана і яго двух сыноў.

Цімур праславіўся сваёй вераломнасцю, жорсткасцю да заваяванага мясцовага насельніцтва. Паход Цімура ў Кітай, які пачаўся ў канцы 1404 года, быў перапынены яго смерцю ў лютым 1405 года. Памёр у горадзе Атрар (яго руіны недалёка ад упадзення Арыса ў Сырдар’ю ў цяперашнім Казахстане). Пахаваны ў маўзалеі Гур-Эмір у Самаркандзе.

Тамерлан (Амір Тэмур) лічыцца адным з нацыянальных герояў Узбекістана.

Цікавыя факты

Згодна з крыніцамі, Цімур захапляўся гульнёю ў шахматы (а дакладней, у шатрандж)[12].

У башкірскай міфалогіі ёсць старажытнае паданне пра Тамерлана. Згодна з ім, іменна па загаду Тамерлана ў 1395-1396 гадах быў пабудаваны маўзалей Хусейн-бека — першага распаўсюджвальніка ісламу сярод башкірскіх плямён, бо военачальнік, выпадкова знайшоўшы магілу, вырашыў аддаць вялікую пашану яму як чалавеку, які распаўсюджваў мусульманскую культуру. Паданне пацвярджаюць шэсць магіл князёў-военачальнікаў каля маўзалея, якія загінулі па невядомых прычынах разам з часткай войска ў час зімняй стаянкі. Аднак, хто іменна загадаў пабудаваць, Тамерлан ці адзін з яго генералаў, дакладна невядома. Цяпер маўзалей Хусейн-бека знаходзіцца на тэрыторыі пасёлка Чышмы Чышмінскага раёна рэспублікі Башкартастан.

Асабістыя рэчы Цімура воляю гісторыі апынуліся раскіданымі па розных музеях і прыватных калекцыях. Напрыклад, так званы Рубін Цімура, які ўпрыгожваў ягоную карону, цяпер захоўваецца ў Лондане.

У пачатку ХХ стагоддзя меч Цімура захоўваецца ў Тэгеранскім музеі[13].

Заўвагі

↑ …Цемір Аксакам, бо Цемір азначае жалеза, а Аксак — кульгавы; так у перакладзе з палавецкай мовы тлумачыцца імя Цемір Аксак, якое значыць Жалезны Кульга….

Зноскі

↑ «Timur (Turkic conqueror).» Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2011.
↑ «Timur», Encyclopædia Britannica, Online Academic Edition, 2007.
↑ B.F. Manz, «Tīmūr Lang», in Encyclopaedia of Islam.
↑ «Timur» Архівавана 30 чэрвеня 2008. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05.
↑ «History of mathematics». By David Eugene Smith
↑ Султанов Т. И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. Алматы: Дайк-пресс, 2001, с.97
↑ Ибн Арабшах. История Амира Темура. Т., 2007
↑ Статья о Тимуре в энциклопедии Britannica
↑ Svat Soucek, A History Of Inner Asia, Cambridge University Press, 2000, ISBN 0-521-65169-7, стр. 123
↑ Поппе Н. Н. Карасакпайская надпись Тимура // Труды отдела истории культуры и искусства Востока. Л., 1940. Т. II. С. 187
↑ Алишер Навои. Собрание избранных, Сочинения. т.9. Т., 1968,с.143
↑ Ибн Арабшах. История Амира Темура. Ташкент. Институт истории народов Средней Азии имени Махпират. 2007, с.61
↑ Persia past and present a book of travel and research, with more than two hundred illustrations and a map by A.V. Williams Jackson. Published 1906 by The Macmillan Company, Macmillan & Co., ltd. in New York, London, p.422

Літаратура

Тамерлан / Мартов В. М., Смирнов С. А.. — М.: Армада, 1996. — 560 с. — («Великие властители в романах».).
Tamerlane: Sword of Islam, Conqueror of the World. Justin Marozzi. Da Capo Press 2006 ISBN030681465X
Tamerlane: The Ultimate Warrior. Roy Stier. BookPartners 1998 ISBN1885221770

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тамерлан
Тамерлан. Усходняя літаратура
Цімур на Encyclopædia Britannica
Біяграфія Цімура Архівавана 2 ліпеня 2013.
Жыццё Жалезнага Кульгі
Войска Тамерлана Архівавана 8 верасня 2009.