wd wp Пошук: ⬜

Гісторыя Таджыкістана

Першае дзяржаўнае ўтварэнне на тэрыторыі сучаснага Таджыкістана заснаваў Ісмаіл Самані ў 875 годзе (цэнтрам стаў горад Бухара). Да 1220 года тэрыторыя ўваходзіла ў розныя Персідскія імперыі. Ад 1220 да 1370 года тэрыторыя Таджыкістана была ў складзе Мангольскай імперыі Чынгісхана. Неўзабаве была заснаваная Усходняя Бухара — ханства, якое займала тэрыторыі сучасных Таджыкістана і Узбекістана. У сярэдзіне 19 стагоддзя Усходняя Бухара стала часткай Расійскай імперыі. У 1924 годзе паводле нацыянальнай прыкметы былі ўтвораныя асобныя Туркменская ССР, Узбекская ССР ды Таджыкская АССР ў складзе апошняй. Ад 1929 года Таджыкістан — самастойная саюзная рэспубліка са сталіцай у горадзе Сталінбад, якому ў 1961 годзе была вернутая гістарычная назва — Душанбэ. Незалежнасць абвешчаная 9 верасня 1991 года, але неўзабаве ў краіне пачалася грамадзянская вайна паміж камуністычнымі сіламі і ісламісцкай апазіцыяй. Заканчэнне вайны ў 1997 годзе адбылося пры садзейніцтве Расіі — апазіцыя была ўключаная ва ўрад, а Эмамалі Рахмон застаўся прэзідэнтам.

Найстаражытны перыяд

Да эпохі ранняга (ніжняга) палеаліту ў Таджыкістане ставяцца стаянкі Кульдара, Ханака II, Обі-Мазары-6 (600-900 тыс. г. н.), Кашкурган-1 (400-500 тыс. г. н.), Каратау I і Лахуты I (каля 300-200 тыс. г. н.)[1]. На аснове мікраіндустрыі Кульдары (каля 900 тыс. г. н.) фармавалася індустрыя ранняга і сярэдняга палеаліту Таджыкістана[2].

На стаянцы Ханака III выяўленыя дакладныя сляды прымянення агню — агмені адкрытага тыпу, якія датуюцца узростам 180-240 тыс. гадоў. Для стаянкі дустам на плато Харгушан атрымана тэрмалюмінесцентная дата 71,5 ± 15,6 тыс. гадоў[3].

На стаянцы Худжы самы старажытны мусцьерскі культурны пласт датуецца ўзростам 42110+2440/-1870 г. н. У ім знойдзены зуб Khudji 1[4], які на думку А. А. Зубава і Э. Трінкауса належаў ня неандэртальцу, а архаічнаму Homo sapiens sapiens.

Да верхняга палеаліту ставяцца стаянкі Шугноу і Харкуш. Геаметрычныя мікраліты дамінавалі на мезалітычных стаянках Туткаул, Ак-Таньгі, Обі-Кіікаў.

Старажытная гiсторыя

Бактрыя

Бактрыя — гістарычная вобласць на сумежных тэрыторыях Узбекістана, Таджыкістана і Афганістана паміж горным ланцугом Гіндукуша на поўдні і Ферганскай далінай на поўначы. Сталіцай краіны быў горад Бактрыі на тэрыторыі паўночнага Афганістана. Бактрыйцы размаўлялi на вымерлай бактрыйска-іранскай мове, якая належыць да індаеўрапейскай моўнай сям’і. Бактрыя была месцам арыйскага засялення да падзелу арыйскіх плямёнаў на іранскія і індыйскія, а таксама месцам нараджэння зараастрызму.

Была падпарадкавана Персідскаму царству пры цары Кіры, была адной з сатрапій. Пазней уваходзіла ў дзяржаву Аляксандра Македонскага і дзяржаву Селеўкідаў. Каля 255 да н.э. на гэтых землях утварылася самастойнае Грэка-Бактрыйскае царства. У 2 ст. да н.э. заваявана тахарамі, затым атрымала назву Тахарыстан. У 139 да н.э. краінай авалодалі кушанскія плямёны, і яна ўвайшла як цэнтральная вобласць у Інда-Скіфскую імперыю, якая праіснавала да 450, калі яе захапілі эфталіты (белыя гуны).

Сагдыяна

Сагдыяна (Согд) — яшчэ адна краiна, у склад якой уваходзiлi большая частка Узбекiстана i Сагдыйская вобласць Таджыкiстанa. Назва Согд упершыню згадваецца ў свяшчэннай кнізе «Авесце». Мяркуюць, што гэта слова мела наступныя значэнні «свяшчэнны», «запалены» або «чысты». У VIII стагоддзі да нашай эры тут была заснавана сталіца дзяржавы — Мараканда.

У 329—327 да н.э.[5] насельніцтва Согда на чале са Спітаменам (забіты ў 327 да н.э.[5]) аказала зацятае супраціўленне Аляксандру Македонскаму. Аляксандр Македонскі аб’яднаў Сагдыяну і Бактрыю ў адну сатрапію, кіраваць якой быў прызначаны Філіп. Па некаторых даных, Кіропаль (Істараўшан) быў пераназваны ў Александрыю Эсхату (Александрыя Крайняя) Аляксандрам Македонскім.

Пасля смерці Аляксандра Македонскага (323 да н.э.) праз 2 гады паводле пагаднення ў Трыпарадысе Сагдыяна разам з Бактрыяй дасталася сатрапу Арыі Стасанору [6]. У 305 годзе да н.э. гэтыя ўладанні былі заваяваны царствам Селеўкідаў. У сярэдзіне III ст. да н.э. гэта сатрапія была ператворана Дыядотам у Грэка-бактрыйскае царства, якое праіснавала да II стагоддзя.

Пасля падзення Ахеменідаў

З 550 па 330 гг. да н. э. ў Цэнтральнай Азіі пануе Ахеменiдская імперыя, у склад якой уваходзілі Бактрыя, Согд, Вялікі Харэзм, Маргіана і тэрыторыя сако-массагетских плямёнаў. У 330 годзе да н.э. сюды прыйшла армія Аляксандра Македонскага. У гэты час сатрап Бес абвясціў сябе новым персідскім царом, а мясцовыя плямёны арганізавалі абарону Бактрыі і Сагдыяны. На працягу 329—327 да н.э. шла цяжкая барацьба за Сярэднюю Азію, уключаючы сучасны Таджыкiстан. Каля Палітымета плямёны нават перамаглі адзін з атрадаў Аляксандра, аднак грэка-македонская армія у рэшце рэшт заваявала значную частку Сярэдняй Азіі. Для замацавання грэчаскай улады Аляксандр ажаніўся з Раксанай, дачкой мясцовага ўладара Аксіярта.

Пасля смерці цара Аляксандра ў 323 годзе яго імперыя распадаецца. Таджыкістан уваходзіць у склад дзяржавы Селеўкідаў. Аднак затым з-за ўнутранага палітычнага крызісу, каля 250 да н.э, намеснікам (эпархам) Бактрыі Дыядотам заснавана Грэка-Бактрыйскае царства ў вніку адасаблення сярэднеазіяцкіх тэрыторый. Праз век гэта царства захапілі масагеты, і паміж 140 — 130 да н.э. яно перастала існаваць. На яго месцы ўзнікла Кушанскае царства.

Сярэднявечча

Эфталіты

У IV стагоддзi адбываецца аб’яднанне ўсходнеіранскіх плямён у Эфталіцкае царства. Эфталіты пакараюць значную частку Сярэдняй Азіі, Афганістана, паўночна-заходняй Індыі і ўсходняга Туркестана (цяпер тэрыторыя Кітая). У пачатку V ст. яны разгарнулі ваенныя дзеянні супраць дзяржавы Сасанідаў, якую прымусілі плаціць сабе даніну, у 460-я г. пакарылі паўночна-заходнюю Індыю. Эфталіцкае аб’днанне было нетрывалым і распалася пад ударамі войск індыйскіх, сасанідскіх і цюркскіх войскаў: у Індыі ў 530-я г., у Сярэдняй Азіі і Афганістане ў 560-я г. Пасля тэрыторыя Таджыкістана пераходзіць да Сасанідаў. Пасля тэрыторыя Таджыкістана пераходзіць да Сасанідаў.

Iсламскi перыяд

У VII стагоддзі рэгіён пакараюць арабы. З гэтага перыяду ў Таджыкістане пачынаецца распаўсюджванне ісламу. На працягу наступных стагоддзяў краiна знаходзілася пад уладай розных мусульманскіх дынастый: Амеяды, Абасiды, Тахірыды, [[ Сафарыды, Саманiды. Ісмаіл Самані, прадстаўнiк апошняй дынастыi, заснаваў у 875 годзе сваю дзяржаву з цэнтрам у горадзе Бухара. Пры iм навука, мастацтва і культура таджыкскага народа дасягнула высокага ўзроўню. Дзяржава Саманідаў праіснавала больш за 100 гадоў мірнай жыццём, што спрыяла росквіту ў ім гарадоў, рамёствы, развіццю земляробства і гандлю, горнай справы.

У IX—X стагоддзях праходзiла завяршэння працэсу фарміравання таджыкскага народа і яго першай незалежнай дзяржаўнасці. Але паступова класавая барацьба, феадальныя звады і частыя набегі цюркскіх качэўнікаў расхістаў і аслабілі Саманiдскyю дзяржава, якая ў 999 годзе пала пад ударамі цюркамоўных плямёнаў. На яго развалінах заснавалі сваю магутнасць дынастыі Караханідаў (на поўначы) і Газневідаў (на поўдні)[7]

Мангольскi перыяд

У 1215 годзе манголы пачалі вайну супраць Кара-кіданскага ханства, перамогшы якое, яны ўсталявалі мяжу з харэзмшахам Мухамадам ібн Текешам. Харэзмшах Ургенча правіў велізарнй мусульманскай Харэзмскай дзяржавай, якая працягнулася ад Паўночнай Індыі да Каспійскага і Аральскага мораў, а таксама ад сучаснага Ірана да Кашгарыі. Яшчэ ваюючы з імперыяй Цзінь, Чынгісхан пасылаў да харэзмшаха паслоў з прапановай саюза, аднак апошні вырашыў не цырымоніцца з мангольскім прадстаўнікамі і загадаў пакараць смерцю.

У 1219 годзе, прайшоўшы Сямірэчча, мангольская армія напала на квітнеючыя гарады Сярэдняй Азіі. Пад ударамі войскаў Чынгісхана ўпалі горада Отрар і Сыгнак на Сырдар’і, Хаджэндзі і Каканд ў Ферганскай даліне, Дженд і Ургенч на Амудар’і і Самарканд і Бухара. Паводле дадзеных кітайскага паломніка Чан Чуня, ад 400 000-га насельніцтва горада Самарканд засталося ў жывых ўсяго толькі 50 000.

У 1220, падчас распаду Мангольскай імперыі, утварыўся Чагатайскі улус. Аднак гэта дзяржава праiснавала толькi да 1370, калi яе захапiў Тамерлан. Яго нашчадкі кіравалі Сярэдняй Азіяй да пачатку XVI стагоддзя.

Новы час

З 1501 года ў рэгіёне пачынаецца перыяд панавання цюркскай дынастыі Шейбанідаў. У пачатку XVII іх выцясняе Дынастыя Аштарханідаў. У 1740 годзе Бухарскае ханства заваяваў іранскі шах Надзір. Пасля яго смерці да ўлады прыйшлі прадстаўнікі дынастыі Мангыт, абразуючы Бухарскае ханства.

У 1867 годзе бухарского дзяржава становіцца васалам Расійскай імперыі. У 1885 годзе на тэрыторыі сучаснага Таджыкістана адбылося буйное паўстанне супраць падатковай палітыкі бухарского эмірата. У царскі перыяд на тэрыторыі Таджыкістана з’явіліся першыя публічныя бібліятэкі — у 1910 годзе яны былі адкрыты ў Ура-Тюбэ, Джызаке, Хаджэнт, Ката-Кургане.

Савецкi перыяд

лістапад 1917—пачатак 1918 — устанаўленне савецкай улады ў Таджыкістане.
25 студзеня 1918—1942 — вайна паміж бальшавікамі і басмачамі ў Сярэдняй Азіі.
2 верасня 1920 — звяржэнне бухарского эмірата. Стварэнне Бухарскай Народнай савецкай рэспублікі.
14 кастрычніка 1924 — стварэнне Таджыцкай Аўтаномнай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (Таджыцкай АССР) у складзе Узбекскай ССР.
2 студзеня 1925 — стварэнне Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласцi, якая ўвайшла ў склад Таджыцкай АССР.
16 кастрычніка 1929 — зацверджана Дэкларацыю аб пераўтварэнні Таджыцкай АССР у Таджыцкай ССР.
1929, 1931, 1937 , 1978 — гады прыняцця Канстытуцый у савецкім Таджыкістане.
1931—1937 — будаўніцтва Вахшского канала і абрашэнне цалінных зямель у Паўднёвым Таджыкістане.
1939—1941 — будаўніцтва вялікага Ферганскага і Гісарскага каналаў і абрашэнне цалінных зямель у Паўночным і Цэнтральным Таджыкістане.
1941 — пачатак дзейнасці Таджыкскага аддзялення Акадэміі Навук СССР.
22 чэрвеня 1941—9 мая 1945 - Вялікая Айчынная вайна, падчас якой за гераізм, 54 воінаў з Таджыкістана былі ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза.
1951 — пачатак дзейнасці Акадэміі Навук Таджыцкай ССР.
1959 — пачатак вяшчання Таджыкскага дзяржаўнага тэлебачання.
1961 — пачатак будаўніцтва Нурекскай ГЭС. 1972—1979 гг. увод у дзеянне 9 агрэгатаў Нурекскай ГЭС.
1975 — пачатак вытворчасці алюмінія на Таджыкскім алюмініевым заводзе ў г. Турсунзадзе.
22 ліпеня 1989 — прыняцце «Закона аб мове» на сесіі Вярхоўнага савета Таджыцкай ССР, наданне таджыкскай мове дзяржаўнага статусу.
люты 1990 — беспарадкі ў Душанбэ, якiя пачаліся на міжнацыянальнай глебе.

Рэспубліка Таджыкістан

9 верасня 1991 — прыняцце на сесіі Вярхоўнага Савета РТ Заявы і Пастановы «Аб дзяржаўнай незалежнасці Рэспублікі Таджыкістан».
25 снежня 1991 — ўступленне Рэспублікі Таджыкістан у Садружнасць Незалежных Дзяржаў (СНД)[8].
2 сакавіка 1992 — уступленне Рэспублікі Таджыкістан у склад дзяржаў-членаў Арганізацыі Аб’яднаных Нацый (ААН).
5 мая 1992—27 чэрвеня 1997 — Грамадзянская вайна ў Таджыкістане.
10 кастрычніка 2000 — падпісанне Таджыкістанам Дамовы аб заснаванні ЕўрАзЭС, ўступленне Рэспублікі Таджыкістан у Шанхайскую арганізацыю супрацоўніцтва (15 чэрвеня 2001 г.) і ў Арганізацыю Дамовы аб калектыўнай бяспецы (14 мая 2002 г.).
30 кастрычніка 2000 — увядзенне нацыянальнай валюты - «самоні».
5 кастрычніка 2009 — прыняцце новага закона РТ «Аб дзяржаўнай мове Рэспублікі Таджыкістан». 5 кастрычніка абвешчаны ў рэспубліцы як «Дзень дзяржаўнай мовы».
10 снежня 2012 — Таджыкістан уступіў у Сусветную Гандлёвую Арганізацыю (СГА).

Лiтаратура

Б. Г. Гафуров. Таджики. Книга 1 и 2. — Душанбе, 1989, 2009.
История таджикского народа. Т. I—VI. — Душанбе, 1998—2011.
Павел Густерин. История Ибрагим-бека. Басмачество одного курбаши с его слов. — Саарбрюккен: LAP LAMBERT Academic Publishing, 2014. — 60 с. — ISBN 978-3-659-13813-3.

Зноскі

Спасылкi

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гісторыя Таджыкістана
История Таджикистана — Worldstory.ru, История стран мира
История Таджикистана: Таджикистан древний и современный
Краткая история Таджикистана
Официальный сайт ЮНЕСКО. Список объектов Всемирного наследия в Таджикистане

Тэмы гэтай старонкі (2):
Катэгорыя·Гісторыя Таджыкістана
Катэгорыя·Гісторыя Таджыкістана