Грамадзянская вайна ў Таджыкістане (тадж.: Ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон) — узброены канфлікт у Таджыкістане паміж прыхільнікамі цэнтральнай улады і рознымі групоўкамі ў асобе Аб’яднанай таджыкскай апазіцыі, які рушыў за абвяшчэннем незалежнасці краіны ў выніку распаду СССР (1992—1997).
Перадумовамі да грамадзянскай вайны ў Таджыкістане паслужыў шэраг прычын: цяжкае эканамічнае становiшча, кланавы светапогляд таджыкаў і высокая ступень іх рэлігійнасці. Падчас перабудовы ў Таджыкскай ССР пачалі ўзнікаць iсламiскія i дэмакратычныя рухi. Касцяк апазіцыі склалі Партыя ісламскага адраджэння (ПIА), Дэмакратычная партыя Таджыкістана (ДПТ) і шэраг іншых рухаў. Супрацьстаянне паміж былой камуністычнай элітай і нацыянальна-дэмакратычнымі і ісламсцкімі сіламі перайшло з палітычнай сферы ў этнічна-кланавую.
Фактычна прэлюдыяй да будучай вайны сталі масавыя беспарадкі ў Душанбэ ў лютым 1990 года, з патрабаваннем адстаўкі Першага Сакратара ЦК Кампартыі Таджыцкай ССР Кахара Махкамава, які ў лістападзе таго ж года быў абраны першым прэзідэнтам Таджыкістана[2].
24 лістапада 1991 года ў Таджыкскай ССР прайшлі прэзідэнцкія выбары, перамогу на якіх атрымаў Рахмон Набіеў, які набраў 56,92% галасоў. Яго галоўны супернікi, якіx падтрымлівалi Дэмакратычная партыя Таджыкістана, Партыяй ісламскага адраджэння і мусульманскім духавенствам, абвінаваціла ўлады ў фальсіфікацыі выбараў[3]. У першыя некалькі месяцаў пасля выбараў у краіне падтрымлівалася крохкае раўнавага сіл — вядучым прадстаўнікам апазіцыі была гарантавана недатыкальнасць у абмен на згоду прытрымлівацца палітычных метадаў.
У пачатаку сакавіка 1992 Душанбінскай гарадскім судом быў асуджаны на два гады турэмнага зняволення адзін з кіраўнікоў «Растахез» «за паклёп на кіраўніка Вярхоўнага Савета Таджыкістана». 23 сакавіка перад прэзідэнцкім палацам пачаліся шматдзённыя мітынгі памірцы з патрабаваннямі адстаўкі ўрада. 21 красавіка прыхільнікі апазіцыі ўзялі ў якасці закладнікаў каля 20 чалавек, прыстрашыўшы расправіцца з імі, калі ўлады не пойдуць на саступкі. 1 мая прэзідэнт Набіяў выдаў указ аб фарміраванні асобага батальёна Нацыянальнай гвардыі і санкцыянаваў раздачу для сваіх прыхільнікаў 1800 аўтаматаў.
5 мая ў адным з кішлакоў на Яванскай дарозе адбыліся сутыкненні паміж Нацыянальнай гвардыяй і апазіцыяй. 7 мая прэзідэнт падпісаў з сіламі апазіцыі пагадненне, па якім ім быў прадастаўлены кантроль над 8 міністэрствамі і прадугледжваўся роспуск гвардыі, а паўнамоцтвы прэзідэнта істотна абмяжоўваліся. 10 мая ў Душанбэ адбыліся сутычкі паміж КНБ і апазіцыяй, загінула 14 чалавек. 16 мая апазіцыянеры спыняюць ўсе свае мітынгі ў сталіцы.
27 чэрвеня ў паўднёвых раёнах Таджыкістана ўспыхнулі узброеныя сутыкненні, якiя пачалiся з-за канфлікту мясцовага насельніцтва Вахшскага раёна з перасяленцамі з суседніх рэгіёнаў. Скарыстаўшыся сутычкамi на поўднi, узброеныя прыхільнікі Набiева захапілі мясцовую радыёстанцыю і паведамілі пра напад на Вахш 3000 атрада дэмакратаў-ісламістаў, паклікаўшы жыхароў Куляб, Ленінабада і ўсяги ўзбекскае насельніцтва ў Курган-Цюбе пачаць узброеную барацьбу з ісламiсцкімі дэмакратамі. У ходзе пяцігадзіннага бою, у якім з абодвух бакоў паводле дадзеных рэспубліканскага МУС удзельнічала каля 400 чалавек і два БТР, загінулі 35 і былі параненыя 56 чалавек[4].
29 чэрвеня ў Курган-Цюбэ пры пасярэдніцтве Даўлата Худаназарава было дасягнута пагадненне аб спыненні супрацьлеглымі бакамі баявых дзеянняў. 1 ліпеня з-за абвастрэння сітуацыі на поўдні ўрад прыняў пастанову аб ахове асабліва важных аб’ектаў у рэспубліцы, у адпаведнасці з якім частках расійскай 201 МСД была даручана ахова Нурэкскай ГЭС, Яванскі электрамеханічнага камбіната i iнш.
24 жніўня ісламiсцкімі баевікамі быў забіты генеральны пракурор Таджыкістана Нурула Хувайдулаеў. 31 жніўня аднавіў сутыкнення ў Душанбэ. 25 верасня быў здзейснены напад ісламістаў на пасёлак імя Ламаносава пад Курган-Цюбэ, дзе засяродзіліся вялікія групы бежанцаў. Ісламісты праніклі ў мястэчка і адціснуўшы афіцэраў 191-га палка 201-й дывізіі, наладзілі разню[5]. 27 верасня кулябскімі атрады пад камандаваннем былога выхавальніка ў калоніі для непаўналетніх афіцэра ўнутраных войскаў Лангары Лангарыева штурмам узялі Курган-Цюбэ[5][6]. 24 кастрычніка гiсарскiя ўзброеныя групы пад камандаваннем былога старшыні Вярхоўнага Савета Сафаралі Кенджаява распачалі няўдалую спробу захапіць Душанбэ і былі выбітыя з цэнтра горада на працягу некалькіх гадзін. 10 снежня ў сталіцу з боку Гісара з баямі ўвайшоў спецыяльны батальён міністра ўнутраных спраў Якуба Салімава[5].
У пачатку 1993 г. асноўныя баявыя дзеянні перамясціліся ў Каратэгін (Гарм, Раміт) і Дарвазу (Тавільдара). 21 чэрвеня 1993 судовая калегія па грамадзянскіх справах Вярхоўнага суда Таджыкістана забараніла дзейнасць апазіцыйных партый (Дэмакратычнай партыі Таджыкістана, Ісламскай партыі адраджэння, народнага руху «Растохез» і таварыства «Лалі бадахшон»). Усе чатыры палітычных руху арганізавалі ваенна-палітычны блок — Аб’яднаную таджыкскую апазіцыю, які выступіў супраць афіцыйнай палітыкі ўладаў[5].
Неспакойная сітуацыя складвалася на таджыкска-афганскай мяжы, дзе сваю службу неслі расійскія памежнікі. З вясны баевікі таджыкскай апазіцыі пры падтрымцы афганскіх маджахедаў неаднаразова спрабавалі здзейсніць прарыў мяжы. Раніцай 13 ліпеня афганскія маджахеды сіламі аднаго батальёна (каля 200 чалавек) з ліку ваеннаслужачых 55-й пяхотнай дывізіі афганскіх узброеных сіл і баевікоў таджыкскай апазіцыі прарваліся на тэрыторыю Таджыкістана, уступіўшы ў бой з 12-й заставай расійскіх пагранвойскаў. Да вечара дня да месца бою падышлі часткі расійскай 201-й мотастралковай дывізіі, якія выбілі маджахедаў з занятых пазіцый і аднавілі цэласнасць мяжы[7]
Да лета інтэнсіўнасць ўзброеных дзеянняў пайшла на спад.
У 1994 годзе апазіцыя спрабавала актывізавацца, але не дасягнула адчувальных поспехаў. Абвастрыліся адносіны паміж кулябцаў і гiсарцамi, якiя карысталіся падтрымкай Узбекістана. У красавіку 1995 г. апазіцыя пачала контрнаступленне з тэрыторыі Афганістана, якое аднак зноў не дало ім поспехаў. У канцы красавіка ў Маскве прайшлі перамовы ўрада і апазіцыі на вышэйшым узроўні, вынікам чаго стала пагадненне аб працягу спынення агню яшчэ на месяц. У маі ў Кабуле прайшла сустрэча Рахмонава і Саіда Абдула Нуры, дзе яны дамовіліся падоўжыць спыненне агню яшчэ на тры месяцы.
З красавіка 1994 па травень 1997 пад эгідай ААН прайшло восем раўндаў перамоваў паміж варагуючымі бакамі, але самі іх лідары не мелі выразнай пазіцыі[8].
27 чэрвеня 1997 г. у Маскве на дзявятай па ліку сустрэчы паміж прадстаўнікамі супрацьлеглых бакоў (Урадам РТ і Аб’яднанай таджыкскай апазіцыяй) пры пасярэдніцтве ААН было падпісана канчатковае мірнае пагадненне. Прэзідэнтам Таджыкістана (па выніках прэзідэнцкіх выбараў 1999 г.) застаўся прыхільнік свецкага праўлення Эмамалі Рахмон, аднак апазіцыя атрымала месцы ў парламенце, адміністрацыйныя пасады, дырэктарскіх пасты на розных буйных прадпрыемствах, а шараговыя байцы сіл апазіцыі ўвайшлі ў склад арміі. Пачаўся працэс вяртання бежанцаў з Афганістана. З 1998 года 27 чэрвеня з’яўляецца дзяржаўным святам «Дзень нацыянальнага адзінства». Пастановай нацыянальнага парламента гэты дзень абвешчаны непрацоўным.
Пасля прымірэння абстаноўка ў краіне паступова стабілізавалася. Працягваў весці ўзброеную барацьбу палявы камандзір Махмуд Худайбердыеў[9], які кантраляваў Курган-Цюбе. У 1998 годзе горад быў узяты пад кантроль ўрадавымі войскамі. Сам палявы камандзір загінуў пры нявысветленых абставінах у 2001 годзе, але доказаў яго гібелі да гэтага часу няма.
Малыя групы працягвалі супраціў аж да 2009 года, у прыватнасці атрад Мула Абдула кантраляваў цяжкадаступныя раёны[10].
У наступныя гады праціўнікі ўрада Эмамалі Рахмона спрабавалі арганізоўваць узброеныя мецяжы — у лістападзе 1998 года на чале з Махмудам Худайбердыявым, у 2010 годзе — Мірза Зыёевым і ў 2011 годзе — Мула Абдула, аднак гэтыя спробы не ўвянчаліся поспехам, яны былі разгромленыя намаганнямі сілавых структур Таджыкістана.