Усевалад Герцыкскі (лац.: Vissewalde rex de Gerzika, у канцылярыі рыжскага арцыбіскупа Wiscewolodus; ням.: Vissewalde; у працах латвійскіх аўтараў лат.: Visvaldis; XII ст. — пасля 1230[1]) — князь герцыкскі (да 1203 – пасля 1230)[2].
Паходжанне, разам з Вячкам Кукенойскім, дыскусійнае, але ў адрозненне ад яго Усевалад наогул не згадваецца рускімі крыніцамі. Асноўная біяграфічная крыніца — «Хроніка Лівоніі» Генрыха Латвійскага, які называе яго Вісевальдам (Wissewaldus) і сынам «караля Полацка»[3].
Спробы атаясніць Усевалада з вядомымі князямі былі не аднойчы. Найчасцей Усевалада выводзяць з Ізяславічаў Полацкіх[4], пры гэтым пачынаючы ад С. М. Салаўёва атаясняюць з Васількам, сынам полацкага князя Бырыса Давыдавіча ад першага шлюбу, які разам з бацькам і братам Вячкам згадваецца В. М. Тацішчавым у г. зв. «Аповесці пра Святохну»[5]. Такая версія прынята многімі гісторыкамі, трапіла ў многія энцыклапедыі (напрыклад, у Рускі біяграфічны слоўнік(руск.) бел.), аднак не ўсімі. Аргумент супраць яе тое, што Усевалад і Васілька — розныя імёны.
Ёсць і іншыя атаясненні, так Э. М. Загарульскі[6] атаясамляе Усевалада са згаданым «Словам пра паход Ігараў» князем Усеваладам Васількавічам, якога ён лічыць унукам мінскага князя Валадара Глебавіча. Н. П. Лыжын[7] атаясняў Усевалада з Усеваладам Мсціславічам(руск.) бел., сынам смаленскага і вялікага кіеўскага князя Мсціслава Раманавіча.
На думку Арведс Швабэ(руск.) бел. і Аўгуст Тэнтэліс(руск.) бел. наогул Усевалад быў «аблатышаным» (pārlatviskojies) і яго смела, прынамсі ў гэтым разуменні, можна лічыць латышскім валадаром[8][9].
Паводле Генрыха Латвійскага, Усевалад быў васалам полацкага князя Уладзіміра і трымаў Герцыкскае княства. Яго ўладанні межавалі з землямі рыжскага біскупа. Ён увесь час ваяваў супраць рыцараў Ордэна Мечаносцаў[2] і рыжскага біскупа, прычым рабіў гэта ў саюзе з літоўцамі, бо быў жанаты з дачкой літоўскага князя Даўгерутэ, наймагутнейшага літоўскага князя.
Упершыню згадваецца Генрыхам Латвійскім пад 1203 годам, падчас паходу полацкана князя Уладзіміра супраць немцаў у Лівоніі, калі разам з літоўцамі зрабіў напад на Рыгу і парабаваў яе ваколіцы[2].
Восенню 1209 года, даўні вораг немцаў у Лівоніі, забяспечваў літоўцаў харчамі, пераправай цераз Дзвіну і іншым, разам з імі зрабіў немцам шмат шкодаў. Таму рыжскі біскуп Альбрэхт Буксгеўдэн, сабраў войскі з усіх падуладных тэрыторый і пайшоў супраць Усевалада да Герцыке. Немцы захапілі Герцыке[2] і сыходзячы спалілі яго, узяўшы вялікую здабычу і палон. Сам Усевалад уцёк, пераплыўшы на чоўне Дзвіну, але яго жонка трапіла ў палон.
У кастрычніку-снежні 1209 года Усевалад перадаў сваё княства епіскапу Альберту, які вярнуў яму палову палову княства як лен[2]. Усевалад абяцаў паведамляць біскупу пра планы русінаў і літоўцаў, пасля яму вярнулі жонку і палон, сабраўшы іншых разагнаных падданых ён пачаў адбудоўваць Герцыке.
Усевалад, аднак, як паведамлялі біскупу браты-рыцары з Кукенойса, з 1209 года не ездзіў як васал да біскупа, дапамагаў літоўцам і на скаргі не адказваў. У 1214 годзе Усевалад адмовіўся паслаць свае войскі супраць ліваў, таму, на пачатку 1214 года браты-рыцары з Кукейноса, са згоды біскупа, ноччу захапілі Герцыкскі замак, але самога Усевалада, напэўна, тым часам у горадзе не было. У красавіку 1214 года браты-рыцары з Кукейноса зноў напалі, захапілі горад, але не замак, але былі адбітыя закліканымі Усеваладам на дапамогу літоўцамі[2]. Сутыкненні працягваліся да 1215 года, калі Усевалад з літоўцамі нанёс паразу ордэнскаму войску.
Паміж 1214 і 1224 пра лёс князя Усевалада нічога невядома, даследчыкі выказваюць розныя думкі. У кожным разе, да 1224 года ён захоўваў за сабой прынамсі дэ-юрэ частку Герцыкскага княства, напэўна тую, што атрымаў ад біскупа ў 1209 годзе. У 1224 годзе князя Усевалад перадае ад сябе ў лен рыцару Конраду фон Мейендорфу палову сваёй часткі Герцыкскага княства.
У 1225 годзе князь Усевалада быў у Рызе на сустрэчы з папскім легатам, які прыбыў у Лівонію, і называецца «Хронікай Лівоніі» як «кароль Герцыке».
Жыў яшчэ ў 1230 годзе, калі падарыў некаторыя землі Дзюнамюндскаму манастыру(руск.) бел., гэтая дарчая — апошняя згадка пра Усевалада.
Памёр князь Усевалад, напэўна, да 1239 года, калі не было ўжо Герцыке, прынамсі яго замка, а згадваецца толькі месца замка («locum castri»).
Быў жанаты з дачкой літоўскага князя Даўгерутэ. Пра дзяцей крыніцы не паведамляюць, аднак да князя Усевалада выводзіў сябе род фон Ікскюль(руск.) бел.. Аднак дакументальна гісторыя роду Ікскюль пацвярджаецца толькі з XVI стагоддзя. Паводле М. А. Таўбэ(руск.) бел.[10], у князя Усевалада была адна невядомая імем дачка, якая была замужам двойчы — з Конрадам фон Меендорф (памёр пасля 1224) і Іаганам фон Бардэвіс (памёр пасля 1257).