Трэба выправіць арфаграфію ў артыкуле! Магчыма гэты машынны пераклад або выкарыстанне ненарматыўнага правапісу ці лексікону. Для спраўджэння існуюць адмысловыя праграмы. |
Ру́ская мо́ва — другая паводле ўжыванасці мова ва Украіне, пасля украінскай мовы. Паводле афіцыйных звестак Усеўкраінскага перапісу насельніцтва 2001 года[1], рускую мову назвалі роднай 14 млн 273 тыс. грамадзян Украіны, або 29,6% насельніцтва краіны. З іх этнічныя рускія складаюць 56%, у гэтым ліку астатнія адсоткі склалі прадстаўнікі іншых нацыянальнасцей.
Украінская мова пераважае ў Заходняй Украіне, у цэнтральных і паўночна-ўсходніх рэгіёнах краіны, руская — у Данбасе, Крыме і на поўдні[2].
Такім чынам, згодна з дадзенымі перапісу, рускамоўныя грамадзяне Украіны з’яўляюцца буйнейшай у Еўропе моўнай супольнасцю, чыя мова не прызнана дзяржаўнай ці афіцыйнай і ўяўляюць сабой буйнейшую рускамоўную супольнасць за межамі Расійскай Федэрацыі.
Па дадзеных перапісу 2001 года 65,7% насельніцтва Украіны заявілі, што свабодна валодаюць рускай мовай[5].
Сацыялагічныя апытанні, якія праводзіліся пасля перапісу насельніцтва, паказваюць, што рускай мовай карыстаецца значна большая колькасць грамадзян, чым зафіксавана перапісам 2001 года. Шматлікія грамадзяне Украіны, якія лічаць роднай іншую мову, выкарыстаюць яе ў сілу розных прычын дома або на працы.
Большасць грамадзян Украіны валодае рускай мовай у той або іншай ступені. Як паказваецца ў даследаванні Інстытута сацыялогіі Нацыянальнай акадэміі навук Украіны (ИС НАНУ): «усе вынікі апытанняў сведчаць, што Украіна фактычна з’яўляецца двухмоўнай краінай»[6].
Паводле дадзеных апытання, праведзенага Кіеўскім міжнародным інстытутам сацыялогіі (КМІС), рускую мову выкарыстоўвае дома 43—46% насельніцтва Украіны (гэта значыць столькі жа або нават некалькі больш, чым украінскую мову).
Па дадзеных апытання, праведзенага кампаніяй Research & Branding Group, 68% грамадзян Украіны свабодна валодаюць рускай мовай (украінскай — 57%)[7].
Найбольшае распаўсюджванне руская мова атрымала ва ўсходніх і паўднёвых рэгіёнах, дзе яна з’яўляецца больш звыклай, чым украінская, для 92% грамадзян[8]. Па дадзеных апытання КМИС 2004 года, рускамоўным з’яўляецца абсалютная большасць насельніцтва паўднёвых і ўсходніх рэгіёнаў:
Руская мова таксама дамінуе як мова паўсядзённых зносін у сталіцы Украіны — Кіеве.[10]. У той жа час на захадзе краіны доля насельніцтва, якое выкарыстоўвае рускую мову, невялікая (4—5 %, па дадзеных фонду «Грамадская думка» в 2002[11].
Па дадзеных фонду «Грамадская думка» (2002), у абласных цэнтрах Украіны 75% насельніцтва аддае перавагу зносінам на рускай мове (і толькі 9% — на ўкраінскай); у сельскай мясцовасці 18% жыхароў гаворыць па-руску (па ўкраінску — 65%), суцэльныя арэалы рускай мовы ў сельскай мясцовасці ёсць у Крыму, Данбасе, Слабажаншчыне, на поўдні Адэскай і Запарожскай абласцей, астраўныя рускія говары ёсць у цэнтральных абласцях і на Букавіне.
Найбольшым масівам дадзеных аб распаўсюджванні рускай мовы ва Украіне валодае лангіцюднае даследаванне, якое праводзіць ІС НАНУ. Паводле гэтых дадзеных, рускую мову лічыць роднай каля траціны насельніцтва Украіны, а выкарыстае ў сям’і (часта нараўне з украінскім) — больш 60%. Па выніках маніторынгу ІС НАНУ ў 2006 годзе, рускую мову назвалі роднай 38% апытаных, якія па месцы нараджэння размеркаваліся такім чынам: 71% — нарадзіліся ва Украіне, 21% — у Расіі, 7% — у іншых рэспубліках СССР[12].
1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Руская мова | 34,7 | 37,8 | 36,1 | 35,1 | 36,5 | 36,1 | 35,1 | 38,1 | 34,5 | 38,1 | 35,7 | 34,1 |
1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
у асноўным руская | 32,4 | 32,8 | 33,1 | 34,5 | 33,4 | 33,6 | 36,0 | 36,7 | 33,2 | 36,0 | 34,3 | 36,4 |
руская і ўкраінская | 29,4 | 34,5 | 29,6 | 26,8 | 28,4 | 29,0 | 24,8 | 25,8 | 28,0 | 25,2 | 26,3 | 21,6 |
Праблематыка ідэнтычнасці рускамоўнага насельніцтва Украіны падрабязна распрацоўвалася Нацыянальным інстытутам украінска-расійскіх адносін (НІУРА). Як паказваў даследчык гэтага інстытута доктар гістарычных навук Віктар Гарадзяненка (1999)[14],
рускамоўная сацыякультурная супольнасць, якая адрозніваецца нефармальнай цэласнасцю, выступае самастойным суб’ектам сацыяльных паводзін. Базавымі сістэмаўтваральнымі прыкметамі ў дадзеным выпадку з’яўляюцца: этнічнасць (на Украіне пражывае больш за 11 млн рускіх); пасяленчаства (яны кампактна пражываюць у індустрыяльных гарадах усходу і поўдні краіны); амаль стопрацэнтная захаванасць роднай мовы; устойлівая сувязь рускіх Украіны з «матчыным этнасам», нягледзячы на тое, што 57 % рускіх, якія пражываюць у краіне тут і нарадзіліся; высокая ступень захаванасці нацыянальных абрадаў, звычаяў і ў цэлым рускай духоўнай культуры; прыхільнасць адной рэлігійнай канфесіі — праваслаўю. Яны пакуль не імкнуцца да сепаратызму, вераць у праўдзівыя дэмакратычныя ператварэнні, захоўваюць своеасаблівы менталітэт і спецыфічны сацыяльны характар.
Больш таго, як мяркуе іншы даследчык НИУРО, доктар філасофскіх навук Алег Ланавенка, нацыяналістычная частка ўкраінскага грамадства негатыўна ставіцца да рускамоўных суграмадзян і іх культурна-моўным патрабаванням[15]
Рускамоўнае насельніцтва Украіны… нярэдка ўспрымаецца моўнымі апанентамі ў якасці своеасаблівай пятай калоны, гатовай у любы момант спрыяць рэстаўрацыі існавалага на працягу больш трохсот гадоў стану спраў… Менавіта гэтым… выклікана вострае, парой якое мяжуе з канфрантацыйным, непрыманне радыкаламі … украінскіх «москалiв» (да апошніх адносяць, як правіла, не толькі этнічных рускіх, але ўсё рускамоўнае насельніцтва Украіны).
Французскі даследчык Дамінік Арэль [16] лічыць, што паўднёва-ўсходняй Украіне ўласціва моцная біэтнічная структура. Яна не спарадзіла новай нацыянальнасці, але толькі ідэнтычнасць, якая ўключае любасць да ўкраінскай нацыянальнасці, выкарыстанне рускай мовы, а таксама адчуванне агульнага лёсу з рускім светам, якое, зрэшты, не ператвараецца ў імкненне стаць часткай расійскай дзяржавы. Рускамоўныя грамадзяне імкнуцца быць не «аб’ектамі рэнацыяналізацыі, а людзьмі, чыё права на ўласную версію ўкраінскай ідэнтычнасці прызнаецца» і, па меркаванні Д. Ареля, прызнанне рускай мовы дзяржаўным або рэгіянальным дало бы ім «сімвалічнае пацверджанне таго, што яны ва ўкраінскай палітыцы значаць столькі жа, колькі ўкраінамоўныя грамадзяне з цэнтра і захаду».
Рускі гісторык Аляксей Мілер адзначае, што ўсходнеўкраінская ідэнтычнасць складалася ў прынцыпова іншых умовах, адрозных ад умоў у анексаваных Польшчай заходнеўкраінскіх землях: «Ідэалагічнае напаўненне ўсходнеўкраінскай ідэнтычнасці істотна адрознівалася ад заходнеўкраінскага варыянту. Нянавісці да рускіх у школе, зразумела, не вучылі. Рускія і Расія апісваліся ўжо як іншыя, але „сваі“. У школе гаварылі аб „интернационализме і сяброўству народаў“. Якога-небудзь істотнага нацыяналістычнага падполля не было. У гэтых умовах фармуецца ўкраінская ідэнтычнасць, якая не мае такой цвёрдай этнічнай дамінанты, як у яе заходнім варыянце. Образ ваеннага мінулага, адшліфаваны савецкай прапагандай, тут таксама зусім іншы — усходнія ўкраінцы ваявалі на правым боку і разам з рускімі»[17]
Першыя тэрыторыі з тых, што цяпер прыналежаць Украіне, увайшлі ў склад Маскоўскай Русі каля 1500 года — Северскі край (паўночная частка цяперашніх Сумскай і Чарнігаўскай абласцей з гарадамі Чарнігаў, Ноўгарад-Северскі, Пуціўль) і будучая Слабажаншчина (усходняя частка сучаснай Сумской вобласці, Харкаўская вобласць, поўнач Луганскай і Данецкай абласцей). На тэрыторыі Севершчыны мелася аўтахтоннае рускамоўнае насельніцтва[20] — гаруны (у раёне Пуціўля) і сеўрукі (у раёне Глухава), у говары якіх захаваліся таксама рысы палескіх гаворак украінскай і беларускай моў. На далучаных незасвоеных тэрыторыях з’яўляюцца носьбіты велікарускіх гаворак [21]. Пасля ўваходжання гэтых тэрыторый у склад Маскоўскай Русі ў мясцовых гарадах пераважавць стала вусная і пісьмовая руская мова, якая змяніла западнарускую пісьмовую мову, прынятую ў Вялікім Княстве Літоўскам.
У 1599 года па ўказу Барыса Гадунова на рацэ Аскол было пачата будаўніцтва крэпасці і першага горада Слабадской Украіны — Царабарысава (цяпер Чырвоны Аскол). З 1635 па 1658 год будуюцца новыя гарады, якія сфарміравалі Белгародскую абарончую лінію, у раён якой павялічваецца перасяленне рускіх, выхадцаў з цэнтральных раёнаў Расіі, і пачынаецца міграцыя украінцаў, уцякачоў з Рэчы Паспалітай.
Пасля Пераяслаўскай Рады 1654 і рашэння Багдана Хмяльніцкага «перайсці пад руку маскоўскага цара», пачалося распаўсюджванне рускай мовы на Гетманшчыне. Аднак у выніку доўгіх войнаў з Польшчай да Расіі ў 1667 годзе па Андрусаўскаму дагавору адышла толькі частка тэрыторыі, якую ў 1654 годзе кантраляваў Багдан Хмяльніцкі: Кіеў і Левабярэжжа (сучасныя Чарнігаўская і Палтаўская вобласці, а таксама асобныя раёны Сумской, левабярэжжа Кіеўскай і Чаркаскай абласцей). Да далучэння на гэтай тэрыторыі выкарыстоўваліся ў адміністрацыі польская і старажытнаруская мова, у каталіцкіх набажэнствах — латынь, у праваслаўных набажэнствах — царкоўнаславянская мова, у вуснай мове мясцовага насельніцтва — украінскія гаворкі. Пасля далучэння да Расіі польская мова ў адміністрацыі была заменена рускай, у XVII стагоддзі ў пісьмовасць пранік суржык.
Другой Маларасійскай Калегіі (пад кіраўніцтвам П. Румянцава-Задунайскага) было даручана ўвесці рускую мову як абавязковую ў школах і друкаваных кнігах замест западнарускай. На рускую мову выкладання была пераведзена Кіева-Магілянская акадэмія, адзіная вышэйшая навучальная ўстанова Маларосіі. Хадайніцтва Кіева-Пячэрскай Лаўры 1769 аб дазволе друкаваць для малароскага насельніцтва азбукі на заходнерускай пісьмовай мове Святы Сінод адхіліў.
Да канца XVIII стагоддзя ў выніку войнаў з Рэччу Паспалітай у склад Расіі ўвайшоў асноўны масіў сучаснай тэрыторыі Украіны (за выключэннем Усходняй Галіцыі, Закарпацця і Паўночнай Букавіны), а ў выніку войнаў з Асманскай імперыяй і яе васалам Крымскім ханствам — Крым, Паўночнае Прычарнамор’е і Прыазоўе, у якіх практычна адсутнічала славянскае насельніцтва. У апошняй чвэрці XVIII стагоддзя, з далучэннем прычарнаморскіх і данецкіх стэпаў да Расіі, пачалося стыхійнае сялянскае і дзяржаўнае засваенне гэтых тэрыторый усходнімі славянамі, выхадцамі з цэнтральных велікарускіх і ўкраінскіх губерняў, было заснавана большасць буйных гарадоў поўдня і ўсходу сучаснай Украіны: Запарожжа (1770), Дніпро (1776), Херсон і Марыўпаль (1778), Севастопаль (1783), Сімферопаль і Мелітопаль (1784), Мікалаеў (1789), Адэса (1794), Луганск (аснова Луганскага завода — 1795).