Джон Лок (англ.: John Locke; 29 жніўня 1632, Рынгтан, Сомерсет, Англія — 28 кастрычніка 1704, Эсекс, Англія), брытанскі педагог і філосаф, прадстаўнік эмпірызму і лібералізму. Спрыяў распаўсюджванню сенсуалізму. Яго ідэі аказалі велізарны ўплыў на развіццё эпістэмалогіі і палітычнай філасофіі. Ён шырока прызнаны як адзін з самых уплывовых мысліўцаў Асветніцтва. Лісты Лока моцна ўздзейнічалі на Вальтэра і Русо, шатландскіх філосафаў і амерыканскіх рэвалюцыянераў. Лок быў першым філосафам, які выражаў асобу праз неперарыўнасць свядомасці. Сцвярджаў, што веды дэтэрмініраваны толькі вопытам, атрыманым пачуццёвым успрыманнем (канцэпт tabula rasa).
Дж. Лок прапанаваў падзяляць уладу на заканадаўчую, выканаўчую і федэратыўную, якая ахоплівае міжнародныя адносіны. Выступаў за абавязковасць усімі ў грамадзянскай супольнасці выконваць законы. Адстойваў ідэю неадчужальнасці ад асабовай свабоды права на жыццё і ўласнасць, пазней гэта было прызнана пачаткам ідэалогіі буржуазнага лібералізму.
Нарадзіўся 29 жніўня 1632 года ў невялікім мястэчку Рынгтан на захадзе Англіі, блізу Брысталя, у сям’і правінцыйнага адваката.
У 1646 годзе па рэкамендацыі камандзіра яго бацькі (які падчас грамадзянскай вайны быў капітанам у парламенцкім войску Кромвеля) залічаны ў Вестмінстарскую школу. У 1652 годзе Лок, адзін з лепшых вучняў школы, паступае ў Оксфардскі ўніверсітэт. У 1656 годзе атрымвае ступень бакалаўра, а ў 1658 годзе — магістра гэтага ўніверсітэта.
У 1667 годзе Лок прымае прапанову лорда Эшлі (пасля графа Шэфтсберы) заняць месца хатняга лекара і выхавальніка яго сына і потым актыўна прылучаецца да палітычнай дзейнасці. Прыступае да стварэння «Лістоў пра верацерпнасць» (апублікаваны: 1-ы — у 1689 г., 2-і і 3-і — у 1692 г. (гэтыя тры — ананімна), 4-ы — у 1706 г., ужо пасля смерці Лока).
Па даручэнні графа Шэфтсберы Лок браў удзел у складанні канстытуцыі для правінцыі Караліна у Паўночнай Амерыцы («Fundamental Constitutions of Carolina»)[11].
1668 год — Лока абіраюць членам Каралеўскага таварыства, а ў 1669 годзе — членам яго Савета. Галоўнымі абласцямі інтарэсаў Лока былі прыродазнаўства, медыцына, палітыка, эканоміка, педагогіка, дачыненне дзяржавы да царквы, праблема верацерпнасці і воля сумлення.
1671 год — вырашае ажыццявіць стараннае даследаванне пазнавальных здольнасцей чалавечага розуму. Гэта была задума галоўнай працы навукоўца — «Досведу пра чалавечае разуменне», над якім ён працаваў 16 гадоў.
1672 і 1679 гады — Лок атрымвае розныя бачныя пасады ў найвышэйшых урадавых установах Англіі. Але кар’ера Лока непасрэдна залежала ад узлётаў і падзенняў Шэфтсберы. З канца 1675 г. да сярэдзіны 1679 г. з-за пагаршэння здароўя Лок знаходзіўся ў Францыі.
У 1683 годзе Лок услед за Шэфтсберы эмігруе ў Галандыю. У 1688—1689 гадах наступіла развязка, што паклала канец тулянням Лока. Здзейснілася Славутая рэвалюцыя, Вільгельм III Аранскі быў абвешчаны каралём Англіі. У 1688 годзе Лок вяртаецца на радзіму.
У 1690-х нароўні з урадавай службай Лок ізноў вядзе шырокую навуковую і літаратурную дзейнасць. У 1690 г. выдаюцца «Досвед пра чалавечае разуменне», «Два трактаты пра кіраванне», у 1693 г. — «Думкі пра выхаванне», у 1695 г. — «Разумнасць хрысціянства».
28 кастрычніка 1704 года памёр ад астмы ў загарадным доме сваёй сяброўкі лэдзі Дэмерыс Мэшэм.
Грунтам нашага пазнання з’яўляецца досвед, які складаецца з адзінкавых успрыманняў. Успрыманні падзяляюцца на адчуванні (дзеянні прадмета на нашы органы пачуццяў) і рэфлексіі. Ідэі узнікаюць у розуме ў выніку абстрагавання ўспрыманняў. Прынцып пабудовы розуму як «tabula rasa», на якой паступова адлюстроўваецца інфармацыя ад органаў пачуццяў. Прынцып эмпірыі: першаснасць адчування перад розумам.
На філасофію Лока надзвычай моцны ўплыў зрабіў Дэкарт; навука Дэкарта пра веды ляжыць у грунце ўсіх гнасеалагічных паглядаў Лока. Верагодныя веды, вучыў Дэкарт, складаюцца ў меркаванні розумам ясных і выяўных адносін паміж яснымі і паасобнымі ідэямі; дзе розум праз параўнанне ідэй не ўгледжвае такіх адносін, там можа быць толькі думка, а не веды; верагодныя праўды атрымваюцца розумам наўпроста ці праз выснову з іншых праўд, чаму веды бываюць інтуітыўным і дэдукцыйным; дэдукцыя здзяйсняецца не праз сілагізм, а праз прывядзенне параўноўваных ідэй да такога пункта, праз які дачыненне паміж імі робіцца выяўным; дэдукцыйныя веды, што складаюцца з інтуіцыі, цалкам верагоднае, але бо яно ў той жа час залежыць у некаторых адносінах і ад памяці, тое яно менш надзейнае, чым інтуітыўныя веды. Ва ўсім гэтым Лок цалкам згаджаецца з Дэкартам; ён прымае Дэкартава палажэнне, што самая верагодная праўда — гэта інтуітыўная праўда нашага ўласнага існавання[12].
У навуцы пра субстанцыі Лок згаджаецца з Дэкартам у тым, што з’ява неймаверная без субстанцыі, што субстанцыя выяўляецца ў прыкметах, а не спазнаецца сама па сабе; ён пярэчыць толькі супраць становішча Дэкарта, што душа увесь час думае, што мысленне ёсць асноўная прыкмета душы. Згаджаючыся з Дэкартавай навукай пра паходжанне праўд, Лок разыходзіцца з Дэкартам у пытанні пра паходжанне ідэй. На думку Лока, падрабязна развітай у другой кнізе «Досведу», усе складаныя ідэі паступова выпрацоўваюцца розумам з простых ідэй, а простыя паходзяць з вонкавага ці ўнутранага досведу. У першай кнізе «Досведу» Лок падрабязна і крытычна тлумачыць, чаму няможна выказаць здагадку іншай крыніцы ідэй, як вонкавы і ўнутраны досвед. Пералічыўшы прыкметы, па якіх ідэі прызнаюцца прыроджанымі, ён паказвае, што гэтыя прыкметы зусім не даводзяць прыроджанасці. Так прыкладам, усеагульнае прызнанне не даводзіць прыроджанасці, калі можна паказаць на іншае тлумачэнне факта ўсеагульнага прызнання, дый самая ўсеагульнасць прызнання вядомага прынцыпу сумнеўная. Нават калі дапусціць, што некаторыя прынцыпы адкрываюцца нашым розумам, тое гэта зусім не даводзіць іх прыроджанасці. Лок зусім не адмаўляе, аднак, што наша пазнавальная дзейнасць вызначана вядомымі законамі, уласцівымі чалавечаму духу. Ён прызнае разам з Дэкартам два элементы спазнання — прыроджаныя пачаткі і вонкавыя дадзеныя; да першых адносяцца розум і воля. Розум ёсць здольнасць, дзякуючы якой мы атрымваем і адукоўваем ідэі, як простыя, так і складаныя, а таксама здольнасць успрымання вядомых адносін паміж ідэямі[12].
Такім чынам, Лок разыходзіцца з Дэкартам толькі ў тым, што прызнае замест прыроджаных патэнцый асобных ідэй агульныя законы, што прыводзяць розум да адкрыцця верагодных праўд, і потым не бачыць рэзкага адрознення паміж адцягненымі і пэўнымі ідэямі. Калі Дэкарт і Лок кажуць пра веды, відаць, рознай мовай, то прычына гэтага складаецца не ў адрозненні іх гледжанняў, а ў адрозненні мэт. Лок жадаў звярнуць увагу людзей на досвед, а Дэкарта займаў больш апрыёрны элемент у чалавечых ведах[12].
Заўважны, хоць і менш значны ўплыў на гледжанні Лока зрабіла псіхалогія Гобса, у якога запазычаны, прыкладам, парадак выкладу «Досведу». Апісваючы працэсы параўнання, Лок ідзе за Гобсам; разам з ім ён сцвярджае, што адносіны не прыналежаць рэчам, а складаюць вынік параўнанні, што адносін незлічонае мноства, што важнейшыя адносіны іста тоеснасць і адрозненне, роўнасць і няроўнасць, падабенства і непадобнасць, сумежнасць па прасторы і часе, прычына і дзеянне. У трактаце пра мову, то бок у трэцяй кнізе «Досведу», Лок развівае думкі Гобса. У навуцы пра вала Лок знаходзіцца ў наймоцнай залежнасці ад Гобса; разам з апошнім ён вучыць, што імкненне да задавальнення есці адзінае праходзілае праз усё наша псіхічнае жыццё і што панятак пра дабро і зло ў розных людзей зусім розны. У навуцы пра свабоду волі Лок разам з Гобсам сцвярджае, што воля схіляецца ўбок моцнага жадання і што свабода ёсць сіла, што належыць душы, а не волі
Нарэшце, варта прызнаць яшчэ і трэці ўплыў на Лока, а менавіта ўплыў Ньютана. Такім чынам, у Локу нельга бачыць самастойнага і арыгінальнага мысляра; пры ўсіх буйных вартасцях яго кнігі ў ёй ёсць некаторая дваістасць і няскончанасць, што паходзіць ад таго, што ён знаходзіўся пад уплывам гэтак розных мысляроў; таму і крытыка Лока ў многіх выпадках (прыкладам, крытыка ідэі субстанцыі і прычыннасці) спыняецца на паўдарозе[12].
Агульныя прынцыпы светапогляду Лока зводзіліся да наступнага. Вечны, бясконцы, мудры і добры Бог стварыў абмежаваны па прасторы і часе свет; свет адлюстроўвае ў сабе бясконцыя ўласцівасці Бога і ўяўляе сабою бясконцую разнастайнасць. У прыродзе асобных прадметаў і індывідаў заўважаецца найвялікая паступовасць; ад самых недасканалых яны пераходзяць незаўважнай выявай да наисовершеннейшему істоце. Усе гэтыя істоты знаходзяцца ва ўзаемадзеянні; свет ёсць стройны космас, у якім кожная істота дзее згодна сваёй прыродзе і мае сваё вызначанае прызначэнне. Прызначэнне чалавека — спазнанне і ўслаўленне Бога і дзякуючы гэтаму — асалода ў гэтым і ў іншасвеце[12].
Вялікая частка «Досведу» мае зараз толькі гістарычнае значэнне, хоць ўплыў Лока на познюю псіхалогію несумненнае. Хоць Локу як палітычнаму пісьменніку часта даводзілася дакранацца пытанняў маральнасці, але адмысловага трактата пра гэту галіну філасофіі ў яго няма. Думкі яго пра маральнасць адрозніваюцца тымі ж уласцівасцямі, як і яго псіхалагічныя і гнасеалагічныя разважанні: шмат цвярозага розуму, але няма праўдзівай арыгінальнасці і вышыні. У лісце да Малінэ (1696 год) Лок заве Евангелле такім цудоўным трактатам маралі, што можна прабачыць чалавечы розум, калі ён не займаецца даследаваннямі гэтага роду. «Учыннасць», кажа Лок, «разгляданая як абавязак, есці не што іншае як воля Бога, знойдзеная натуральным розумам; таму яна мае сілу закона; што да яе ўтрыманні, тое яно вылучна складаецца ў вымозе рабіць дабро сабе і іншым; насупраць таго, загана не ўяўляе нічога іншага, як імкненне шкодзіць сабе і іншым. Найбольшая загана — той, які вабіць за сабой найболей згубныя наступствы; таму кожныя злачынствы супраць грамадства значна больш важныя, чым злачынствы супраць прыватнай асобы. Многія дзеянні, якія былі б цалкам нявіннымі ў стане адзіноты, натуральна апынаюцца заганнымі ў грамадскім ладзе». У іншым месцы Лок кажа, што «чалавеку ўласціва шукаць шчасці і ўнікаць пакут». Шчасце складаецца ва ўсім тым, што падабаецца і задавальняе дух, пакуту — ва ўсім тым, што хвалюе, засмучае і мучыць дух. Аддаваць перавагу мінучую асалоду асалодзе працягламу, сталаму, значыць быць ворагам свайго ўласнага шчасця[12].
Асноўны артыкул: Думкі пра выхаванне Быў адным з заснавальнікаў эмпірыка-сэнсуалістычнай тэорыі пазнання. Лок лічыў, што ў чалавека няма прыроджаных ідэй. Ён нараджаецца быўшы «чыстай дошкай» і гатовым успрымаць навакольны свет пасярэдніцтвам сваіх пачуццяў праз унутраны досвед — рэфлексію.
«Дзевяць дзясятых людзей робяцца такімі, якія яны ёсць, толькі дзякуючы выхаванню». Найважнейшыя заданні выхавання: выпрацаванне характару, развіццё волі, маральнае дысцыплінаванне. Мэта выхавання — выхаванне джэнтльмена, які ўмее весці свае справы слушна і абачліва, прадпрымальнага чалавека, вытанчанага ў звароце. Канчатковую мэту выхавання Лок уяўляў у забеспячэнні здаровага духу ў здаровым целе («вось кароткае, але поўнае апісанне шчаслівага стану ў гэтым свеце»)[13].
Распрацаваў сістэму выхавання джэнтльмена, пабудаваную на прагматызме і рацыяналізме. Галоўная асаблівасць сістэмы — утылітарызм: кожны прадмет павінен рыхтаваць да жыцця. Лок не адлучае навучання ад выхавання маральнага і фізічнага. Выхаванне павінна складацца ў тым, каб складаліся звычкі фізічныя і маральныя, звычкі розуму і волі. Мэта фізічнага выхавання складаецца ў тым, каб з цела ўтварыць прыладу, наколькі можна паслухмяную духу; мэта духоўнага выхавання і навучання складаецца ў тым, каб стварыць дух просты, які паступаў бы ва ўсіх выпадках адпаведна з вартасцю разумнай істоты. Лок настойвае на тым, каб дзеці прывучалі сябе да саманазірання, да сама-ўстрымання і да перамогі над сабой[12].
Выхаванне джэнтльмена ўлучае (усе складальныя выхаванні павінны быць узаемазвязаны):
Асноўны дыдактычны прынцып — у навучанні абапірацца на цікавасць і дапытлівасць дзяцей. Галоўным выхаваўчым сродкам з’яўляюцца прыклад і асяроддзе. Устойлівыя дадатныя звычкі выхоўваюцца пяшчотнымі словамі і рахманымі намовамі. Фізічныя кары ўжываюцца толькі ў вылучных выпадках дзёрзкага і сістэматычнага непадпарадкавання. Развіццё волі адбываецца праз уменне пераносіць цяжкасці, чаму спрыяюць фізічныя практыкаванні і гартаванне.
Утрыманне навучання: чытанне, ліст, маляванне, геаграфія, этыка, гісторыя, храналогія, бухгалтэрыя, родная мова, французская мова, лацінская мова, арыфметыка, геаметрыя, астраномія, фехтаванне, вярховая язда, танцы, маральнасць, найгалоўныя часткі грамадзянскага правы, рыторыка, логіка, натурфіласофія, фізіка — вось што павінен ведаць адукаваны чалавек. Да гэтага вынікаюць далучыць веды якога-небудзь рамяства[12][14].
Філасофскія, сацыяльна-палітычныя і педагагічныя ідэі Джона Лока склалі цэлую эпоху ў станаўленні педагагічнай навукі. Яго думкі былі развіты і ўзбагачаны перадавымі мыслярамі Францыі XVIII стагоддзя, знайшлі працяг у педагагічнай дзейнасці Ёгана Генрыха Песталоцы і рускіх асветнікаў XVIII стагоддзя, якія вуснамі М. В. Ламаносава звалі яго ў ліку «наймудрэйшых настаўнікаў чалавецтва»[15].
Лок паказваў на нястачы сучаснай яму педагагічнай сістэмы: прыкладам, ён паўставаў супраць лацінскіх гаворак і вершаў, якія павінны былі складаць вучні. Навучанне павінна быць навочным, рэчавым, ясным, без школьнай тэрміналогіі. Але Лок — не вораг класічных моў; ён толькі супернік сістэмы іх выкладання, што практыкавалася ў яго час. З прычыны некаторай сухасці, уласцівай Локу зусім, ён не надае паэзіі вялікага месца ў рэкамендаванай ім сістэме выхавання[12].
Некаторыя гледжанні Лока з «Думак пра выхаванне» запазычаў Русо і ў сваім «Эміле» давёў да крайніх высноў[12].
Найболей вядомы распрацоўкай прынцыпаў дэмакратычнай рэвалюцыі. «Права народа на паўстанне супраць тыраніі» найболей паслядоўна развіта Локам у працы «Разважання пра славутай рэвалюцыі 1688 года», якое напісана з адкрыта выказаным намерам «зацвердзіць пасад вялікага аднаўляльніку англійскай волі, караля Вільгельма, вывесці яго правы з волі народа і абараніць прад святлом англійскі народ за яго новую рэвалюцыю».
Як палітычны пісьменнік, Лок з’яўляецца заснавальнікам школы, што імкнецца пабудаваць дзяржаву на пачатку асабістай волі. Роберт Фільера ў сваім «Патрыярху» навучаў неабмежаванасці каралеўскай улады, выводзячы яе з патрыярхальнага пачатку; Лок паўстае супраць гэтага погляду і засноўвае паходжанне дзяржавы на ўзаемнай дамове, згодзе ўсіх грамадзянаў, прытым яны, адмаўляючыся ад права асабіста бараніць свой набытак і караць парушальнікаў закона, даюць гэта дзяржаве. Урад складаецца з людзей, абраных з агульнай згоды для назірання за дакладным выкананнем законаў, усталяваных для захавання агульнай свабоды і дабрабыту. Пры сваім уступленні ў дзяржаву чалавек падначальваецца толькі гэтым законам, а не самаволі і капрызу неабмежаванай улады. Стан дэспатызму горшы, чым натуральны стан, таму што ў апошнім кожны можа бараніць сваё права, а перад дэспатам ён не мае гэтай свабоды. Парушэнне дамовы ўпаўнаважвае народ патрабаваць назад сваё вярхоўнае права. З гэтых асноўных палажэнняў паслядоўна выводзіцца ўнутраная форма дзяржаўнага ладу. Дзяржава атрымвае ўладу:
Усё гэта, аднак, даецца дзяржаве адзіна для ахоўвання набытку грамадзянаў. Заканадаўчую ўладу Лок лічыць вярхоўнаю, бо яна загадвае астатнім. Яна святая і недатыкальная ў руках тых твараў, каму ўручана грамадствам, але не бязмежная:
Выкананне, наадварот, не можа спыняцца; таму яно ўручаецца сталым органам. Апошнім большаю часткай падаецца і саюзная ўлада («federative power», то бок права вайны і свету); хоць яна істотна адрозніваецца ад выканаўчай, але бо абедзве дзеюць праз адны і тыя ж грамадскія сілы, тое было б нязручна ўсталяваць для іх розныя органы. Кароль ёсць кіраўнік выканаўчай і саюзнай улады. Ён мае вядомыя прэрагатывы толькі для таго, каб у неспадзяваных заканадаўствам выпадках спрыяць выгодзе грамадства[12].
Лок лічыцца заснавальнікам тэорыі канстытуцыяналізму, наколькі яна абумаўляецца адрозненнем і падзелам улад заканадаўчай і выканаўчай[12].
У «Letters on toleration» і ў «Reasonableness of Christianity, as delivered in the scriptures» Лок палымяна навучае ідэю памяркоўнасці. Ён мяркуе, што існасць хрысціянства складаецца ў веры ў Месію, якую апосталы ставяць на першы план, з аднолькаваю рэўнасцю патрабуючы яе ад хрысціянаў з юдэяў і з паганцаў. Адсюль Лок робіць выснову, што не вынікае даваць вылучная перавага якой адной царквы, таму што ў веры ў Месію сходзяцца ўсе хрысціянскія спавяданні. Мусульмане, юдэі, паганцы могуць быць бездакорна маральнымі людзьмі, хоць гэта маральнасць і павінна каштаваць ім большай працы, чым веруючым хрысціянам. Самым рашучым чынам Лок настойвае на аддзяленні царквы ад дзяржавы. Дзяржава, на думку Лока, толькі тады мае права судны над сумленнем і верай сваіх падданак, калі рэлігійная злучына вядзе да амаральных і злачынных дзеяў[12].
У праекце, напісаным у 1688 годзе, Лок уявіў свой ідэал праўдзівай хрысціянскай злучыны, якая не бянтэжылася ніякімі мірскімі адносінамі і спорамі пра спавяданні. І тут ён таксама прымае за падставу рэлігіі адкрыццё, але ставіць неадменным абавязкам памяркоўнасць да кожнай адступалай думкі. Спосаб набажэнства падаецца на выбар кожнага. Вынятак з выкладзеных паглядаў Лок робіць для каталікоў і атэістаў. Каталікоў ён не трываў за тое, што яны маюць свайго кіраўніка у Рыме і таму, як дзяржава ў дзяржаве, небяспечныя для грамадскага спакою і волі. З атэістамі ён не мог замірыцца таму, што цвёрда трымаўся панятку пра адкрыццё, што адмаўляецца тымі, хто адмаўляе Бога[12].