wd wp Пошук: ⬜

Эпас пра Гільгамеша

«Эпас пра Гільгамеша», або паэма «Аб ўсё пабачыўшым» (акад.: ša nagba imuru) — адзін з найстарэйшых захаваных літаратурных твораў у свеце, самы значны твор, напісаны клінапісам, адзін з найвялікшых твораў літаратуры Старажытнага Усходу. «Эпас» ствараўся на акадскай мове на аснове шумерскіх паданняў на працягу паўтары тысячы гадоў, пачынаючы з XVIII — XVII стагоддзяў да н. э. Яго найбольш поўная версія была знойдзена ў сярэдзіне XIX стагоддзя пры раскопках клінапіснай бібліятэкі цара Ашурбаніпала у Ніневіі. Яна была запісана на 12 шасціслупковых таблічках дробным клінапісам, уключала каля 3 тысяч вершаў і была датавана VII стагоддзем да н. э. Таксама ў XX стагоддзі былі знойдзены фрагменты іншых версій эпасу, у тым ліку і на хурыцкай і хецкай мовах.

Галоўнымі героямі эпасу з’яўляюцца Гільгамеш і Энкіду, аб якіх таксама дайшлі асобныя песні на шумерскай мове, некаторыя з іх былі створаны яшчэ ў канцы першай палавіны III тысячагоддзя да н. э. У герояў быў адзін і той жа праціўнік — Хумбаба (Хувава), які ахоўвае святыя кедры. За іх подзвігамі сочаць багі, якія ў шумерскіх песнях носяць шумерскія імёны, а ў эпасе аб Гільгамешы — акадскія. Аднак у шумерскіх песнях адсутнічае сувязны стрыжань, знойдзены акадскім паэтам. Сіла характару акадскага Гільгамеша, веліч яго душы — не ў знешніх праявах, а ў адносінах з чалавекам Энкіду. «Эпас пра Гільгамеша» — гэта гімн дружбе, якая не проста спрыяе пераадоленню знешніх перашкод, але ператварае, надае высакароднасць.

Таксама ў эпасе адлюстраваны многія погляды філасофіі таго часу на навакольны свет (элементы касмагоніі, гісторыя пра «Вялікі патоп» у позняй рэдакцыі), этыку, месца і лёс чалавека (пошукі бессмяротнасці). У многім «Эпас пра Гільгамеша» параўноўваюць з творамі Гамера — «Іліядай», за якую ён старэйшы за на тысячу гадоў, і «Адысеяй».

Гісторыя знаходкі «Эпасу»

У 1849 годзе англійскі археолаг Осцін Генры Лэярд у выніку раскопак выявіў асірыйскі горад Ніневія. Падчас далейшых раскопак у горадзе была знойдзена клінапісная бібліятэка цара Ашурбаніпала. Клінапісныя таблічкі з гэтай бібліятэкі асістэнт Лэярда, Армузд Расам, які раскапаў у 1852 годзе другую частку бібліятэкі, перадаў у Брытанскі музей[1].

Пазней даследаваннямі знойдзеных таблічак займаўся таленавіты самавук, асістэнт егіпецка-асірыйскага аддзялення музея Джордж Сміт. 3 снежня 1862 г. ён выступіў з дакладам у «Таварыстве біблейскай археалогіі». У дакладзе ён заявіў, што знайшоў міф пра патоп, падобны на запісаны ў Бібліі. Гэта паведамленне выклікала сенсацыю і ўсеагульную цікавасць. Газета «Дэйлі тэлеграф» нават паабяцала 1000 фунтаў таму, хто знойдзе адсутныя фрагменты падання. Джордж Сміт скарыстаўся гэтым і адправіўся ў Месапатамію[2][3][4][5].

Працягваючы дэшыфроўку таблічак, Сміт выявіў, што паведамленне пра патоп з’яўляецца часткай нейкай вялікай паэмы, якую валіланяне называлі «Паданнямі аб Гільгамешы». Па сцвярджэннях пісцоў, «Паданні» складаліся з 12 песень, кожная з якіх складала каля 300 радкоў. Неўзабаве ён зразумеў, што часткі апавядання не хапае, бо некалькі таблічак адсутнічаюць. У выніку арганізаванай ім у 1873 экспедыцыі ўдалося знайсці 384 таблічкі, сярод якіх аказалася і адсутная частка «Эпасу»[5][2][3][4].

У пачатку і сярэдзіне XX стагоддзя быў знойдзены шэраг іншых таблічак з фрагментамі «Эпасу» на розных мовах[6][3].

Апісанне «Эпасу»

Раннія паданні пра Гільгамеша

«Эпас пра Гільгамеша» ствараўся на працягу паўтары тысячы гадоў. Да нашага часу дайшлі клінапісныя таблічкі, у якіх песні пра Гільгамеша, якія з’яўляюцца часткай «Эпасу», запісаныя на чатырох мовах Старажытнага Усходу — шумерскай, акадскай, хурыцкай і хецкай. Найстаражытнейшыя з тэкстаў напісаны на шумерскай мове. Пры гэтым найбольш важнай лічыцца версія на акадскай мове, якая з’яўляецца велізарным мастацкім дасягненнем[6].

Захаваныя шумерскія паданні пра Гільгамеша не аб’яднаныя ў нейкую групу твораў. Усяго іх захавалася дзевяць, і ўсе яны адносяцца да катэгорыі эпічных помнікаў. Тры паданні вядомыя толькі па пераказах, астатнія шэсць захаваліся і былі выдадзеныя[7].

Раннія паданні адносяцца да так званага Ніпурскага канона, які быў часткай акада-шумерскага эпасу. Першапачаткова іх пратографы, верагодна, з’яўляліся часткай цыкла, які апавядаў пра кіраўнікоў горада Урука з Першай дынастыі Урука. Акрамя эпасу аб Гільгамешы, які быў пятым кіраўніком Урука, да нашага часу дайшлі паданні аб Энмеркары, другім кіраўніку Урука, і Лугальбандзе, чацвёртым кіраўніку і бацьку Гільгамеша[7].

Акада-шумерскія паданні, звязаныя з Гільгамешам, захаваліся ў спісах, датаваных пачаткам II тысячагоддзя да н. э. (каля XVIII стагоддзя да н. э.)[8]. Аднак на аснове шматлікіх апісак і недакладнасцей пісцоў, а таксама на аснове характару мовы, які выглядаў архаічным для гэтага часу, даследчыкі лічаць, што паэма была створана значна раней. З улікам таго, што паэма, мяркуючы па ўсім, была створана да ўстанаўлення царамі Ура адзінства боскага пантэона, а таксама на аснове дадзеных аб распаўсюджанні акадскай мовы на поўдні Месапатаміі, стварэнне паэмы адносяць да XXIII—XXI стагоддзяў да н. э.[9]

У цяперашні час вядомыя наступныя паданні:

• Гільгамеш і Ага — апавядае пра канфлікт Акі, цара Кіша, з Гільгамешам. У адрозненне ад іншых твораў пра Гільгамеша, цар не надзяляецца чароўна-казачнымі рысамі. Дадзеная паэма не была ўключана ў «Эпас пра Гільгамеша»[10][8][11].
• Гільгамеш і Гара жывых (Гільгамеш і Краіна жывых, Гільгамеш і Гара бессмяротнага) — апавядае аб паходзе Гільгамеша да волата Хувавы, які абараняў свяшчэнныя кедры[8][11].
• Гільгамеш і нябесны бык — апісваюцца каханне да Гільгамеша багіні Інін (Іштар), якую той адхіліў, і бітва Гільгамеша і яго раба Энкіду з нябесным быком, пасланым раззлаванай багіняй. Канец паэмы не захаваўся[8][11].
• Гільгамеш і вярба (Гільгамеш, Энкіду і падземнае царства) — апавядае пра тое, як Гільгамеш па просьбе багіні Інін выгнаў з вярбы львінагаловага арла і лiлiт, якія пасяліліся там, пасля чаго зрабіў для багіні з дрэва крэсла і ложак, а для сябе — барабан і палачку. Пазней барабан праваліўся ў апраметную, а пасланы за ім раб Энкіду вырашыў назад не вяртацца. Толькі пасля просьбы Гільгамеша багі дазволілі яму пагутарыць з духам Энкіду[8][11].
• Смерць Гільгамеша — апісвае, як Гільгамеш шукае бессмяротнасць, але даведваецца, што яна недасягальная. Паэма захавалася толькі ў фрагментах[11].
• Патоп — змяшчае апавяданне пра стварэнне чалавека, узнікненне царскай улады, патоп, а таксама пра тое, як цар Зіусудра выратаваўся ад патопу, пабудаваўшы карабель, і стаў бессмяротным. Канец таблічкі быў разбураны[12].

Ніхто ўжо не помніў аб Гільгамешы як аб гістарычнай асобе, калі ствараліся гэтыя паданні. Напісаныя ў жанры эпічнай паэмы, яны прымітыўныя па зместу і архаічныя па форме, чым моцна адрозніваюцца ад акадскай паэмы аб Гільгамешы, якая была створана ненашмат пазней[8].

Стварэнне «Эпасу»

На думку даследчыкаў «Эпасу», першыя песні пра Гільгамеша былі створаны яшчэ ў канцы першай палавіны III тысячагоддзя да н. э. Першыя таблічкі, якія дайшлі да нашага часу, былі створаны на 800 гадоў пазней. Прыкладна да гэтага часу адносяць і стварэнне акадскай версіі паэмы, якая, верагодна, канчаткова склалася ў апошняй трэці III тысячагоддзя да н. э. У 2-м тысячагоддзі да н. э. у Палесціне і Малой Азіі была створана іншая версія акадскай паэмы — «перыферыйная». Да гэтага ж часу адносяць і пераклад «Эпасу» на хурыцкую і хецкую мовы. Ад канца другога тысячагоддзя і да VII—VI стагоддзяў да н. э. быў створаны канчатковы варыянт «Эпасу» — «ніневійскі», які і быў знойдзены ў бібліятэцы Ашурбаніпала[6].

У аснову «Эпасу» леглі як міфалагічныя матывы, заснаваныя на рэлігійных вераваннях шумераў, так і гістарычныя легенды. Гільгамеш быў гістарычнай асобай — лугалем шумерскага горада Урука каля 2800—2700 гадоў да н. э. Яго імя, якое на шумерскай мове ўмоўна перадаецца як «Більгамес» (шум. Bil-ga-mes), згадваецца ў шумерскай таблічцы са спісам шумерскіх кіраўнікоў, датаванай пачаткам II тысячагоддзя да н. э. Аднак дастаткова рана Гільгамеш стаў абагаўляцца. З XVIII стагоддзя да н. э. яго імя ў форме «Більгемес» або «Більгамес» упамінаецца сярод шумерскіх божастваў. Вакол яго ўзніклі шматлікія легенды, у якіх ён уяўляўся боскім героем, сынам багіні Нінсун і героя Лугальбанды (па іншай версіі — духа «лілу»). Пазней імя Гільгамеша стала вельмі папулярна ў Вавілоніі, Хецкім царстве і Асірыі, з ім звязваўся вобраз героя, які змагаецца са звярамі, яго спадарожнікам быў герой паўбык-паўчалавек. Пазней лічылася, што Гільгамеш — бажаство, якое абараняе людзей ад дэманаў, суддзя замагільнага свету. Яго выявы змяшчалі ля ўваходу ў дом, бо лічылася, што такім чынам жыллё абаранялася ад злых духаў. У той жа час у афіцыйным кульце Гільгамеш нейкай асаблівай ролі не адыгрываў[13][14].

Сюжэт

Галоўнымі героямі «Эпасу» з’яўляюцца паўбог Гільгамеш — магутны воін, цар Урука, а таксама Энкіду — дзікі чалавек, якога багіня Аруру стварыла з гліны. Багіня стварыла Энкіду ў адказ на просьбы жыхароў Урука, незадаволеных іх уладаром — Гільгамешам, якога яны абвінавачваюць у тым, што буянства яго не ведае граніц. Энкіду павінен процістаяць Гільгамешу, а магчыма, і перамагчы яго[15].

Энкіду з цывілізаваным жыццём не знаёмы, жыве ў стэпе сярод дзікіх жывёл і не падазрае аб тым, для чаго ён створаны. Пры гэтым у Гільгамеша ўзнікаюць уявы, з якіх ён разумее, што яму наканавана знайсці сябра[15].

Аднойчы ва Урук прыйшла вестка аб тым, што ў стэпе з’явіўся нейкі магутны чалавек, які не дае паляваць, абараняючы жывёл. Гільгамеш вырашае паслаць да яго блудніцу, лічачы, што гэта прымусіць звяроў пакінуць Энкіду. Мэты сваёй ён дабіўся — Энкіду быў спакушан, пасля чаго блудніца забірае яго з сабой у горад, дзе ён далучаецца да цывілізацыі і ўпершыню спажывае хлеб і віно[15].

У горадзе Энкіду сустракаецца з Гільгамешам. Паміж імі адбываецца паядынак, але перамагчы нікому з іх не ўдаецца. Пасля гэтага яны становяцца сябрамі і ўдваіх пачынаюць здзяйсняць подзвігі. Яны ўступілі ў бітву з лютым Хумбабай, які ахоўвае горныя кедры, затым іх сапернікам становіцца жахлівы бык, якога паслала багіня Іштар, раз’юшаная на Гільгамеша за яго адмову падзяліць з ёй каханне. Забойства Хумбабы выклікае гнеў багоў, які абвальваецца на Энкіду, у выніку чаго той памірае[15].

Смерць Энкіду ўразіла Гільгамеша, ад гора ён бяжыць у пустыню, сумуе па другу, яго адчай велізарны. Гільгамеш у першы раз разумее, што ён смяротны, і ўсведамляе, што смерць — гэта лёс усіх людзей[15].

У выніку сваіх блуканняў Гільгамеш аказваецца на востраве блажэнных, дзе жыве Ут-напішцім — чалавек, які адзін з усіх стаў бессмяротным. Гільгамеш жадае зразумець, як гэта ўдалося Ут-напішціму, які расказвае пра гісторыю сусветнага патопу, пасля якога выжыў адзін ён. Пасля гэтага Ут-напішцім кажа Гільгамешу, што дзеля яго другі раз савет багоў не стане збірацца. Далей ён прапануе Гільгамешу знайсці спосаб перамагчы сон, аднак гэта аказваецца нездзяйсняльным[15].

Жонка Ут-напішціма, якая пашкадавала героя, угаварыла мужа зрабіць яму на развітанне падарунак. Гільгамеш атрымлівае веды аб кветцы вечнай маладосці, якую вельмі цяжка знайсці. Гільгамешу ўдалося знайсці, але не паспытаць кветку: калі ён вырашыў выкупацца, змяя з’ядае кветку, скідае скуру і становіцца маладой[15].

Пасля таго, што адбылося, герой вярнуўся ва Урук, дзе прапанаваў свайму стырнавому Уршанабі прагуляцца з ім па сценах горада, якія былі пабудаваныя самім Гільгамешам. Гільгамеш паказвае сцены і выказвае надзею, што нашчадкі будуць помніць пра яго ўчынкі[15].

У XII песні, якая мае пазнейшае паходжанне і была механічна далучана да «Эпасу», з’яўляецца даслоўным перакладам на акадскую мову другой часткі шумерскай паэмы «Гільгамеш і вярба». Яна апавядае аб тым, як Энкіду вырашае спусціцца ў падземны свет, каб вярнуць барабан, але пры гэтым парушае магічныя забароны і не можа вярнуцца назад. Гільгамеш звяртаецца з просьбай да багоў, у выніку яму было дазволена пагутарыць з духам Энкіду, які расказаў, якая бязрадасная доля мёртвых. Гэта частка, нягледзячы на тое, што яна не ўвязана з папярэднім сюжэтам, дазволіла падкрэсліць думку аб тым, што смерці нікому пазбегнуць не ўдасца[16].

«Эпас пра Гільгамеша» і Біблія

Асноўны артыкул: Сусветны патоп Вялікую цікавасць даследчыкаў выклікае апавяданне пра патоп, выкладзены ў табліцы XI «Эпасу» (радкі 9-199). У ім Утнапішцім расказвае Гільгамешу аб тым, як ён аказаўся адзіным, хто выжыў у стыхійным бедстве. Упершыню літаратурны пераклад гэтага апавядання быў апублікаваны ў снежні 1872 года Джорджам Смітам пад назвай «Уяўленні халдзеяў пра патоп», і ён выклікаў вялікую цікавасць не толькі ў Вялікабрытаніі, але і ва ўсім свеце[4].

У 1914 годзе Арно Пёбель апублікаваў фрагмент шумерскай таблічкі, у якім змяшчаецца апісанне патопу. Мяркуючы па ўсім, іменна дадзены тэкст з’яўляецца першакрыніцай апавядання пра патоп, які потым быў арганічна звязаны з «Эпасам»[12][17].

Многія даследчыкі звярнулі ўвагу на адпаведнасць апісання патопу ў «Эпасе» з Сусветным патопам, аб якім расказваецца ў Бібліі, у выніку чаго была выказана здагадка аб тым, што апісанне Сусветнага патопу ў Бібліі ўзыходзіць іменна да «Эпасу аб Гільгамешы». І гэтая гіпотэза выкарыстоўвалася ў якасці аднаго з аргументаў для абвяржэння святасці Бібліі[4].

У той жа час з улікам таго, што легенды пра патоп існуюць у многіх блізкаўсходніх народаў, існуе гіпотэза аб тым, што і «Эпас», і Біблія запазычылі звесткі пра патоп з агульнай крыніцы[18][19].

Даследчыкі знаходзяць у Бібліі і іншыя паралелі з «Эпасам». У прыватнасці, існуе падабенства паміж гісторыямі Энкіду і Шамхат і біблейскім апавяданнем аб Адаме і Еве[20]. Словы гаспадыні багоў Сідуры Гільгамешу (табліца X) фактычна пераказваюцца ў «Кнізе Эклеізіяста» (Экл, 9: 7-10)[21].

Публікацыі

Клінапісныя тэксты, транскрыпцыі з акадскай мовы

• Haupt Р. Das babylonische Nimrod-Epos. — Leipzig, 1884—1890. (Без транскрипции).
• Jensen P. Assyrisch-babylonische Mythen und Epen. Keilinschriftliche Bibliothek, VI, 1. — Berlin, 1900. (Без клинописного текста).
• Meissner В. Ein altbabylonisches Fragment des Gilgamosepos. Mitteilungen der Vorderasiatischen Gesellschaft, VII. — Leipzig, 1902.
• Dhorme E. Choix des textes religieux assyro-babyloniens. — Paris, 1907. (Без клинописного текста).
• Langdon S. Tha Epic of Gilgamish. Publications of the Babylonian Section of the University Museum of the University of Pennsylvania, X, 3. — Philadelphia, 1917.
• Ebeling E. Keilschrifttexte aus Assur Religiösen Inhalts. 28—34. Wissenschaftliche Veröffentlichung der Deutschen Orient-Gesellschaft. — Leipzig, 1915—1919.
• Jastrow M., Clay A. An Old Babylonian Version of the Gilgamesh Epic, Yale Orienial Series, Researches, IV, 3. — New Haven, 1920.
• Hrozný В. Keilschrifttexte ans Boghazköy, VI. — Leipzig, 1921.
• Keilschrifturkunden aus Boghazköy, IV. — Berlin, 1922.
• Keilschrifturkunden aus Boghazköy, VIII. — Berlin, 1924.
• Campbell Thompson R. The Epic of Gilgamish.. — Oxford, 1930.
• Gurney O. R. Two Fragments, from the Epic of Gilgamesh from Sultan Tepe. Journal of Cuneiform Studies, VIII, 3. — 1954. — P. 87, 39.
• Gurney O. R., Finkelstein J. J. The Sultantepe Tablets, I. — London, 1957. (Без транскрипции).
• Bauer Th. Ein viertes altbabylonisches Fragment des Gilgames-Epos. Jpurnal of Near Eastern Studies, XVI, 4. — 1957. — 254 p.
• Van Dijk J. J. Textes divers du Musée de Baghdad, II. «Sumer», XIII. — 1957. — 65 p.
• Van Dijk J. J. Un songe d’Enkidu. «Sumer», XIV. — 1958. — 114 p.
• Goetze A., Levy S. Fragment of the Gilgamesh Epic from Megiddo, «‘Atiqot», II. — 1959. — 121 p.

Шумерскія версіі (транскрыпцыі і пераклады)

• Kramer S. N. Gilgamesh and the Huluppu-tree / Oriental Institute of Chicago, Assyriological Studies, № 10. — Chicago, 1938.
• Kramer S. N. The Death of Gilgamesh / Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 94. — 1944.
• Kramer S. N. Gilgamesh and the Land of the Living / Journal of Cuneiform Studies, I, 1. — 1947.
• Kramer S. N. Gilgames and Agga / American Journal of Archaeiogy, LIII, 1. — 1949.
• Van Dijk J. J. A. Textes divers. Tabulae cuneiformae a F. M. T. de Liagre Böhl collectae, II. — Leiden, 1957.

Пераклады «Эпасу»

• Jensen P. Assyrisch-babylonische Mythen und Epen. «Keilinschriftliche Bibliothek», VI, 1. — Berlin, 1900.
• Dhorme Р. Choix de textes réligieux assyro-babyloniens. — Paris, 1907.
• Gressmann H. Altorientalische Texte zum Alten Testament. — Leipzig, 1909.; 2-е переработанное изд.: Leipzig, 1926. (Перевод Э. Эбелинга).
• Gressmann H., Ungnad A. Das Gilgamesch-Epos. — Gôttingen, 1911. (Перевод А. Унгнада).
• Ungnad A. Die Religion der Babylonier und Assyrer. — Jena, 1921.
• Campbell Thompson R. The Epic of Giigamish. — Oxford, 1928.
• Schott A. Das Gilgamesch-Epos. — Leipzig, 1938.; второе, полностью переработанное В. фон Зоденом издание: Stuttgart, 1958.
• de Liagre Böhl F. M. Th. Het Gilgamesj Epos. Nationaal heldendicht van Babylonia. — Amsterdam, 1941.; 2-е издание: Amsterdam, 1952; 3-е переработанное издание: Amsterdam, 1958 (з вялікім каментарыем).
• Heidel A. The Gilgamesh Epic and Old Testament Parallels. — Chicago, 1944..
• Pritchard J. B. Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testament. — Princeton, 1950.; 2-е переработанное изд.: Princeton, 1955. (Пераклад Э. Α. Спайзера; там жа пераклад часткі шумерскіх паэм аб Гільгамешы С. Н. Крамера).
• Matouš L. Epos о Gilgameâovi. — Praha, 1958.
• Furlani G. Miti babilonesi e assiri. — Roma, 1958.

На рускай мове

• Гумилев Η. С. Гильгамеш. — Пг.: Изд. Гржебина, 1919. (Перевод-переложение с французского).
• Эпос о Гильгамеше («О все видавшем») / Перевод с аккадского И. М. Дьяконова. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1961. — 221 с. — (Литературные памятники). (У 2006 годзе выдадзены рэпрынт.)
• Эпос о Гильгамеше («О все видавшем»). — М.: Художественная Литература, 1973. — С. 166—220.
• Гильгамеш / Перевод аккадского эпоса в стихотворном переложении Семена Липкина. — СПб.: Пушкинский дом, 2001. — 116 с. — ISBN 9785898030766.
• Ассиро-вавилонский эпос / Переводы с шумерского и аккадского языков В. К. Шилейко. Изд. подгот. В. В. Емельянов. Отв. ред. И. М. Стеблин-Каменский. — СПб.: Наука, 2007. — С. 353—400. — (Литературные памятники). — ISBN 978-5-02-026463-2.
• Эпос о Гильгамеше. О все видавшем. — М.: Эксмо, 2005. — 544 с. — (Антология мудрости). — ISBN 978-5-699-10874-9.

Зноскі

1. ↑ Керам К. Боги, гробницы, ученые. — С. 215—216.
2. 1 2 Керам К. Боги, гробницы, ученые. — С. 217—219.
3. 1 2 3 Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 132—134.
4. 1 2 3 4 Матвеев К. П., Сазонов А. А. Эпос о Гильгамеше и его связь с Библией.
5. 1 2 Крамер Сэмюэл Н. История начинается в Шумере. — С. 215—216.
6. 1 2 3 Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 91—92.
7. 1 2 Афанасьева В. К. Гильгамеш и Энкиду. Эпические образы в искусстве. — С. 97—99.
8. 1 2 3 4 5 6 Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 109—113.
9. ↑ Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 113—114.
10. ↑ Афанасьева В. К. Гильгамеш и Энкиду. Эпические образы в искусстве. — С. 103.
11. 1 2 3 4 5 Крамер Сэмюэл Н. История начинается в Шумере. — С. 222—225.
12. 1 2 Крамер Сэмюэл Н. История начинается в Шумере. — С. 175—180.
13. ↑ Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 103—108.
14. ↑ Иванов В.В. Ещё одно рождение Гильгамеша. — С. 257—280.
15. 1 2 3 4 5 6 7 8 Афанасьева В. К. Гильгамеш и Энкиду. Эпические образы в искусстве. — С. 110—111.
16. ↑ Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше. — С. 121—122.
17. ↑ История древнего мира. — С. 132—133.
18. ↑ Фрейзер Джеймс Джордж. Фольклор в Ветхом Завете. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1990. — ISBN 5-250-01011-3.
19. ↑ Вейнберг Й. Введение в Танах. Ч. 1. — М.—Иерусалим, 2002. — С. 165—166.
20. ↑ Gmirkin Russell. Berossus and Genesis, Manetho and Exodus. — Continuum, 2006. — С. 103.
21. ↑ Van Der Torn Karel. Did Ecclesiastes copy Gilgamesh?. — Feb 2000. — P. 22ff.

Літаратура

• Афанасьева В. К. Гильгамеш и Энкиду. Эпические образы в искусстве. — М.: Наука, 1979. — 219 с. — (Культура народов Востока).
• Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Мн.: Харвест, 2004. — 752 с. — ISBN 985-13-1472-2.
• Иванов В. В. Ещё одно рождение Гильгамеша. — М.: 2000. — С. 257—280.
• Керам К. Боги, гробницы, ученые / Пер. с нем. А. С. Варшавского; Послесл. и коммент. В. И. Гуляева. — М.: Республика, 1994. — ISBN 5-250-02261-8.
• Крамер Сэмюэл Н. История начинается в Шумере / Под редакцией и с предисловием академика В. В. Струве; Перевод Ф. Л. Мендельсона. — М.: Наука, 1965. — 256 с.
• Масленков И.В. Сердце рождающего мрак. — АСТ, 2005. — ISBN 5-17-025479-2.
• Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше («О все видавшем») / Перевод с аккадского И. М. Дьяконова. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1961. — С. 91—143. — (Литературные памятники).
• Матвеев К. П., Сазонов А. А. Земля Древнего Двуречья: История, мифы, легенды, находки и открытия. — М.: Молодая гвардия, 1986. — 160 с.
• История древнего мира / Под редакцией И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — Изд. 3-е, испр. и доп. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1989. — Т. 1. Ранняя древность. — 470 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-02-016782-7.

Спасылкі

	Эпас пра Гільгамеша на Вікісховішчы

• The Epic of Gilgames(англ.) . The Digital Library Book. Архівавана з першакрыніцы 28 красавіка 2013. Праверана 27 красавіка 2013.
• Эпас на youtube(англ.) . Праверана 5 лістапада 2014.

Тэмы гэтай старонкі (12):
Тэксты і надпісы Старажытнай Месапатаміі
Літаратура Старажытнай Месапатаміі
Шумерская міфалогія
Літаратурныя творы паводле алфавіта
Вікіпедыя:Спасылка на Вікісховішча непасрэдна ў артыкуле
Эпічныя творы
Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
Вікіпедыя:Спасылка на Вікікрыніцы непасрэдна ў артыкуле
Вікіпедыя:Істотныя артыкулы
Легенды
Біблейскія артэфакты
Кнігі 2 тысячагоддзя да н. э.