wd wp Пошук: ⬜

Уцёкі групы Дзевятаева

Уцёкі групы Дзевятаева — уцёкі групы з дзесяці савецкіх ваеннапалонных на чале з лётчыкам-знішчальнікам М. П. Дзевятаевым на захопленым нямецкім самалёце-бамбардзіроўшчыку Heinkel He 111 8 лютага 1945 годзе з нямецкага канцэнтрацыйнага лагера пры палігоне Пенемюндеэ (з вострава Узедам, на якім праводзіліся выпрабаванні ракет Фау-1 і Фау-2).

Склад групы

У склад групы, якая здзейсніла ўцёкі на нямецкім самалёце-бамбардзіроўшчыку, уваходзілі 10 савецкіх ваеннапалонных:

• Міхаіл Дзевятаеў — савецкі лётчык-знішчальнік, 104 ГЗАП (гвардзейскі знішчальны авіяцыйны полк), 9 ГЗАД (гвардзейская знішчальная авіяцыйная дывізія, камандзір А. І. Пакрышкін[1][2]), старэйшы лейтэнант, ураджэнец вёскі Тарбеева (Мардовія). Быў збіты 13 ліпеня 1944 года ў баі пад Львовам, пакінуў падбіты самалёт з парашутам, прызямліўся ў размяшчэнні праціўніка, быў узяты ў палон і накіраваны ў Лодзінскі лагер, затым — у Новы Кенігсберг, адкуль разам з іншымі палоннымі спрабаваў бегчы, зрабіўшы падкоп. Пасля няўдалай спробы ўцёкаў накіраваны ў лагер смерці Заксенхаўзен, дзе цырульнік-падпольшчык, які спачувае камуністам, замяніў яго жэтон смяротніка на жэтон памерлага ў лагеры настаўнікі з Украіны Рыгора Сцяпанавіча Нікіценка[3]. Некаторы час знаходзіўся ў лагернай камандзе «таптуноў», якія выпрабоўваюць абутак на трываласць па замове вытворцаў абутку, а ў кастрычніку пад чужым імем быў у складзе групы зняволеных накіраваны на востраў Узедам[4]. Па ўласных прызнаннях, Дзевятаеў задумаў ўцёкі на варожым самалёце практычна адразу пасля траплення ў палон (верагодна, пасля таго, як у першыя дні палону пачуў ад Сяргея Вандышэва аповяд аб няўдалай спробе іншага палоннага савецкага лётчыка захапіць нямецкі самалёт у паветры)[5].
• Іван Крываногаў — ураджэнец вёскі Карынкаў[6] Борскага раёна Ніжагародскай вобласці, быў пехацінцам і насіў званне лейтэнанта. Удзельнічаў у бітвах на мяжы, трапіў у палон у першыя дні вайны (6 ліпеня 1941 года)[7]. У палоне жыў пад выдуманымі імем «Іван Корж», выдаючы сябе за ўкраінца. Гэтак жа, як і Дзевятаеў, удзельнічаў у няўдалай падрыхтоўцы ўцёкаў; пры падрыхтоўцы ўцёкаў забіў лагернага паліцая, за што быў адпраўлены ў канцлагер Нацвейлер-Штрутгаф пад Страсбургам, а адтуль, у канцы 1943 года — на востраў Узедом; у 1944 годзе спрабаваў разам з групай аднадумцаў арганізаваць уцёкі з вострава на лодцы, аднак рэалізаваць свой план ім не ўдалося[8].
• Уладзімір Сакалоў — ураджэнец Валагодскай вобласці, артылерыст, у палон трапіў у пачатку 1942 года, два разы спрабаваў бегчы, за спробу ўцёкаў быў адпраўлены ў канцлагер, дзе пазнаёміўся з Крываногавым[8], разам яны былі накіраваны на Узедом і разам планавалі ўцёкі з вострава на лодцы.
• Уладзімір Немчанка — 1925 года нараджэння, беларус, ураджэнец Навабеліцы (цяпер раён горада Гомель), удзельнік абароны горада 12-19 жніўня 1941 года ў складзе Гомельскага палка народнага апалчэння, у ходзе якой трапіў у палон[9]. Пасля спробы ўцёкаў немцы выбілі яму адно вока і адправілі на востраў Узедом[8].
• Фёдар Адамаў — ураджэнец вёскі Белая Калітва Растоўскай вобласці.
• Іван Алейнік — ураджэнец кубанскай станіцы Анастасіеўская, пачатак вайны сустрэў ва Украіне падчас заняткаў у палкавой школе ў званні сяржанта. Яго узвод трапіў у акружэнне і не змог прабіцца да сваіх, пасля чаго ён на базе ўзвода арганізаваў партызанскі атрад; трапіў у палон і быў адпраўлены на работы ў Германію[10].
• Міхаіл Емец — ураджэнец вёскі Боркі Гадзячскага раёна Палтаўскай вобласці, быў палітруком і насіў званне старшага лейтэнанта. Трапіў у палон у чэрвені 1942 года[7].
• Пётр Куцергін — 1921 года нараджэння, месца нараджэння — станцыя Чарнушка Свярдлоўскай вобласці (у цяперашні час станцыя знаходзіцца на тэрыторыі Пермскага краю)[11].
• Мікалай Урбановіч — ураджэнец вёскі пад Бабруйскам, трапіў у палон хлопчыкам і быў сагнаны ў Германію ў час наступлення нямецкіх войскаў у 1941 годзе. Пасля двух спробаў уцёкаў быў адпраўлены ў канцлагер, а адтуль, у 1943 годзе — на Узедам. Пазнаёміўся з Дзевятаевым падчас працы ў брыгадзе, праз яго Дзевятаеў усталёўваў кантакт з групай Крываногава — Сакалова[12].
• Цімафей Сердзюкоў (ва ўспамінах Дзевятаева згадваецца як Дзмітрый) — пазнаёміўся з Дзевятаевым ў лагеры, пасля таго як той пазбег смерці, схаваўшыся пад прозвішчам Нікіценка. Сердзюкоў быў суседам Дзевятаева па нарам, і разам з ім быў накіраваны на Узедом. Па ўспамінах Дзевятаева і Крываногава, меў вельмі неспакойны характар і, ведаючы пра таямніцы Девятаева, а затым — і аб плане ўцёкаў, дастаўляў ім нямала турботы.

Падрыхтоўка да ўцёкаў

Пасля прыбыцця на востраў Дзевятаеў зблізіўся з Крываногавым і Сакаловым, якія з групай савецкіх палонных планавалі ўцёкі на лодцы праз праліў, і паспрабаваў пераканаць іх у тым, што лепш бегчы на захопленым варожым самалёце,[13][8] пасля чаго яны разам сталі набіраць каманду з вязняў, якія працавалі побач з аэрадромам, імкнучыся з’яднаць у аэрадромнай камандзе надзейных людзей якія выклікаюць давер выцесніць з яе тых, хто выклікаў асцярогі. Нейкага Цыгана, памочніка брыгадзіра з ліку вязняў, выціснулі з аэрадромнай групы, інсцэніраваўшы крадзеж; на яго месца быў пастаўлены Немчанка. Падчас работ і па вечарах у бараку Дзевятаеў таемна вывучаў прыборныя панэлі і абсталяванне кабіны самалёта Heinkel-111 па фрагментах кабін разбітых машын, якія знаходзіліся на сметніку побач з аэрадромам. Дэталі запланаваных уцёкаў абмяркоўваліся невялікай групай, з размеркаваннем роляў паміж асноўнымі ўдзельнікамі і абмеркаваннем дзеянняў у розных сітуацыях, якія могуць паўстаць пры рэалізацыі плана.[14][8] Самалёт Heinkel-111, пасля захоплены, быў намечаны групай Дзевятаева прыкладна за месяц да ўцёкаў, — як высветлілася пазней, ён нёс на борце радыёапаратуру, якая выкарыстоўвалася ў выпрабаваннях ракет.[15][16] Незадоўга да ўцёкаў па савету Девятаева прапанаваў нямецкаму салдату-зянітчыку, які спачуваў рускім ваеннапалонным, прыняць удзел у уцёках; той адмовіўся, баючыся за сваю сям’ю, аднак нікога з змоўшчыкаў не выдаў.[8] Па словах Крываногава, яшчэ некалькі чалавек ведалі ці здагадваліся аб уцёках, але ў канчатковы склад па тых ці іншых прычынах не трапілі, — у аднаго з членаў каманды, у апошнюю ноч перад уцёкамі паўсталі сумневы ў поспеху мерапрыемства, і ён адмовіўся ад удзелу ва ўцёках. За некалькі дзён да ўцёкаў у Девятаева адбыўся канфлікт з мясцовымі крымінальнымі элементамі, якія вынеслі яму адтэрмінаванай смяротны прысуд («дзесяць дзён жыцця»),[17] што вымусіла яго паскорыць падрыхтоўку ўцёкаў.

Уцёкі

Збор групы і забойства канваіра

Раніцай 8 лютага 1945 года Міхаіл Дезвятаещ, убачыўшы ў акно зоркі на небе і адзначыўшы паляпшэнне надвор’я пасля некалькіх дзён непагадзі, палічыў, што гэты дзень будзе ўдалым для даўно запланаваных уцёкаў.[18] Ён паведаміў аб сваім рашэнні бліжэйшаму паплечніку Івану Крываногаву і папрасіў яго знайсці некалькі цыгарэт. Крываногаў абмяняў у іншага вязня цеплы пуловер на цыгарэты і аддаў іх Дзевятаеву. Затым Дзевятаеў, абышоўшы баракі, паведаміў аб сваім рашэнні Уладзіміру Сакалову, Уладзіміру Немчанка, Пятру Куцергіну і Міхаілу Емецу. Малады хлопец Цімафей Сердзюкоў (якога Дзевятаеў лічыў Дзмітрыем), здагадаўшыся аб вырашэнні Дзевятаева, таксама папрасіўся ў групу. Падчас фарміравання працоўных «пяцёрак» Немчанка і Сакалоў паклапаціліся аб тым, каб члены існуючага калектыву былі выведзеныя на працы каля аэрадрома двума працоўнымі «пяцёркамі», адціснуўшы са сфармаваных груп старонніх.

Выконваючы гаспадарчыя работы, яны з боку назіралі за перасоўваннямі на аэрадроме. Дзевятаеў заўважыў «Юнкерс», каля якога не было лётчыкаў, і вырашыў захапіць яго, аднак, наблізіўшыся да яго са сваёй групай, выявіў, што не ўкамплектаваны самалёт не гатовы да палёту. Салдат-канваір заўважыў, што група самавольна наблізілася да самалётаў, аднак Сакалоў патлумачыў канваіру, што напярэдадні атрымаў указанне ад нямецкага майстра, які кіраваў працамі, адрамантаваць капанір (сховішча для самалётаў). Калі рабочыя-рамонтнікі на аэрадроме сталі зачахляць маторы самалётаў, рыхтуючыся да абедзеннага перапынку, Дзевятаеў даў указанне развесці вогнішча, ля якога канваір і арыштанты маглі б пагрэцца (прыкладна ў 12 гадзін па мясцовым часе)[19] і падагрэць абед, які ім павінны былі прынесці. Пасля гэтага група перайшла да актыўных дзеянняў. Сакалоў агледзеўся і пераканаўся, што паблізу няма старонніх, Крываногаў па сігнале Дзевятаева забіў канваіра, ударыўшы яго загадзя нарыхтаванай жалезнай заточкай у галаву. Крываногаў забраў вінтоўку забітага канваіра, а Дзевятаеў аб’явіў тым, хто яшчэ не быў дасведчаны, што «цяпер паляцім на Радзіму». Гадзіннік, узяты ў забітага вахтмана, паказваў 12 гадзін 15 хвілін па мясцовым часе[19].

Захоп бамбавіка «Хейнкель», праблемы пры ўзлёце

Калі механікі сышлі з аэрадрома на абедзенны перапынак, Дзевятаеў з Сакаловым непрыкметна падабраліся да загадзя вызначаным бамбавіку «Хейнкель». Забраўшыся на крыло, Дзевятаеў ударам калодкі збіў замак, што закрываў уваход у самалёт, пракраўся ў фюзеляж, а затым і ў пілотскую кабіну. Сакалоў па яго ўказанні дастаў з футарала маторы. Паспрабаваўшы завесці матор, Дзевятаеў выявіў, што ў самалёце няма акумулятара, без якога завесці самалёт немагчыма, і паведаміў пра гэта астатнім таварышам, якія падышлі да самалёта крыху пазней. (У некаторых публікацыях гаворыцца аб тым, што групу вёў Пётр Куцергін, які апрануў шынель забітага ахоўніка і які канваіра;[19] у іншых сцвярджаецца, што шынель ахоўніка была ў крыві, і таму карыстацца ёю было нельга.) На працягу некалькіх хвілін ім удалося знайсці каляску з акумулятарамі і падагнаць яе да самалёта.

Дзевятаеў запусціў абодва маторы самалёта, даў указанне ўсім падняцца на борт і схавацца ў фюзеляжы, і самалёт выруліў на ўзлётную паласу. Самалёт набраў хуткасць, аднак па незразумелых прычынах штурвал самалёта не ўдавалася адхіліць, і самалёт не узлятаў. Выкаціўшыся за ўзлётную паласу недалёка ад узбярэжжа, Дзевятаеў прытармазіў самалёт і рэзка разгарнуў яго; самалёт стукнуўся аб зямлю, аднак шасі не пацярпелі. На самалёце узнікла паніка, нехта з членаў каманды прыгразіў Девятаеву вінтоўкай. Дзевятаеў выказаў здагадку, што ўзляцець перашкодзілі няснятые шрубцынгі рулявога кіравання, аднак гэта здагадка не пацвердзілася. На ўзлётнай паласе сабраліся нямецкія салдаты, якія не разумелі, што адбываецца. Дзевятаеў вырашыў зрабіць другую спробу ўзляцець і накіраваў самалёт на салдат, і яны тут жа разбегліся, пасля чаго павёў самалёт назад да стартавай пляцоўцы. Пры другой спробе ўзлёту Дзевятаеў зразумеў, што ўзляцець у першы раз перашкодзілі трымеры руля вышыні, устаноўленыя «на пасадку». Девятаев і яго таварышы сілай дабралі штурвал, пасля чаго машына пайшла на ўзлёт.[20]

Палёт і сыход ад пераследу

Пасля ўзлёту самалёт стаў рэзка набіраць вышыню і губляць хуткасць, а пасля спробы выраўнаваць вышыню штурвалам стаў рэзка зніжацца. Аднак Дзевятаеву ўдалося знайсці на незнаёмым самалёце штурвал трымера вышыні і стабілізаваць вышыню палёту[20] (па словах Дзевятаева, гадзіны паказвалі 12:36, а ўся аперацыя заняла 21 хвіліну[19][прым 1]). Тым часам штаб СПА быў абвешчаны аб згоне, — на аэрадроме была аб’яўлена трывога, а зенітчыкі і лётчыкі-знішчальнікі атрымалі загад збіць захоплены самалёт. На перахоп быў узняты знішчальнік, пілатуемы уладальнікам двух «Жалезных крыжоў» і «Нямецкага крыжа ў золаце» обер-лейтэнантам Гюнтэрам Хобамам (ням.: Günter Hobohm[21]), аднак без ведання курсу «Хейнкеля» выявіць яго можна было толькі выпадкова. Пазней самалёт Дзевятаева быў знойдзены паветраным асам палкоўнікам Вальтэрам Далем, калі я вяртаўся з задання на «Фоке-Вульфе-190», але загад нямецкага камандавання «збіць самотны „Хейнкель“» ён выканаць не змог з-за адсутнасці боепрыпасаў (па ўспамінах самога Даля, ён выпусціў свае апошнія боепрыпасы па «Хейнкелю», але не меў магчымасці яго пераследваць, паколькі ў яго самалёце скончылася паліва[8]). Дзевятаев накіраваў самалёт у аблокі і адарваўся ад пераследу.

Экіпаж па сонцу вызначыў кірунак палёту: самалёт ішоў на поўнач, у бок Скандынаўскага паўвострава. Вызначыўшы, што ў паліўных баках «Хейнкеля» маецца значны запас гаручага, ўцекачы вырашылі не садзіцца ў Скандынавіі, а павярнуць на ўсход і ляцець па-над морам курсам на Ленінград. Аднак пасля некаторага разважання яны аддалі перавагу не падвяргаць свае жыцце небяспецы, летучы на нямецкім самалёце з апазнавальнымі знакамі Люфтваффе над савецкай тэрыторыяй, а яшчэ раз змяніць кірунак, павярнуць на поўдзень і сесці за лініяй фронту.

Пасадка ў размяшчэнні савецкіх войскаў

«Хейнкель» наблізіўся да берагавой лініі ў раёне баявых дзеянняў, прыкладна ў 300-400 кіламетраў ад месца старту. Па самалёту адкрыла агонь савецкая зенітная артылерыя, і ён загарэўся. Девятаеву ўдалося збіць полымя, кінуўшы самалёт ўніз са слізгаценнем, і выраўнаваўшы яго над лесам. Пасля «жорсткай пасадкі» параненыя уцекачы выбраліся з самалёта і, не будучы цалкам упэўненымі, што прызямліліся ў размяшчэнні савецкіх войскаў (як высветлілася пасля, самалёт прызямліўся ў размяшчэнні 61-й арміі ў раёне горада Вольдемберга, прыкладна ў 8 кіламетрах за лініяй фронту[прым 2]), паспрабавалі схавацца ў бліжэйшым лесе, аднак знясілелі і былі вымушаныя вярнуцца да самалёта. Неўзабаве яны былі падабраныя савецкімі салдатамі (якія спачатку прынялі іх за немцаў) і транспартаваны ў размяшчэнне часткі, адкуль праз некалькі дзён былі перапраўленыя ў ваенны шпіталь.[22]

Далейшы лёс удзельнікаў ўцёкаў

Лёс М. П. Девятаева

Дзевятаеў ў 1945 годзе знаходзіўся на тэрыторыі Польшчы і Германіі, занятай савецкімі войскамі, падвяргаўся допытам і праверкам (па некаторых дадзеных, ён быў змешчаны ў фільтрацыйны лагер у Польшчы, які знаходзіўся пад кантролем савецкіх войскаў)[23]. У верасні 1945 года С. П. Каралеў, які працаваў пад псеўданімам «Сяргееў», выклікаў яго на востраў Узедо=ам і прыцягнуў для кансультацый. У канцы 1945 года Дзевятаеў быў звольнены ў запас (па некаторых дадзеных, ён непрацяглы час знаходзіўся на тэрыторыі калоніі-пасялення ў Пскоўскай вобласці)[16][23] і доўгі час, як былы ваеннапалонны, адчуваў цяжкасці з пошукам працы. У 1946 годзе (па іншых дадзеных — у пачатку 1950-х)[16] ён вярнуўся ў Казань і ўладкаваўся на працу ў Казанскім рачным порце грузчыкам, затым вывучыўся на капітана-механіка, але некаторы час мог плаваць толькі на службовым катэры.[8] У некаторых публікацыях ўтрымліваюцца звесткі аб тым, што Девятаев быў асуджаны за «здраду Радзіме» і адпраўлены ў лагеры, але праз 9 гадоў трапіў пад амністыю[16]. Праз 12 гадоў пасля падзей, 15 жніўня 1957 года па ініцыятыве С. П. Каралева Дзевятаеву было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза[24] (па некаторым звесткам, узнагарода была ўручана за ўклад у савецкае ракетабудаванне), а іншыя ўдзельнікі ўцёкаў ўзнагароджаны ордэнамі (у тым ліку пасмяротна). Неўзабаве пасля ўзнагароджання Дзевятаеву былі даручаны выпрабаванні «Ракеты» — аднаго з першых савецкіх суднаў на падводных крылах; ён доўгія гады працаваў капітанам рачных судоў, і стаў першым капітанам цеплахода «Метэор».[8] Практычна да канца жыцця актыўна ўдзельнічаў у грамадскім жыцці, дзяліўся ўспамінамі, неаднаразова наведваў востраў Узедом і сустракаўся з іншымі ўдзельнікамі падзей, выдаў дзве аўтабіяграфічныя кнігі аб падзеях — «Уцёкі з пекла» і «Палёт да сонца».

Лёс іншых удзельнікаў ўцёкаў

У канцы сакавіка 1945 года пасля праверкі і лячэння 7 з 10 удзельнікаў уцёкаў (Сакалоў, Куцергин, Урбановіч, Сердзюкоў, Алейнік, Адамаў, Немчанка) былі залічаны ў адну з рот 777-га стралковага палка (па іншых дадзеных — у 447 стралковы Пінскі полк 397 стралковай дывізіі)[7] і адпраўленыя на фронт[прым 3] (нават Немчанка, які страціў адно вока, угаварыў адправіць яго на фронт у якасці санітара стралковай роты). Трое афіцэраў — Дзевятаеў, Крываногаў і Емец — да канца вайны заставаліся па-за зонай баявых дзеянняў, чакаючы пацверджання воінскіх званняў.

Рота, у якую былі залічаны сямёра з дзесяці уцекачоў, ўдзельнічала ў штурме горада Альтдама. 14 красавіка, падчас фарсіравання Одэра, загінулі Сакалоў і Урбановіч, паранены Адамаў. Па звестках Дзевятаева: Кутергин, Сердзюкоў і Немчанка загінулі ў баі за Берлін, за некалькі дзён да перамогі, а Алейнік загінуў на Далёкім Усходзе, у вайне з Японіяй.[25] З семярых застаўся ў жывых толькі адзін — Адамаў, ён вярнуўся ў пасёлак Белая Калітва Растоўскай вобласці і стаў шафёрам. Емец пасля вайны вярнуўся ў Сумская вобласць і стаў брыгадзірам у калгасе.[8]

Значэнне

Уцёкі групы Дзевятаева устрывожыў нямецкае камандаванне. Праз некалькі дзён на востраў прыбыў Герынг і загадаў расстраляць каменданта лагера і начальніка авіябазы (аднак Гітлер адмяніў яго ўказанне і аднавіў на пасадзе каменданта). Паводле некаторых крыніц, згон самалёта, забяспечанага асаблівай радыёапаратурай, зрабіў далейшыя выпрабаванні ФАУ-2 настолькі праблематычнымі, што Гітлер назваў пілота асабістым ворагам[16].

Пасля ўцёкаў Дзевятаеў паведаміў каардынаты ракетных установак камандуючаму 61-й арміяй Бялову[26][прым 4]. У сакавіку 1945 года ракетная база на востраве была занятая савецкімі войскамі, і туды была накіравана група савецкіх спецыялістаў для азнаямлення з нямецкай ракетнай тэхнікай[23]. У верасні 1945 года Дзевятаева прывезлі на Узедом у распараджэнне С. П. Каралева[16].

У 1947 годзе было праведзена выпрабаванне адноўленай ракеты ФАУ-2, а ў 1948 годзе — першай савецкай ракеты, створанай на аснове ФАУ-2. Па некаторых ацэнках, гэты поспех у значнай ступені звязаны з уцёкамі Дзевятаева і захопам дэталяў ФАУ-2 у лагеры Пенемюндэ.

Адлюстраванне ў культуры

Ўцёкі Девятаева і яго групы з нямецкага палону атрымаў адлюстраванне ў некалькіх кнігах і кінафільмах(Дагнаць і знішчыць. (Уцёкі лётчыка Міхаіла Девятаева), фільм “Паляванне на аднарога”, а таксама ў шматлікіх публікацыях у перыядычным друку.

Дзве аўтабіяграфічныя кнігі па матывах падзей — «Уцёкі з пекла» і «Палёт да сонца» — былі напісаны Дзевятаевым, адна — «Радзіма кліча» — Кривоноговым.

У Казані на Арском могілках адкрыты помнік лётчыку Девятаеву[27]. У пасёлку Тарбеева (Мардовія) быў адкрыты дом-музей Героя Савецкага Саюза М. П. Дpевятаева. На востраве Узедом, адкуль вылецела на захопленым «Хейнкеле» група Девятаева, быў усталяваны абеліск з імёнамі ўсіх удзельнікаў ўцёкаў[28]. Памятны абеліск з імёнамі ўдзельнікаў ўцёкаў усталяваны таксама ў Мемарыяльным комплексе ў цэнтральнай частцы горада Саранска. Прысвечаныя пабегу помнікі былі адкрыты ў Палтаве[29], Волагдзе[30], Ніжнім Ноўгарадзе, Гулькевичах[31], Новакузнецку[32] Гомеле[33] і ў іншых гарадах.

У 1974 годзе ў выдавецтве «Вясёлка» (Кіеў, УССР) выйшла дакументальна-аўтабіяграфічная аповесць М. П. Девятаева і Анатоля Хорунжия «Втеча з острова Узедом» («Уцёкі з вострава Узедам»)

Гл. таксама

• Боб Гувер — амерыканскі ваеннапалонны, які скраў спісаны знішчальнік Fw 190 у Галандыю, адзін з бацькоў сучаснай аэрабатыкі.

Заўвагі

1. ↑ У кнізе Девятаева паказваецца 11:45, у пазнейшых успамінах з’яўляецца 12:36
2. ↑ Добегнеў ўвечары 9 лютага 1945 г. (да пачатку Усходне-Памеранскай аперацыі) называўся Вольденбергам (магчымая памылка ў успамінах Крываногава, так як яны пісаліся ў 1962 годзе) і знаходзіўся прыкладна ў 30 км ад лініі фронту, па-за зонай дыслакацыі 61 арміі. Апошняя знаходзілася на ўчастку ад перадавой Арнсвальде (цяпер Хошчне) да Пірыца (цяпер Пыжыце). Па іншых крыніцах (Сочнева, 2009), месца пасадкі знаходзілася на поўдзень ад населенага пункта Голлин. Аднак, гэта нямецкае назву маюць шмат населеных пунктаў у паўночна-заходняй Польшчы, і ні адзін з іх не знаходзіцца ў паказаным раёне.
3. ↑ У некаторых публікацыях сцвярджаецца, што іх накіравалі ў штрафныя батальёны, аднак указаная рота не была штрафной.
4. ↑ У пачатку 1943 года карта размяшчэння і схема плігона Пенемюндэ былі пераданыя англічанам двумя польскімі зняволеннымі. На падставе гэтага паведамлення і ншых дадзеных, атрыманых брытанскай разведкай, палігон падвяргаўся бамбардыроўкам стратэгічнай авіяцыі RAF, пачынаючы з канца ліпеня 1943 года. Гл. Garliński, Józef (1978). Hitler’s Last Weapons: The Underground War against the V1 and V2. New York: Times Books. pp. 52, 82.

Зноскі

1. ↑ 216-я истребительная авиационная дивизия (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 10 лютага 2019.
2. ↑ Гвардия громит врага // Покрышкин - Познать себя в бою.
3. ↑ Девятаев, 1972, с. 90
4. ↑ Герой Советского Союза Девятаев Михаил Петрович (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 10 лютага 2019.
5. ↑ Девятаев, 1972, с. 26
6. ↑ Нижегородский некрополь - Кривоногов И.П. (нявызн.).
7. 1 2 3 Полет из ада — в бессмертие (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 10 лютага 2019.
8. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Кривоногов, 1963
9. ↑ Володя, Володенька… (нявызн.).
10. ↑ Иван Олейник: из легендарной десятки (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 10 лютага 2019.
11. ↑ Место погибших — в сердцах живых! (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 10 лютага 2019.
12. ↑ Девятаев, 1972, с. 147-149
13. ↑ Девятаев, 1972, с. 164-165
14. ↑ Девятаев, 1972, с. 182
15. ↑ Девятаев, 1972, с. 193-194
16. 1 2 3 4 5 6 Наталия Беспалова, Михаил Черепанов.. Личный враг фюрера. Герой Советского Союза Михаил Девятаев пострадал из-за дамского каприза (нявызн.). «Российская газета» — Волга — Урал (№3366 от 16 декабря 2003 г.). Праверана 11 студзеня 2011.
17. ↑ Девятаев, 1972, с. 207-209
18. ↑ Девятаев, 1972, с. 221
19. 1 2 3 4 Василий Песков.. Побег Михаила Девятаева (нявызн.). Российская газета (4 мая 2007). Праверана 3 верасня 2010.
20. 1 2 Девятаев, 1972, с. 252
21. ↑ World War 2 Awards.com - HOBOHM, Günter (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 14 студзеня 2013. Праверана 13 студзеня 2013.
22. ↑ Девятаев, 1972, с. 268
23. 1 2 3 Михаил Черепанов. Подвиг Девятаева: пора рассказать правду (арх. 18 красавіка 2012) // Вечерняя Казань : газета. — 2008. — № 110.
24. ↑ Михаил Черепанов. Тайна подвига Девятаева // Казанские ведомости : газета. — 2012. — № 98 от 6 июля.
25. ↑ Девятаев, 1972, с. 270
26. ↑ Михаил Черепанов. Завещание Михаила Девятаева. Сенсационная сторона подвига легендарного летчика // Казанские ведомости : газета. — 2008. — № 130/131 от 7 октября.
27. ↑ Прэзідэнт Рэспублікі Татарстан(недаступная спасылка)
28. ↑ Побег из ада Михаила Девятаева > Зубова Поляна (Мордовия) (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 10 лютага 2019.
29. ↑ В Полтаве откроют памятник «Побег из ада» (нявызн.). Mignews.com.ua (26 лютага 2010). Архівавана з першакрыніцы 17 чэрвеня 2012. Праверана 10 лютага 2019.
30. ↑ Памятник под названием «Побег из ада» появился сегодня в Вологде (нявызн.). Комсомольская Правда (6 мая 2010). Архівавана з першакрыніцы 17 чэрвеня 2012. Праверана 10 лютага 2019.
31. ↑ Памятник «Побег из Ада» в Гулькевичи (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2013. Праверана 28 лютага 2013.
32. ↑ Памятный знак «Побег из ада» (нявызн.). Библиотека им. Н.В. Гоголя (2015-30-07). Архівавана з першакрыніцы 15 лютага 2018. Праверана 10 лютага 2019.
33. ↑ 74 года назад белорус совершил побег на самолёте с секретного острова фашистов.

Літаратура

• Девятаев М. П. Полёт к солнцу / Литературная запись А. М. Хорунжего. — М.: ДОСААФ, 1972. — 272 с. — 150 000 экз.
• Кривоногов И. П. Родина зовёт. Записки офицера советской армии / Литературная запись Ирины Сидоровой.. — Горький, 1963. — 192 с. — 75 000 экз.

Тэмы гэтай старонкі (6):
Катэгорыя·Ваеннапалонныя СССР
Катэгорыя·Старонкі з няправільным сінтаксісам спасылак на крыніцы
Катэгорыя·1945 год у Германіі
Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з непрацоўнымі спасылкамі
Катэгорыя·Падзеі 8 лютага
Катэгорыя·Люты 1945 года