Тыграйскі канфлікт — узброенае супрацьстаянне паміж федэральным урадам Эфіопіі і мясцовымі ўладамі рэгіёну Тыграй, якое ўспыхнула 4 лістапада 2020 года. Прычынамі канфлікту сталі даўнія супярэчнасці паміж федэральным урадам Абія Ахмеда Алі і кіруючай штатам партыяй Народны фронт вызвалення Тыграя. Алі з самага пачатку свайго прэм’ерскага тэрміну прыкладаў намаганні для зніжэння ўплыву НФВТ. У адказ партыя ігнаравала асобныя федэральныя акты і ўказанні на тэрыторыі рэгіёну.
У выніку лістападаўскай аперацыі ўрадавая армія Эфіопія змагла выцесніць праціўніка з галоўных гарадоў і аднавіць кантроль над большай часткай Тыграя. Нягледзячы на шэраг буйных паражэнняў НФВТ працягнуў супраціў і нават змог утрымаць некаторыя горныя раёны рэгіёну. Адначасова падчас канфлікту бакі абвінавачвалі тыя ці іншыя замежныя сілы ў прамым удзеле ў вайне, што напаліла палітычную абстаноўку ў гэтай частцы Афрыкі.
У чэрвені 2021 года антыўрадавыя сілы разгортваюць наступленне. Да канцы месяца эфіопскія войскі і іх саюзнікі былі выбіты з часткі цэнтральнага і ўсходняга Тыграя, у тым ліку рэгіянальнай сталіцы Мэкэле. У кастрычніку ўлады распачалі спробу рэваншу за летнія падзеі, але пацярпелі няўдачу. У гэты час тыграйскія паўстанцы кансалідуюцца з іншымі апазіцыйнымі групоўкамі краіны і разгортваюць дзейнасць за межамі рэгіёну. Тым не менш у канцы года ініцыятыва пераходзіць да федэральнай арміі.
У наступным годзе бакі селі за стол перамоваў і дамагліся мірнага пагаднення.
Эфіопія — усходне-афрыканская дзяржава без выхаду да мора. Насельніцтва краіны складае звыш за 100 мільёнаў чалавек. Адрозніваецца значнай этнакультурнай разнастайнасцю. Краіна падзелена на 10 рэгіёнаў, таксама званых штатамі. У кожным суб’екце маецца ўласны выбарны ўрад, заканадаўства, з перавагай той ці іншай этнічнай групы. Адным з такіх рэгіёнаў з’яўляецца Тыграй, населены прадстаўнікамі народнасці тыграі, як і іншыя вобласці краіны, мае шырокае ўнутранае самакіраванне. Ён размешчаны на паўночным захадзе дзяржавы памiж Эфiопiяй i Эрытрэяй. Пры тым прадстаўнiкi народнасць тыграi складаюць большасць насельнiцтва суседняй Эрытрэi[27].
На працягу доўгага часу выхадцы з гэтай вобласці мелі важную ролю ў кіраванні Эфіопіяй, а НФВТ уваходзiў у кiруючую каалiцыю «Рэвалюцыйна-дэмакратычны фронт эфіопскіх народаў». Раней у ва ўладзе стаяў народ амхара з аднайменнага штата. XX стагоддзе прайшло ва ўмовах панавання менавіта яго. Нават пераход улады ад манархіі да марксісцка-ленінскай групоўцы афіцэраў «Дэрг» у 1974 годзе нічога не змяніў: прадстаўнікі амхара захавалі сваё вяршэнства. Здзейсніўшы ваенны пераварот, «Дэрг» узяла за прыклад СССР. Прыватны гандаль забаранілі, сялян заганялі сілай на дзяржпрадпрыемствы — у калгасы, на нязгодных абрынуўся тэрор. Калектывізацыя абярнулася катастрофай: прымусовая праца і спроба татальнага дзяржаўнага планавання апынуліся неэфектыўнымі. Каля мільёна людзей загінулі ад голаду. Правалы ва ўнутранай палітыцы прывялі да таго, што ў 1991 годзе, пасля шматгадовай грамадзянскай вайны, улада перайшла да тыграйцаў[28].
У 2018 годзе, з прыходам да ўлады новага прэм’ера Абiя Ахмеда, Народны фронт вызвалення Тыграя перайшоў у апазіцыю, імкнучыся дыстанцыявацца ад федэральных уладаў і паказаць сваё асаблівае месца[29]. Асноўнай мэтай новай кіруючай вярхушкі стаў сыход ад этнічнага праўлення ў Эфіопіі, дзе рэгіёны створаны на этнічнай аснове і валодаюць шырокай аўтаноміяй[30]. Тут жа тыграйцаў пачалі выцясняць з сферы бізнесу і з ключавых інжынерных пасад[31]. Тыграйскія палітыкі абвінавачвалі прэм’ер-міністра ў прадузятым стаўленні і спробе выціснуць іх з улады, Абій Ахмед — у карупцыі і сабатажы рэформаў[32].
9 верасня 2020 года мясцовыя ўлады правялі ўсеагульныя рэгіянальныя выбары ў Савет прадстаўнікоў Тыграя, нягледзячы на забарону федэральнага ўрада, які адмяніў правядзенне выбараў у рэгіёнах з-за пандэміі COVID-19. Парламент Эфіопіі прызнаў выбары неканстытуцыйнымі[33]. Гэтае рашэнне справакавала ўскладненне адносін паміж цэнтральным урадам і ўладамі штата. На выбарах у Тыграі перамог НФВТ. 8 кастрычніка парламент Эфіопіі разарваў адносіны з Саветам прадстаўнікоў Тыграя і рэгіянальнымі выканаўчымі ўладамі[34].
Урадавыя сілы мелі некаторую перавагу ў падрыхтоўцы і ўзбраенні. У баях былі заўважаны савецкая 152-мм самаходная гаўбіца 2С19 «Мста-С»[29], РСЗА БM-21 «Град»[35], 12-ствольная кітайская РСЗА PHL03[29], штрумавік Су-25[29], знішчальнік МіГ-23[36] і баявыя дроны[37].
Аднак напярэдадні вайны значна знізіла патэнцыял праўрадавых сіл звальненне з арміі некалькіх тысяч тыграйскіх афіцэраў[38]. Адначасова ўзніклі праблемы з маральных духам лаялістаў. Так, у пачатку баявых дзеянняў каля трыццаці вайскоўцаў адмовіліся падпарадкавацца і беглі ў суседні Судан[39]. Разам з тым гаварылася і пра перабежчыкаў са складу Паўночнага камандавання ўзброеных сіл, якія далучыліся да праціўніка[6].
У сваю чаргу атрады НФВТ, прадстаўленыя ў асноўным апалчэннем, рэгіянальным спецназам і паліцыяй, маюць у распараджэнні ЗРК С-125, якія зніжаюць актыўнасць варожай авіяцыі і нівелююць дысбаланс сіл[29]. Яны таксама валодаюць некаторай колькасцю бронетэхнікі і артылерыйскіх сістэм[27].
Усе антыэфіопскія сілы аб’яднаны ў так званыя «Сілы абароны Тыграя». Групоўка ўяўляе з сябе аб’яднанне сіл спецыяльнага прызначэння рэгіянальнага ўрада Тыграя, перабежчыкаў з эфіопскіх арміі[16][40], мясцовага апалчэння, членаў партый Народны фронт вызвалення Тыграя, Нацыянальны кангрэс Вялікага Тыграя, Сальсай Веян Тыграй, Партыя незалежнасці Тыграя і іншых[41]. Значную частку атрадаў складае моладзь[42][43][44].
Акрамя вышэйпералічаных, у канфлікце прымаюць актыўны ўдзел апалчэнцы Фано. Яе байцы — прадстаўнікі народа амхара. Групоўка сфармавалася ў 2010-х гадах, а павелічэнне ўплыву і ролі арганізацыі адбылося ў 2019 годзе ў сувязі з прыходам да ўлады прэм’ер-міністра Абія Ахмеда Алі[45]. Апалчэнцы прытрымліваюцца ўльтранацыяналістычнай ідэалогіі, якая мае на ўвазе дэмантаж федэральнай сістэмы і аднаўленне цэнтралізаванай «імперскай» дзяржавы, дзе ў мінулым дамінавалі эліты амхара[46]. Апалчэнцы маюць падтрымку з боку рэгіянальнага ўрада штата Амхара, які за кошт Тыграя планаваў стварыць дзве новыя адміністрацыйныя зоны. Амхарскія лабісты дамагаліся прадастаўлення супляменнікам найбольш ўрадлівых зямель[31].
У лютым 2021 года да баявых дзеянняў на баку ўладаў далучыліся рэгіянальныя падраздзяленні з Афара. Улетку пачалася мабілізацыя фарміраванняў мясцовага падпарадкавання ў Бенішангуль-Гумуз, Дырэ-Дауа, Гамбела, Аромія, Сідама, Самалі і Вобласці Народнасцяў Паўднёвай Эфіопіі[1]. Гэтыя сілы прдстаўляюць сабой апалчэнні, аб’яднаныя па рэгіянальна-этнічным прынцыпе[38]. У сваю чаргу паўстанцы заручаюцца падтрымкай такіх арганізацый як Вызваленчая армія Арома, Нацыянальна-дэмакратычная партыя Афара, Фронт рэвалюцыйна-дэмакратычнага адзінства Афара і Фронт нацыянальнага вызвалення Сідама[9].
Асноўны артыкул: Храналогія Тыграйскага канфлікту
Гл. таксама: Баі за Хамеру (2020), Ракетны ўдар па Асмэры і Баі за Мэкэле (2020) 4 лістапада эфіопскія ўлады заявілі, што Народны фронт вызвалення Тыграя здзейсніў серыю нападаў на частцы ўрадавага войска ў Мэкэле і на мяжы з рэгіёнам Амхара. У выніку загінулі некалькі салдат, пашкоджанні атрымала бранятэхніка[47]. У той жа дзень федэральны парламент прапанаваў прызнаць Народны фронт вызвалення Тыграя тэрарыстычнай арганізацыяй[48]. Пасля ў рэгіёне ўведзена надзвычайнае становішча, да яго межаў пачалі сцягвацца падраздзяленні Узброеных сіл Эфіопіі. Згодна з заявай урада, асноўнымі задачамі цяперашніх дзеянняў федэральных уладаў у Тыграі з’яўляюцца падтрыманне законнасці і прыцягненне да адказнасці асоб, якія дэстабілізуюць сітуацыю ў краіне[49]. Адначасова з гэтым, лідар Тыграя і старшыня НФВТ Дэбрэцыан Гебрэмікаэль прывёў апалчэнне, ваенізаваныя фарміравання аўтаноміі і Народны фронт вызвалення ў поўную боегатоўнасць[50]. Тым часам улады Эфіопіі адключылі ў Тыграі электрычнасць, тэлефонную сувязь і інтэрнэт. У Мэкэле была чутна страляніна. Федэральныя СМІ Эфіопіі паведамілі аб першых ахвярах сутыкненняў на мяжы[48]. Таксама было заяўлена, што Дэбрэцыян Гебрэмікаэль адхілены ад улады, а замест яго адміністрацыі ствараўся Пераходны ўрад на чале з Мулу Нега.
Урад краіны разгарнуў шырокамаштабную ваенную аперацыю супраць НФВТ. Пасля серыі лакальных сутыкненняў і паветраных налётаў федэральная армія пачала штурм Хамеры, аднаго з ключавых гарадоў рэгіёну. Тут размяшчалася база тыграйскага спецназа, які мог аказаць сур’ёзны супраціў ворагу, але з-за праблем на іншых участках фронту кіраўніцтва НФВТ адклікала спецназ з горада. У выніку Хамера засталася пад абаронай толькі апалчэнцаў, што не змаглі сур’ёзна супрацьстаяць урадавым войскам. Пазней спецназ усё ж вярнуўся ў Хамеру, але яму не ўдалося пераламаць сітуацыю. Ужо 11 лістапада горад паў[51].
Паралельна НФВТ заявіў, што Эрытрэя пачала ваеннае ўварванне ў Тыграй з мэтай атакі на паўстанцаў і падтрымкі федэральных войск Эфіопіі[52]. У сваю чаргу Абій Ахмед заявіў, што Эрытрэя, а таксама Джыбуці, Самалі, Судан і Кенія цалкам падтрымліваюць пазіцыю яго ўрада ў дачыненні да крызісу ў Тыграі, але выключна на дыпламатычным узроўні. Тым не менш раніцай 14 лістапада сілы НФВТ нанеслі ракетны ўдар па Эрытрэі, як мінімум 2 ракеты трапілі ў аэрапорт горада Асмэра[53].
17 лістапада прэм’ер-міністр Абій Ахмед Алі заявіў, што эфіопская армія пачынае ў рэгіёне «вырашальнае наступленне»[54]. Пасля гэтага ўрадавыя войскі занялі гарады Шырэ, Аксум, Адыграт і Ідага-Хамус, раёны Чэрчар і Гагуфта-Механі, тым самым разгарнуўшы рух на сталічны Мэкэле[55]. 26 лістапада эфіопскія ўрадавыя войскі пачалі штурм наваколля горада[56]. Лідар паўстанцаў Дэбрэцыан Гебрэмікаэль заявіў, што яго сілы «гатовы стаяць да смерці» для абароны Мэкэле[57]. У той жа час горад падвергнуўся інтэнсіўнай бамбардзіроўцы з боку федэральных войск[58]. 28 лістапада ён цалкам перайшоў пад кантроль урада. Прэм’ер-міністр Абій Ахмед Алі абвясціў пра завяршэнне ваеннай аперацыі ў Тыграі і перамозе ўрадавых сіл[59]. Аднак Дэбрэцыан Гебрэмікаэль заявіў, што іх узброены барацьба супраць федэральных сіл будзе працягнута[60].
Гл. таксама: Эфіопа-суданскі памежны канфлікт (2020—2021) Па стане на канец лістапада і пачатак снежня байцы «фронту» ўсё яшчэ кантралявалі горныя раёны Тыграя. У рэгіёне была разгорнута партызанская вайна. Паўстанцы збівалі самалёты праціўніка[61][36] і здзяйснялі напады на ваенныя калоны[62]. Крыху пазней тыграйскія сілы перайшлі ў контрнаступленне. Так, 22 снежня прэс-сакратар НФВТ Гетачэў Рэда заявіў у сваім Твітэры, што сілы ўрада Эфіопіі былі адкінуты ў Медэбай-Зана, страціўшы пры гэтым сотні салдат у Надэры Адэце і Асгедэ-Цымбла[63]. 31 снежня ўрадавая армія і эрытрэйскі падраздзяленні былі выбіты сіламі НФВТ з гарадоў Агула і Май Мэкдэн[64].
Таксама ў снежні адбылося абвастрэнне на мяжы з Суданам, дзе пачаліся ўзброеныя сутыкненні за спрэчныя раёны Курайша і Аль-Фашака паміж суданскім і эфіопскім бокам. Апошні абвінаваціў Хартум у супрацоўніцтве з тыграйскімі баевікамі[65][66][10].
У пачатку студзеня 2021 года эфіопскія сілавікі правялі шэраг спецаперацый па злове і арышце высокапастаўленых членаў НФВТ. 8 студзеня 2021 была праведзена спецаперацыя ўрадавых сіл у раёне Кола Тэмбеін, у выніку якой быў арыштаваны Себхат Нега, адзін з заснавальнікаў партыі[67]. У ходзе мерапрыества былі таксама арыштаваныя два палкоўнікі тыграйскіх войскаў і жонка Себхата, а некалькі яго целаахоўнікаў і жанчына-актывістка НФВТ былі забітыя ў перастрэлцы з урадавай арміяй[68]. 10 студзеня арыштаваны 7 вышэйшых членаў НФВТ, сярод якіх Абай Велду, былы старшыня партыі (2012—2017) і былы прэзідэнт рэгіёну Тыграй (2010—2018), і Абрахам Тэкэзэ, былы віцэ-прэзідэнт рэгіёну Тыграй і былы міністр фінансаў Эфіопіі. У ходзе спецаперацыі былі таксама забітыя 15 паўстанцаў, сярод якіх генерал-маёр Ібрагім Абдулджэліл, што раней кіраваў аддзяленнем матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння эфіопскай арміі і перайшоў на бок НФВТ падчас канфлікту[69]. 13 студзеня падчас чарговай спецаперацыі ўрадавых сіл загінулі Сеюм Месфін, а таксама былыя міністры федэральных спраў Абай Цэхае і Асмелаша Волдэсласі[70][71].
8 лютага паўстанцы пачалі новае кантрнаступленне. Яно пачалося 14 лютага, калі адбыліся жорсткія баі паміж эфіопскай арміяй і сіламі НФВТ побач Самрэ. Паўстанцы сцвярджалі, што 32-я дывізія федэральных войск была «знішчана»[72]. На наступны дзень, 15 лютага, тыграйскія апалчэнцы адваёўваюць Самрэ, Гіет і Майкінеталь. У гэты ж час урадавая армія прыступае да пабудовы абарончых збудаванняў вакол Мэкэле[73]. 16 лютага адбыліся ўзброеныя сутыкнення ў гарадах Шыр і Ваджырат, а Самрэ і Гіет падвяргліся паветраным бамбаванням ВПС Эфіопіі. У НФВТ заявілі, што збілі два самалёта праціўніка[74]. 18 лютага сілы НФВТ засяродзіліся на наступленні ў раёне населеных пунктаў Тэмбейн, Ады-Хіла і Джувамарэ[75].
19 лютага НФВТ нечакана выказаў сваё жаданне правесці мірныя перамовы, абвясціўшы восем папярэдніх умоў[76]. 20 лютага Нацыянальны кангрэс Вялікага Тыграя, Партыя незалежнасці Тыграя і Сальсай Веане Тыграй апублікавалі шэсць патрабаванняў да міжнароднай супольнасці, звязаных з мірным працэсам па ваеннаму канфлікту[77]. 21 лютага праваабарончая арганізацыя «Себ Хідры» падтрымла патрабаванні мірнага працэсу ад трох тыграйскіх партый, а таксама дадаткова запатрабавала размяшчэння міратворчых сіл ААН па назіранні за выкананнем правоў чалавека, падтрыманню міру і правядзення пад кіраўніцтвам ЮНЕСКА расследавання знішчэння культурнай спадчыны[78].
Урад не зрабіў якіх-небудзь сустрэчных крокаў па мірным урэгуляванні, і тады паўстанцы працягнулі супраціў. 27 лютага па ўсяму Тыграю, асабліва ў цэнтральных раёнах, нечакана актывізаваліся баі[79]. 9 сакавіка пад націскам баевікоў войскі ўрада адступілі з Абій-Ады. У той жа час крыніцы ў НФВТ паведамлялі, што эрытрэйскія сілы таксама пакінулі шэраг сваіх пазіцый, заняўшы новыя рубяжы ў гарах ля Адыграта, папярэдне канфіскаваўшы жывёлу і прадукты харчавання ў мясцовых жыхароў[80].
На пачатак красавіка УС Эфіопіі ўдалося прыпыніць наступленне праціўніка. Урад падзяліў сваю ваенную групоўку на восем франтоў. Тыграйскія паўстанцы замест ўтрымання пэўных пазіцый перыядычна сталі пераходзіць з месца на месца, што ўскладніла іх знішчэнне[81].
Гл. таксама: Аперацыя «Алула» і Апошняе наступленне (2021) 18 чэрвеня ў пяць гадзін раніцы 3-я і 4-я арміі Сілы абароны Тыграя ў Агбе і на ўсім шляху да Хагеры Салама перайшлі ў наступленне[82]. Пазней да іх далучыліся сілы 1-й арміі[83]. Крыху пазней паўстанцкія сілы абвясцілі, што дадзеныя манеўры праходзяць у рамках аперацыі пад кодавай назвай «Алула». Яна названа ў гонар тыграйца Рас Алула[84][85][86], аднаго з самых бачных ваеначальнікаў эфіопскай арміі другой паловы XIX стагоддзя і ўдзельніка некалькіх буйных бітваў, такіх як Галабата, Дагалі і Адуа.
У гэты самы момант з Мэкэле ў раёны асноўных удараў праціўніка ўрадавае войска выслала падмацаванне[87]. Аднак уладам не ўдалося стрымаць націск баевікоў, паступова здаючы праціўніку тэрыторыю. Адначасова ў Інтэрнэце распаўсюдзіліся здымкі, якія сведчаць аб масавай здачы байцоў федэральнай арміі ў палон[88]. 22 чэрвеня паўстанцы падышлі да ўскраін Мэкэле[89][90], а 28 чэрвеня яны ўвайшлі ў горад, дзе пачаліся масавыя ўрачыстасці з гэтай нагоды. У сваю чаргу ўлады Эфіопіі абвясцілі аб аднабаковым спыненні агню[91]. Падобную ініцыятыву баевікі ўспрынялі негатыўна, адмовіўшыся спыніць баявыя дзеянні. Прэс-сакратар НФВТ Гетачэў Рэда назваў рашэнне ўладаў благі жартам і адзначыў, што паўстанцы будуць працягваць наступленне. На наступны дзень, 29 чэрвеня, пад націскам тыграйскіх сіл эрытрэйцы пакінулі Шыр, Аксум і Адву[92].
6 ліпеня паўстанцы абвясцілі аб мабілізацыі з мэтай адваёвы Заходняга Тыграя ад Фано[93]. 13 ліпеня САТ ўзялі гарады Аламата і Карэм[94]. Пасля гэтага баевікі перасяклі раку Тэкэзэ і прасунуліся на захад, захапіўшы горад Май Цэбры[95].
У гэтых умовах Эфіопія пачала мабілізацыю. Былі сабраны апалчэнні, аб’яднаныя па рэгіянальна-этнічным прынцыпе, якія сумесна з рэгулярнай арміяй і «Фано» ўтрымлівалі далейшае прасоўванне тыграйцаў[38]. 20 ліпеня рэгіянальныя сілы з Араміі, Сідамы, Самалі мабілізуюцца для падтрымкі федэральных войск у Тыграі[96]. Тым часам паўстанцы пачалі пачалі ўварванне ў рэгіён Афар[97][98].
Да 15 жніўня баевікі занялі такія гарады як Лалібела, Вельдыю, Нэфас Мевча, Дэбрэ-Зебіт, Секата і Чэчаха. Усе яны знаходзіліся зв межамі Тыграя, а менавіта ў рэгіён Афар і Амхара.
8 кастрычніка калі эфіопская армія разгарнула наступленне уздоўж усёй лініі фронту ў рэгіёнах Тыграй і Амхара. Спачатку ўрадавыя сілы і іх саюзнікі здзейснілі серыю наземных нападаў, падтрыманых дронамі і авіяцыяй Абій Ахмед абвясціў аб пачатку «апошняга наступлення»[99].
Спачатку баявыя дзеянні сканцэнтраваліся ў раёнах Паўночны Вола і Паўночны Гандар у рэгіёне Амхара, у асноўным вакол гарадоў Вегельтэна, Вургеса і Аро. У 10-х чыслах сутыкненні фіксаваліся ў раёнах гарадоў Дэсэ, Мерса, Гашэна, якія ляжаць на стратэгічна важных аўтатрасах. Інтэнсіўныя баі адбываліся таксама пад горадам Чыфра ў штаце Афар. Афарскі Чыфра і амхарскі Вучалі падвергнуліся абстрэлам з цяжкіх артылерыйскіх гармат НФВТ, у ходзе якіх загінулі каля 30 мірных жыхароў[100].
Адначасова Ваенна-паветраныя сілы Эфіопіі здзейснілі бамбардзіроўкі пазіцый праціўніка[101]. Авіяцыя актыўна бамбіла Мэкэле. Паветраным нападам падвергліся цэментны завод, гатэль «Планета», прадпрыемства Mesfin Industrial Engineering, галоўны кампус універсітэта і аэрапорт[102][103]. Разам з тым авіяцыяй лаялістаў быў знішчаны навучальны цэнтр НФВТ у Май Цэбры, а таксама буйны вытворчы аб’ект у горадзе Адва. Нападам з паветра падвергліся таксама аб’екты тэлекамунікацыйнай інфраструктуры Тыграя[104].
Аднак сітуацыя пачала складвацца не на карысць уладаў. У канцы кастрычніка САТ самі перайшлі ў наступленне. Пасля некалькіх зруйнавальных удараў, абарона Узброеных сіл Эфіопіі пачала рассыпацца. Вынікамі сталі захоп Дэсэ[105], Камбольча[106] і пагроза акружэння двух рэгулярным дывізій, якія паспешліва адступілі да Адыс-Абебы. Разам з тым, тысячы вайскоўцаў здаліся ў палон. Сярод захопленых іх быў і камандзір 91-й пяхотнай дывізіі Тадэсе Андэле[107]. Урадавая армія апынулася дэмаралізаванай і страціла каля 250 адзінак ваеннай тэхнікі[108].
Гл. таксама: Сумеснае наступленне САТ і ВАА
31 кастрычніка ў раёне гарадоў Камбольча і Камісі тыграйцы злучыліся з групоўкай «Вызваленчая армія Арома» (ВАА), якая вяла баявыя дзеянні супраць дзеючых уладаў у штаце Аромія. На той момант яна валодала некалькімі гарадамі ў заходняй, цэнтральнай і паўднёвай частках рэгіёну[109]. У гэты час паўстанцы разгарнулі актыўнае прасоўванне ў бок Адыс-Абебы[110]. Фіксавалася, што структура кіравання ўрадавых войскаў павалілася, і на фронце пачаўся хаос[111].
5 лістапада было абвешчана аб стварэнні альянсу «Аб’яднаны фронт эфіопскіх федэралісцкіх і канфедэралісцкіх сіл» (АФЭФКС), які аб’ядноўваў розныя антыўрадавыя сілы. У склад кааліцыі ўвайшла дзевяць арганізацый, у тым ліку НФВТ і ВАА. АФЭФКС паставіў сваёй мэтай захаванне федэралісцкага кіравання, а таксама звяржэння Абія, прычым як гвалтоўным, так і мірным шляхам. Пасля гэтага перадаць усталяваць пераходны ўрад, які павінен правесці выбары[112].
У канца месяца ўлады прадпрымаюць спробу контрнаступлення, якая мела некаторыя поспехі. Ужо 1 снежня федэральныя войскі зрабілі справаздачу аб вызваленні Шэва-Рабіт у 220 км ад Адыс-Абебы[113]. Яны таксама ўзялі шэраг бліжэйшых гарадоў, такія як Дэбрэ-Сіна, Веген-Тэна, Мезэзо, Малале і Лалібела[114]. 5 снежня стала вядома аб узяцці Дэсэ і Камболчы[115]. Ужо 20 снежня Гетачэў Рэда заявіў, што тыграйскіх сілы вымушаныя будуць пакінуць некаторыя занятыя тэрыторыі ў штатах Амхара і Афар і сысці назад у Тыграй[116].
Тым часам федэральная армія працягвала адціскаць апазіцыйную кааліцыю. Да канца года ўлады зноў уступілі ў Тыграй. У прыватнасці, яны адбілі Аламату на паўднёвай ускраіне рэгіёна[117]. У пачатку новага 2022 года ўзброеныя сілы Эфіопіі, развіваючы свае поспехі, абрынулі ўдары беспілотнікаў на падкантрольныя баевікам тыграйскія гарады Дэдэбіт[118], Май-Цэбры[119] і Хівана[119].
Асноўны артыкул: Мірны працэс па Тыграі 1 верасня 2022 года кіраўніцтва паўстанцаў абвінаваціла ўлады Эфіопіі і Эрытрэі ў пачатку наступлення на іх пазіцыі на паўночным захадзе Тыграя, а 9 верасня — у наступленні на паўночным усходзе штата. Афрыканскі саюз прапанаваў бакам пад сваёй эгідай перамовы, якія пачаліся 25 кастрычніка ў горадзе Прэторыя (ПАР). Праз дзевяць дзён перамоваў, 2 лістапада, адбылася цырымонія падпісання пагаднення аб спыненні баявых дзеянняў. Дакумент, пацвярджаючы суверэнітэт і тэрытарыяльную цэласнасць Эфіопіі, прадугледжваў спарадкаванае і скаардынаванае раззбраенне бакоў, аднаўленне правапарадку на поўначы дзяржавы, бесперашкодны доступ насельніцтва да гуманітарнай дапамогі[120].
Асноўны артыкул: Ваенныя злачынствы падчас Тыграйскага канфлікту
Асноўны артыкул: Масавыя забойствы падчас Тыграйскага канфлікту
У ходзе канфлікту зафіксаваны шматлікія выпадкі пазасудовых забойстваў мірных жыхароў. Зламыснікі часта захоўвалі відэа і фотаздымкі сваіх расправаў[122]. Пераважная большасць масавых забойстваў былі здзейснены федэральнай арміяй і яе саюзнікамі. Сярод прычын такіх паводзінаў называюць помсту за паразы ад САТ, супрацоўніцтва грамадзянскіх асоб з баевікамі і міжэтнічную нянавісць[123].
Асноўны артыкул: Сексуальны гвалт падчас Тыграйскага канфлікту Упершыню пра згвалтаванні загаварылі 4 студзеня 2021, калі Europe External Programme with Africa (EEPA) паведаміла, што вялікая колькасць жанчын падвергнулася сексуальнаму гвалту[124]. У злачынствах абвінавачваліся войскі федэральных уладаў.
У канцы сакавіка лічба згвалтаванняў, зарэгістраваных ў пяці медыцынскіх установах Мэкэле, Адыграта, Вукро, Шырэ і Аксума склала 512—516[125][126]. Толькі ў Адыграцкай бальніцы было зарэгістравана 170 згвалтаваных жанчын, прычым назіралася тэндэнцыя да павелічэння колькасці інцыдэнтаў[127]. Вафа Саід, каардынатар дапамогі Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, чакаў, што праўдзівая колькасць згвалтаванняў будзе нашмат вышэй, таму што большасць медыцынскіх устаноў не функцыянавала[125]. Таксама кожная ахвяра згвалтавання, як правіла, паведамляла аб 20 іншых жанчын, якія былі згвалтаваны разам з ёй, што не паведамілі аб згвалтаванні ні ў адну бальніцу[126]. 25 сакавіка брытанскі парламентарый Хэлен Хэйс заявіла, што былі згвалтаваны 10 тысяч жанчын[128]. Да сярэдзіны красавіка Фасіка Амдэселасіе, высокапастаўлены чыноўнік грамадскага аховы здароўя ў пераходным урадзе Тыграя, заявіла, што па меншай меры 829 выпадкаў сэксуальнага гвалту былі зарэгістраваныя ў пяці дзеючых бальніцах з пачатку канфлікту[129].
31 студзеня Філсан Абдулахі, федэральны міністр Эфіопіі па справах жанчын, дзяцей і моладзі, заявіў у адказ на згадванне Дэбрэцыана Гебрэмікаэля аб сексуальным гвалце падчас вайны ў Тыграі, што федэральны ўрад «праводзіць палітыку нулявой цярпімасці да любой формы сексуальнага гвалту», гэта значыць карае злачынцаў[130]. Для раследвання злачынстваў была створана спецыяльная група на чале з былым генеральным пракурорам Аданах Абібі. Мэтавая група, пачынаючы з 1 лютага, апытвала пацярпелых і збірала медыцынскія доказы[131]. Ужо 11 лютага яна ўстанавіла, што згвалтаванні сапраўды мелі месца[131]. Філсан заявіў, што паліцыя апрацоўвала «дадзеныя ў выглядзе лічбаў», не робячы ніякіх заяваў аб усталяванні вінаватых[132].
Асноўны артыкул: Выгнанне эрытрэйскіх бежанцаў 19 лістапада 2020-га, па дадзеных The New York Times, пасля таго, як эрытрэйскі ўзброеныя сілы, што нібыта ўдзельнічаюць у канфлікце, прыбылі ў лагер бежанцаў «Хітсат», у дадатак да збіцця і пазасудовым пакаранням смерцю, яны гвалтоўна забралі 40 бежанцаў-саайчыннікаў назад у Эрытрэю[133].
10 студзеня 2021 года Europe External Programme with Africa (EEPA) заявіла, што бежанцы з Хітсата былі вымушаныя вярнуцца ў Эрытрэю. EEPA таксама распавяла пра лагер «Шымельба», які быў цалкам знішчаны, а людзі адтуль вярнуліся ў Эрытрэю[134].
1 лютага «Аль-Джазіра» паведаміла, што сотні бежанцаў з Хітсата прыбылі ў Май-Айні, яшчэ адзін лагер для эрытрэйцаў. Сведка паведаміў AFP, што 26 або 27 бежанцаў былі вывезены ваеннымі ў невядомым кірунку. 2 лютага Вярхоўны камісар Арганізацыі Аб’яднаных Нацый па справах бежанцаў Філіпа Грандзі заявіў пасля візіту ў Эфіопію, што эрытрэйскія бежанцы «патрапілі пад крыжаваны агонь, былі выкрадзены і вымушаны вярнуцца ў Эрытрэю пад ціскам эрытрэйскіх войск». Паводле афіцыйнай ацэнцы ААН, лік зніклых без вестак бежанцаў складаў 20 000 чалавек. Па стане на 1 лютага ні КПЧ ААН, ні эфіопскае агенцтва па справах бежанцаў і вяртанцаў не мелі доступу ў лагеры Хітсат і Шымельба[135].
Нестабільная палітычная сітуацыя ў суседніх дзяржавах і шматгадовыя канфлікты прывялі да таго, што Эфіопія стала адным з найбуйнейшых цэнтраў прытулку для бежанцаў у свеце. На пачатак 2020 года ў краіне пражывала 735 204 бежанцаў, у асноўным з Паўднёвага Судана. Тыграй быў адным з рэгіёнаў, дзе ісавала значная колькасць бежанцаў[136]. Успышка канфлікту павярнулася дыяметральна супрацьлеглым роляй: менавіта грамадзяне Эфіопіі сталі бежанцамі. Па дадзеных УВКБ на 13 лістапада, больш за 14,5 тыс. дзяцей, жанчын і мужчын беглі ад вайны ў Паўднёвы і Паўночны Суданы. Акрамя таго, многія эфіопы пакінулі свае дамы і праніклі ў глыб краіны, дзе не вядуцца баі. У той жа час значна пагоршылася становішча 96 тысяч бежанцаў з Эрытрэі, якія пражываюць у Тыграі[137]. Ужо на 18-га, паводле заявы кіраўніка Нацыянальнай камісіі па справах бежанцаў Судана Абдула Сулеймана, у краіне налічвалася 36 тысяч бежанцаў з суседняй дзяржавы. Як адзначылі ў Чырвоным Крыжы, у Эфіопіі і за яе межамі разгортваецца «катастрафічны гуманітарны крызіс»[138]. Шмат эфіопаў перабіраліся праз памежную раку ў суданскі цэнтр для бежанцаў «Хамдаят». Непасрэдны ўдзельнік падзей Менгастаб Абракай, уцякач з зоны баявых дзеянняў, якога цытавала NTD, распавёў наступнае[139]:
У нас там цяжарныя жанчыны засталіся на вуліцах. Вайскоўцы пераследвалі нас да мяжы. Там адбываюцца рабаванні, пагромы і забойствы, такія ж, як былі ў Руандзе. Людзі на вуліцах не елі па тры-чатыры дні. Я не ведаю, дзе мае дзеці. |
23 снежня дзяржсакратар Майк Пампеа абвясціў, што Злучаныя Штаты прадаставяць 18 мільёнаў долараў на дапамогу ўцекачам і вымушаным перасяленцам тыграйскага канфлікту[140]. Прэс-сакратар ААН Стэфан Дюжарык заявіў, што Сусветная харчовая праграма накіравала тэрміновыя медыцынскія матэрыялы, якія дазваляюць лячыць 10 000 чалавек на працягу трох месяцаў, у той час як ежа, адпраўленая ім для 35 000 бежанцаў, дабралася да лагераў Ады Харуш і Май Айні. Ён абвясціў аб пастаўках хімічных рэчываў для ачысткі вады і ў рэгіён. Акрамя таго, ААН і ўрад Эфіопіі дамовіліся стварыць механізмы абмену гуманітарнай інфармацыяй па Тыграі[141].
Пазней у рэгіёне паўстала вострая праблема з забеспячэннем харчавання. Па стане на студзень 2021 года, сеткай сістэм ранняга папярэджання аб голадзе (FEWS NET) ў адпаведнасці з комплекснай класіфікацыяй фазы харчовай бяспекі(IPC) становішча ацэнена як крызісны (фаза 3)/надзвычайны (фаза 4) ўзровень вострай харчовай бяспекі ў значнай частцы рэгіёну[142]. У канцы месяца, The Economist сцвярджаў, што «верагодна» федэральны ўрад Эфіопіі «наўмысна стрымлівае харчаванне ў спробе змарыць голадам» баевікоў НФВТ[143]. Аднак асобныя прадстаўнікі ўладаў адмаўляюць не толькі штучнае паходжанне крызісу, але і адмаўляюць голад наогул. 10 лютага Абера Тола, кіраўнік эфіопскага таварыства Чырвонага Крыжа (ERCS) заявіў, што асобныя бежанцы з зоны канфлікту «знясіленыя», а «іх скура трымалася на касцях»[144]. Паводле яго дадзеных, у 80 % рэгіёну недаступна гуманітарная дапамога. У пачатку лютага Муферыат Каміль, міністр міру Эфіопіі, дамовіўся з прадстаўнікамі Сусветнай харчовай праграмы дазволіць пашырэнне размеркавання прадуктаў харчавання ў рэгіёне Тыграй[144].
Арганізацыя Аб’яднаных Нацый перасцерагла ад узнікнення буйнога гуманітарнага крызісу ў выпадку ўзнікнення поўнамаштабнага канфлікту[145]. Афрыканскі Саюз заклікаў да неадкладнага спынення баявых дзеянняў, паважанне правоў чалавека і забяспечвання абарону грамадзянскага насельніцтва[146]. У сакавіку 2021 года на пасяджэнні Савета Бяспекі ААН Індыя, Кітай і Расія выступілі супраць замежнага ўмяшання ў канфлікт[147].
Прэзідэнт Джыбуці Ісмаіл Амар Геле выказаў рашучую падтрымку Абію, заявіўшы, што ён вырашыў «аднавіць закон і парадак на федэральным узроўні і пакараць тых, хто спрабуе раскалоць краіну»[148]. Прэзідэнт Самалі Махамед Абдулахі Махамед таксама палітычна падтрымаў аперацыю супраць Народнага фронту вызвалення Тыграя[149]. Прэзідэнт Эрытрэі Ісаяс Афеворкі таксама выказаўся за гэтае рашэнне.
У лістападзе 2020-га дзяржсакратар ЗША Майк Пампеа выказаў «смутак у сувязі з трагічнай гібеллю людзей» і заклікаў да дээскалацыі канфлікту і неадкладных дзеянняў па аднаўленні міру[150]. 27 лютага 2021 году новы дзяржсакратар Энтані Блінкен заклікаў да неадкладнага вывада эрытрэйскіх войск і рэгіянальных сіл Амхара з Тыграя. Ён таксама папрасіў Афрыканскі саюз і рэгіянальных партнёраў супрацоўнічаць з ЗША ў дазволе крызісу ў Тыграі[151]. 17 верасня прэзідэнт Джо Байдэн падпісаў новае распараджэнне, якое дазваляе Вашынгтону прымяняць карныя санкцыі супраць урадаў Эфіопіі і Эрытрэі, Народнага фронту вызвалення Тыграя і рэгіянальнага ўрада Амхара, калі яны згуляюць ролю ў зацягванні канфлікту, перашкаджаюць доступу гуманітарнай дапамогі або здзяйсняюць сурёзныя парушэнні правоў чалавек[152].
Міністр замежных спраў Канады Франсуа-Філіп Шампань выказаў занепакоенасць сітуацыяй і заклікаў усе бакі праявіць стрыманасць. Шампань таксама заклікаў да мірнага ўрэгулявання і абароны грамадзянскага насельніцтва[153]. Яго калега з Вялікабрытаніі Дамінік Рааб заявіў, што ён размаўляў з Абіем і заклікаў да дээскалацыі канфлікту ў Тыграі, а таксама заявіў, што грамадзянскае насельніцтва і гуманітарны доступ павінны быць абаронены[154]. Міністр замежных спраў Турцыі Меўлют Чавушаглу сказаў, што Турцыя разумее рашэнне федэральнага ўрада Эфіопіі прыняць меры для падтрымання законнасці і парадку ў рэгіёне. Ён выказаў упэўненасць, што аперацыя хутка скончыцца і не паставіць пад пагрозу бяспеку мірных жыхароў[155][156][157][158].