wd wp Пошук:
    ⬜

    Ота фон Бісмарк

    Запыт «Бісмарк» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.

    Ота Эдуард Леапольд фон Бісмарк-Шонхаўзен (ням.: Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen; 1 красавіка 1815 — 30 ліпеня 1898) — князь, палітык, дзяржаўны дзеяч, першы канцлер Германскай імперыі, празваны «жалезным канцлерам». Меў ганаровы чын прускага генерал-палкоўніка ў рангу генерал-фельдмаршала з 20 сакавіка 1890 года.

    У Прускім каралеўстве Бісмарк заслужыў сярод кансерватараў славу прадстаўніка інтарэсаў юнкераў, служыў дыпламатам з 1851 па 1862 гады ў часы рэакцыі. У 1862 годзе быў прызначаны міністрам-старшынёй урада Прусіі. Падчас канстытуцыйнага крызісу выступаў супраць лібералаў у абарону манархіі. З’яўляючыся міністрам замежных спраў, ператварыў Прусію ў дамінуючую сілу ў Германіі пасля Дацкай вайны 1864 года. У Франка-прускай вайне 1870—1871 гадах выступаў рухаючай сілай вырашэння нямецкага пытання па маланямецкаму шляху і ўдзельнічаў у стварэнні Другога Рэйха.

    Знаходзячыся на пасадзе Рэйхсканцлеру і прускага міністра-старшыні, ён меў значны ўплыў на палітыку створанага Рэйха аж да сваёй адстаўцы ў 1890 годзе. У знешняй палітыцы Бісмарк прытрымліваўся прынцыпу балансу сіл, гэта значыць еўрапейскай раўнавагі.

    Ва ўнутранай палітыцы час яго кіравання з 1866 года можна разбіць на дзве фазы. Спачатку ён заключыў саюз з памяркоўнымі лібераламі. У гэты перыяд адбыліся шматлікія ўнутраныя рэформы, напрыклад, укараненне грамадзянскага шлюбу, які быў выкарыстаны Бісмаркам для паслаблення ўплыву каталіцкай царквы. Пачынаючы з канца 1870-х гадоў Бісмарк аддзяліўся ад лібералаў. На працягу гэтай фазы ён звяртаўся да палітыкі пратэкцыянізму і дзяржаўнага ўмяшання ў эканоміку. У 1880-я гады дзякуючы Бісмарку быў укаранёны антысацыялістычны закон. Рознагалоссі з тагачасным кайзерам Вільгельмам II прывялі да адстаўцы Бісмарка.

    У наступныя гады Бісмарк гуляў прыкметную палітычную ролю, крытыкуючы сваіх пераемнікаў. Дзякуючы папулярнасці сваіх мемуараў Бісмарку атрымоўвалася доўгі час уплываць на фарміраванне ўласнага ладу ў грамадскай свядомасці.

    Да сярэдзіны XX стагоддзя ў нямецкай гістарычнай літаратуры дамінавала, безумоўна, станоўчая адзнака ролі Бісмарка як палітыка, адказнага за аб’яднанне нямецкіх княстваў у адзіную нацыянальную дзяржаву, што часткова задавальняла нацыянальным інтарэсам. Пасля смерці ў яго гонар былі ўсталяваныя шматлікія помнікі як сімвалу моцнай асабістай улады. Ім была створана новая нацыя і ўвасоблены прагрэсіўныя сістэмы сацыяльнага забеспячэння. Бісмарк, з’яўляючыся на прысягу да каралю, узмацніў дзяржаву моцнай, добра падрыхтаванай бюракратыяй. Пасля Другой сусветнай вайны сталі гучаць крытычныя галасы, якія абвінавачвалі Бісмарка, у прыватнасці, у згортванні дэмакратыі ў Германіі. Больш увагі надавалася недахопаў яго палітыкі, а дзейнасць разглядалася ў бягучым кантэксце.

    Біяграфія

    Паходжанне

    Ота фон Бісмарк нарадзіўся 1 красавіка 1815 годзе ў сям’і дробнай шляхты ў Брандэнбургскай правінцыі, якая сёння ёсць зямлёй Саксонія-Ангальт. Усе пакаленні сям’і Бісмаркаў служылі кіраўнікам Брандэнбурга на мірнай і ваеннай ніве, аднак нічым асаблівым сябе не выяўлялі. Прасцей кажучы, Бісмаркі былі юнкерам, — нашчадкамі рыцараў-заваёўнікаў, якія заснавалі паселішча на землях на ўсход ад Эльбы. Бісмаркі не маглі пахваліцца шырокімі землеўладаннямі, багаццем або арыстакратычнай раскошай, але лічыліся высакароднымі.

    Маладыя гады

    З 1822 па 1827 гады Ота вучыўся ў школе Пламана, у якой рабіўся асаблівы ўпор на фізічнае развіццё. Але малады Ота не быў гэтым задаволены, пра што часта пісаў бацькам. Ва ўзросце дванаццаці гадоў Ота пакінуў школу Пламана, але з Берліна не з’ехаў, працягнуўшы сваё навучанне ў гімназіі імя Фрыдрыха Вялікага на Фрыдрыхштрасэ, а калі яму споўнілася 15 гадоў, перайшоў у гімназію «Ля Шэрага манастыра». Ота паказаў сябе сярэднім, не выбітным вучнем. Затое ён добра вывучыў французскую і нямецкую мовы, захапляючыся чытаннем замежнай літаратуры. Галоўныя інтарэсы маладога чалавека ляжалі ў вобласці палітыцы мінулых гадоў, гісторыі ваеннага і мірнага суперніцтва розных краін. У той час юнак, у адрозненне ад сваёй маці, быў далёкі ад рэлігіі.

    Пасля заканчэння гімназіі маці вызначыла Ота ва ўніверсітэт Георга Аўгуста ў Гётынгене, які знаходзіўся ў каралеўстве Гановер. Меркавалася, што малады Бісмарк вывучыць права і, у далейшым, паступіць на дыпламатычную службу. Аднак Бісмарк не быў настроены на сур’ёзную вучобу і аддаваў перавагу ёй забавам з сябрамі, якіх у Гётынгене з’явілася мноства. Ота прымаў удзел у дваццаці сямі дуэлях, у адной з якіх ён быў паранены ў першы і адзіны раз у жыцці — ад раны на шчацэ ў яго застаўся шнар. У цэлым, Ота фон Бісмарк у той час мала чым адрозніваўся ад «залатой» нямецкай моладзі.

    Бісмарк не завяршыў сваю адукацыю ў Гётынгене — жыццё на шырокую нагу апынулася цяжкім для яго кішэні, і, пад пагрозай арышту з боку ўніверсітэцкіх уладаў, ён пакінуў горад. Цэлы год ён лічыўся ў Новым сталічным універсітэце Берліна, дзе абараніў дысертацыю па філасофіі ў галіне палітычнай эканоміі. На гэтым яго ўніверсітэцкая адукацыя скончылася. Натуральна, Бісмарк адразу ж вырашыў пачаць кар’еру на дыпламатычным ніве, на што ўскладала вялікія надзеі яго маці. Але тагачасны міністр замежных спраў Прусіі адмовіў маладому Бісмарку, параіўшы «пашукаць месца ў якой-небудзь адміністрацыйнай установе ўнутры Германіі, а не ў сферы еўрапейскай дыпламатыі». Магчыма, што на такое рашэнне міністра паўплывалі чуткі аб бурным студэнцкім жыцці Ота і аб яго прыхільнасці да высвятлення адносін праз дуэль.

    Праца

    Бісмарк у 1836 годзе

    У выніку Бісмарк паехаў працаваць у Аахен, які зусім нядаўна ўвайшоў у склад Прусіі на той час. У гэтым курортным горадзе яшчэ адчуваўся ўплыў Францыі, і Бісмарк, галоўным чынам, займаўся праблемамі, звязанымі з далучэннем гэтай памежнай тэрыторыі да мытнага саюза, у якім дамінавала Прусія. Але праца, па словах самога Бісмарка, «была няцяжкай» і ў яго заставалася мноства часу на чытанне і асалоду жыццём. У гэты перыяд ён ледзь не ажаніўся з дачкой англійскага парафіяльнага святара Ізабеле Ларэйн-Сміт.

    Упаўшы ў няласку ў Аахене, Бісмарк быў вымушаны паступіць на вайсковую службу — вясной 1838 года ён запісаўся ў гвардзейскі батальён егераў. Аднак хвароба маці скараціла тэрмін яго службы: доўгія гады клопатаў аб дзецях і маёнтку падарвалі яе здароўе. Смерць маці паставіла кропку ў кіданні Бісмарка ў пошуках справы — стала цалкам зразумела, што яму прыйдзецца займацца кіраваннем сваімі памеранскімі маёнткамі.

    Абгрунтаваўшыся ў Памераніі, Ота фон Бісмарк пачаў задумвацца над спосабамі павелічэння прыбытковасці сваіх маёнткаў і неўзабаве заваяваў павагу сваіх суседзяў, як тэарэтычнымі ведамі, гэтак і практычнымі поспехамі. Жыццё ў маёнтку моцна дысцыплінавала Бісмарка, асабліва калі параўноўваць яго з студэнцкімі гадамі. Ён паказаў сябе кемлівым і практычным землеўладальнікам. Але ўсё ж студэнцкія звычкі давалі аб сабе ведаць і неўзабаве навакольныя юнкеры празвалі яго «шалёным».

    Бісмарк моцна зблізіўся са сваёй малодшай сястрой Мальвінай, якая скончыла навучанне ў Берліне. Паміж братам і сястрой паўстала духоўная блізкасць, выкліканая падабенствам у густах і сімпатыях. Бісмарк ніколі больш не пераставаў лічыць сябе вернікам у Бога і паслядоўнікам Марціна Лютэра. Кожную раніцу ён пачынаў з чытання ўрыўкаў з Бібліі. Ота вырашыў заключыць заручыны з Іаганай фон Путкамер, чаго дамогся без асаблівых праблем.

    Палітычная кар’ера

    Бісмарку ўпершыню выпала магчымасць увайсці ў палітыку ў якасці дэпутата зноў утворанага Злучанага ландтага прускага каралеўства. Ён вырашыў не губляць гэты шанец і 11 мая 1847 года заняў сваё дэпутацкае месца, на час адклаўшы ўласнае вяселле. Гэта быў час найвастрэйшага супрацьстаяння лібералаў і кансерватыўных пра-каралеўскіх сіл: лібералы патрабавалі ад Фрыдрыха Вільгельма IV зацвярджэння канстытуцыі і вялікіх грамадзянскіх свабод, але кароль не спяшаўся іх дараваць; яму былі патрэбныя грошы на будаўніцтва чыгункі з Берліна ва Усходнюю Прусію. Менавіта з гэтай мэтай ён і склікаў у красавіку 1847 года Злучаны ландтаг, які складаецца з васьмі правінцыйных ландтага.

    Бісмарк з жонкай

    Пасля першай жа сваёй прамове ў ландтагу Бісмарк набыў скандальную вядомасць. У сваёй прамове ён пастараўся абвергнуць сцвярджэнне дэпутата-ліберала аб канстытуцыйным характары вайны за вызваленне 1813 года. У выніку, дзякуючы прэсе, «шалёны юнкер» з Памераніі ператварыўся ў «шалёнага» дэпутата Берлінскага ландтага. Яшчэ праз месяц Ота зарабіў сабе мянушку «Праследавальнік Фінке» з-за сваіх пастаянных нападак на куміра і рупара лібералаў Георга фон Фінке. У краіне паступова спелі рэвалюцыйныя настроі; асабліва сярод гарадскіх нізоў і рабочых, незадаволеных ростам цэнаў на харчаванне. У гэтых умовах Ота фон Бісмарк і Іагана Путткамер нарэшце пажаніліся.

    1848 год прынёс цэлую хвалю рэвалюцый — у Францыі, Італіі, Аўстрыі. У Прусіі рэвалюцыя таксама пачалася пад ціскам патрыятычна настроеных лібералаў, якія патрабавалі аб’яднання Германіі і стварэння Канстытуцыі. Кароль быў вымушаны прыняць патрабаванні. Бісмарк спачатку спалохаўся рэвалюцыі і нават збіраўся дапамагаць весці армію на Берлін, але неўзабаве яго запал астыў, і засталося толькі роспач і расчараванне ў манарху, які пайшоў на саступкі.

    Бісмарк: «Сцяна каменная. Мой лоб — не жалезны. Дзеля чаго я буду біцца аб яе?»[13]

    З-за рэпутацыі непапраўнага кансерватара ў Бісмарка не было шанцаў прайсці ў новы Прускі нацыянальны сход, абраны шляхам усеагульнага галасавання мужчынскай часткі насельніцтва. Ота баяўся за традыцыйныя правы юнкераў, але неўзабаве супакоіўся і прызнаў, што рэвалюцыя апынулася менш радыкальнай, чым здавалася. Яму нічога не заставалася, акрамя як вярнуцца ў свае маёнткі і пісаць у новую кансерватыўную газету «Кройццайтунг». У гэты час адбываецца паступовае ўзмацненне так званай «камарыллі» — блока кансерватыўна настроеных палітыкаў, у які ўваходзіў і Ота фон Бісмарк.

    Лагічным вынікам узмацнення камарыллі стаў контррэвалюцыйны пераварот 1848 года, калі кароль перапыніў пасяджэнне парламента і ўвёў войскі ў Берлін. Нягледзячы на ўсе заслугі Бісмарка ў падрыхтоўцы гэтага перавароту, кароль адмовіў яму ў міністэрскім пасадзе, назваўшы «заўзятым рэакцыянерам». Кароль цалкам не быў настроены развязваць рукі рэакцыянерам: неўзабаве пасля перавароту ён апублікаваў Канстытуцыю, якая сумяшчала прынцып манархіі са стварэннем двухпалатнага парламента. Манарх таксама пакідаў за сабой права абсалютнага вета і права кіраваць пры дапамозе надзвычайных указаў. Гэтая Канстытуцыя не апраўдала спадзяванні лібералаў, але Бісмарку ўсё адно здавалася занадта прагрэсіўнай.

    Аднак Бісмарк вымушаны быў змірыцца і вырашыў паспрабаваць вылучыцца ў ніжнюю палату парламента. З вялікімі цяжкасцямі Бісмарку атрымалася прайсці абодва тура выбараў. Сваё месца дэпутата ён заняў 26 люта 1849 года. Аднак негатыўнае стаўленне Бісмарка да германскага аб’яднання і Франкфурцкага парламента моцна ўдарыла па яго рэпутацыі. Пасля роспуску парламента каралём Бісмарк практычна страціў шанцы быць пераабраным. Але яму на гэты раз пашанцавала, таму што кароль змяніў выбарчую сістэму, што пазбавіла Бісмарка ад неабходнасці весці перадвыбарчую барацьбу. 7 жніўня Ота фон Бісмарк зноў заняў сваё дэпутацкае месца.

    Прайшло трохі часу, і паміж Аўстрыяй і Прусіяй паўстаў сур’ёзны канфлікт, які мог перарасці ў поўнамаштабную вайну. Абедзве дзяржавы лічылі сябе лідарамі германскага свету і імкнуліся ўцягнуць у арбіту свайго ўплыву дробныя нямецкія княства. На гэты раз каменем перапоны стаў Эрфурт, і Прусіі прыйшлося саступіць, заключыўшы «Ольмюцкое пагадненне». Бісмарк актыўна падтрымліваў гэта пагадненне, бо лічыў, што Прусія не змагла б выйграць у гэтай вайне. Пасля некаторых ваганняў кароль прызначыў Бісмарка прадстаўніком Прусіі ў франкфурцкі Саюзны сейм. Неўзабаве Бісмарк пазнаёміўся з найвядомым палітычным дзеячам Аўстрыі Клементам Меттернихом.

    Падчас Крымскай вайны Бісмарк супрацівіўся спробам Аўстрыі правесці мабілізацыю германскіх армій для вайны з Расіяй. Ён стаў заўзятым прыхільнікам Германскага саюза і праціўнікам аўстрыйскага дамінавання. У выніку Бісмарк стаў галоўным прыхільнікам саюзу з Расіяй і Францыяй (яшчэ зусім нядаўна якія ваявалі адна з адной), накіраванага супраць Аўстрыі. У першую чаргу трэба было неабходна ўсталяваць кантакт з Францыяй, для чаго Бісмарк адбыў у Парыж 4 красавіка 1857 года, дзе сустрэўся з імператарам Напалеонам III, які не надта яго ўразіў. Але з-за хваробы караля і рэзкага развароту знешняй палітыкі Прусіі, планам Бісмарка не наканавана было ажыццявіцца, і яго адправілі амбасадарам у Расію.

    У Санкт-Пецярбургу

    На думку, якая дамінуе ў расійскай гістарыяграфіі, вялікі ўплыў на фарміраванне Бісмарка як дыпламата падчас знаходжання ў Расіі аказалі яго зносіны з рускім віцэ-канцлерам Гарчаковым. У Бісмарка ўжо тады былі неабходныя на гэтай пасадзе дыпламатычныя якасці. Ён валодаў прыродным розумам і палітычнай празорлівасцю.

    Гарчакоў праракаў Бісмарку вялікую будучыню. Аднойчы, ужо быўшы канцлерам, ён сказаў, паказваючы на Бісмарка: «Паглядзіце на гэтага чалавека! Пры Фрыдрыху Вялікім ён мог бы стаць яго міністрам». У Расіі Бісмарк вывучыў рускую мову, вельмі прыстойна на ёй размаўляў і зразумеў сутнасць уласцівага рускім ладу думкі, што вельмі дапамагло яму ў далейшым у выбары правільнай палітычнай лініі ў дачыненні да Расіі.

    Ён прымаў удзел у рускай царскай забаве — мядзведжым паляванні, і нават забіў двух, але спыніў гэты занятак, заявіўшы, што непрыстойна выступаць з стрэльбай супраць бяззбройных жывёл. У адным з гэтых паляванняў ён так моцна абмарозіў ногі, што стаяла пытанне аб ампутацыі.

    У студзені 1861 года кароль Фрыдрых Вільгельм IV памёр, і яго месца заняў былы рэгент Вільгельм I, пасля чаго Бісмарка перавялі паслом у Парыж.

    Барацьба з каталіцкай апазіцыяй

    Аб’яднанне Германіі прывяло да таго, што ў адной дзяржаве апынуліся абшчыны, некалі люта канфліктуючыя паміж сабой. Адной з найважнейшых праблем, якія ўсталі перад ізноў створанай імперыяй, стала пытанне аб узаемадзеянні паміж дзяржавай і Каталіцкай царквой. На гэтай глебе пачалася Kulturkampf — барацьба Бісмарка за культурную ўніфікацыю Германіі.

    Прусія, якая гуляла вядучую ролю, была вызначана пратэстанцкай. У прынцыпе, цэнтральны ўрад хацеў падтрымліваць Ватыкан, як кансерватыўную сілу ў Еўропе пасля сыходу французскіх войскаў з Італіі ў 1870 годзе. Але значная колькасць каталікоў пастаянна стварала праблемы. Яны мелі значны ўплыў у малых краінах і княствах, якія далучыліся да Прусіі. Каталікі Польскіх абласцей, Латарынгіі і Эльзаса былі наогул настроены да дзяржавы адмоўна. Акрамя таго, і ў каталікоў не было адзінства. Катэгорыя «ранейшых каталікоў» не прызнавала рашэнні Ватыканскага сабора 1869—1870 гадоў аб бясхібнасці Папы ў пытаннях веравучэння і, тым самым, уносіла разброд у каталіцкі лагер.

    Апошнія гады жыцця

    15 чэрвеня 1888 года трон імперыі заняў малады Вільгельм II, які не жадаў знаходзіцца ў цені ўплывовага канцлера. Бісмарк падаў у адстаўку, якая была зацверджана кайзерам 20 сакавіка 1890 года. 75-гадовы Бісмарк атрымаў ганаровы тытул герцага і званне генерал-палкоўніка кавалерыі. Аднак зусім ад спраў ён не адышоў. «Вы не можаце ад мяне патрабаваць, каб пасля сарака гадоў, прысвечаных палітыцы, я раптам наогул нічога не буду рабіць»[14]. Яго абралі дэпутатам рэйхстага, уся Германія адсвяткавала яго 80-годдзе, і ён прыняў удзел у каранацыі Усерасійскага Імператара Мікалая II.

    Пасля адстаўкі Бісмарк вырашыў выкласці свае ўспаміны і выдаць мемуары. Першыя два тамы былі надрукаваныя ў 1898 годзе і мелі вялікі поспех. Трэці том пабачыў свет у 1921 годзе[15]

    Бісмарк спрабаваў не толькі паўплываць на фарміраванне свайго ладу ў вачах нашчадкаў, але і працягваў умешвацца ў сучасную яму палітыку, у прыватнасці, прадпрымаў актыўныя кампаніі ў прэсе. Нападкам Бісмарка часцей за ўсё падвяргаўся яго пераемнік — Капрыві. Ускосна ён падвяргаў крытыцы і імператара, якому не мог дараваць сваю адстаўку. Улетку 1891 года Бісмарк прыняў удзел у выбарах у Рэйхстаг, аднак, ён ніколі не прымаў удзел у працы сваёй 19-й выбарчай акругі ў Гановеры, ні разу не скарыстаўся сваім мандатам, і ў 1893 годзе склаў свае паўнамоцтвы[16].

    Кампанія ў прэсе была паспяховай. Грамадская думка схілілася на карысць Бісмарка, асабліва пасля таго, як Вільгельм II стаў адкрыта яго атакаваць. Аўтарытэт новага рэйхсканцлера Капрыві асабліва моцна пацярпеў тады, калі ён паспрабаваў перашкодзіць сустрэчы Бісмарка з аўстрыйскім імператарам Францам Іосіфам. Падарожжа ў Вену ператварылася ў трыумф Бісмарка, які заявіў, што не мае ніякіх абавязкаў перад нямецкімі ўладамі: «усе масты спалены»[17].

    Вільгельм II быў вымушаны пайсці на прымірэнне. Некалькі сустрэч з Бісмаркам у 1894 годзе прайшлі добра, але не прывялі да сапраўднай разрадкі ў адносінах. Тое, як непапулярны быў Бісмарк у рэйхстагу, паказалі жорсткія баі вакол сцвярджэнні віншаванняў з нагоды яго 80-годдзя. З-за апублікавання ў 1896 годзе звышсакрэтнага дагавора перастрахоўкі ён прыцягнуў да сябе ўвагу нямецкай і замежнай прэсы[18].

    Смерць жонкі ў 1894 годзе стала моцным ударам для Бісмарка. У 1898 годзе здароўе экс-канцлера рэзка пагоршыўся, і 30 ліпеня ён памёр у Фрыдрыхсру на 84-м годзе жыцця[18].

    Выказванні

    «Жалеза і кроў»

    «…Не прамовамі і высокімі пастановамі развязваюцца важныя пытанні сучаснасці — гэта была буйная памылка 1848 і 1849 гадоў, — а жалезам і крывёю», з прамовы перад бюджэтнай камісіяй палаты прадстаўнікоў (30.9.1862).

    «Хто гэта — Еўропа?»

    «Хто гэта — Еўропа?», адказ на перасцярогу брытанскага пасланніка ў Берліне, што «Еўропа не пацерпіць такой захопніцкай палітыкі» (у сувязі з намерам заняць расійскую частку Польшчы ў час поспехаў Польскага паўстання (1863). Бісмарк адмаўляўся ад ідэі разгляду Еўропы як пэўнага наднацыянальнага абстрактнага дзеючага чынніку, і разглядаў Еўропу як адзінства разнастайнасці.

    «У Каносу не пойдзем»

    «Будзьце спакойныя, у Каносу мы не пойдзем», з прамовы ў рэйхстагу (май 1872), закранаючы тэму выкарыстання каталіцызму «ворагамі германскай дзяржавы» (гл. таксама: Майскія законы 1876).

    «Мы, немцы, не баімося нікога, апроч Бога»

    «Нас [немцаў] лёгка схіліць да сябе любоўю і добразычлівасцю — магчыма, занадта лёгка, — але пэўна ж, не пагрозамі! Мы, немцы, баімося Бога, а болей нічога на свеце; а ўжо страх божы нас прымушае любіць і захоўваць мір», заканчэнне прамовы, сказанай 6.2.1888.

    Гл. таксама

    Зноскі

    1. 1 2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
    2. 1 2 Otto von Bismarck // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
    3. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #11851136X // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 10 снежня 2014.
    4. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #11851136X // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 30 снежня 2014.
    5. ↑ Bismarck Mausoleum zu Friedrichsruh — 1995. Праверана 3 чэрвеня 2019.
    6. 1 2 Pas L. v. Genealogics — 2003. — ed. size: 683713
    7. 1 2 3 https://www.dhm.de/lemo/biografie/otto-bismarck
    8. 1 2 Lundy D. R. The Peerage
    9. ↑ В. В—в Бисмарк, Вильгельм // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1905. — Т. доп. I. — С. 267–268. — 956 с.
    10. ↑ Kösener Corpslisten / Hrsg.: Kösener Senioren-Convents-Verband — 1904.
    11. ↑ https://www.uni-goettingen.de/de/graf-otto-von-bismarck-1815-bis-1898/62594.html
    12. ↑ http://ub-goobi-pr2.ub.uni-greifswald.de/viewer/fullscreen/PPN559838239_NF_77/135
    13. ↑ Richard Carstensen / Bismarck anekdotisches.Muenchen:Bechtle Verlag. 1981. ISBN 3-7628-0406-0
    14. ↑ «Aber das kann man nicht von mir verlangen, dass ich, nachdem ich vierzig Jahre lang Politik getrieben, plötzlich mich gar nicht mehr damit abgeben soll.» Zit. nach Ullrich: Bismarck. S. 122.
    15. ↑ Ullrich: Bismarck. S. 7 f.
    16. ↑ Alfred Vagts: Diederich Hahn — Ein Politikerleben. In: Jahrbuch der Männer vom Morgenstern. Band 46, Bremerhaven 1965, S. 161 f.
    17. ↑ “Alle Brücken sind abgebrochen.“Volker Ullrich: Otto von Bismarck. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1998, ISBN 3-499-50602-5, S. 124.
    18. 1 2 Ullrich: Bismarck. S. 122—128.

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі (37):
    Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
    Ганаровыя грамадзяне Гамбурга
    Паслы Германіі ў Расіі
    Германская імперыя
    Кавалеры Жалезнага крыжа 1 класа
    Кіраўнікі ўрада Прусіі
    Ахвяры замахаў
    Міністры замежных спраў Прусіі
    Ганаровыя грамадзяне Ены
    Вікіпедыя:Спасылка на Вікісховішча непасрэдна ў артыкуле
    Гісторыя Германіі (1806—1918)
    Нарадзіліся ў Каралеўстве Прусія
    Вікіпедыя:Артыкулы са спасылкамі на элементы Вікідадзеных без беларускага подпісу
    Ганаровыя грамадзяне Веймара
    Ваенныя міністры Прусіі
    Пахаваныя ў Германіі
    Нарадзіліся ў 1815 годзе
    Рэйхсканцлеры Германіі
    Род Бісмаркаў
    Кавалеры ордэна Pour le Mérite
    Мемуарысты Германіі
    Удзельнікі франка-прускай вайны
    Рыцары Вярхоўнага ордэна Хрыста
    Вікіпедыя:Істотныя артыкулы
    Памерлі ў 1898 годзе
    Памерлі ў Каралеўстве Прусія
    Нарадзіліся 1 красавіка
    Памерлі 30 ліпеня
    Кавалеры ордэна Залатога руна
    Вікіпедыя:Артыкулы з крыніцамі з Вікідадзеных
    Ганаровыя грамадзяне Берліна
    Выпускнікі Гётынгенскага ўніверсітэта
    Дуэлянты
    Ганаровыя грамадзяне Лейпцыга
    Кавалеры ордэна Чорнага арла
    Ганаровыя грамадзяне Дрэздэна
    Асобы