Трэба выправіць арфаграфію ў артыкуле! Магчыма гэты машынны пераклад або выкарыстанне ненарматыўнага правапісу ці лексікону. Для спраўджэння існуюць адмысловыя праграмы. |
Халакост у Пружа́нскім раёне — сістэматычнае праследаванне і вынішчэнне габрэяў на тэрыторыі Пружанскага раёна Брэсцкай вобласці акупацыйнымі ўладамі нацысцкай Германіі і калабарацыяністамі ў 1941—1944 гадах падчас Другой сусветнай вайны, у рамках палітыкі «Канчатковага вырашэння габрэйскага пытання» — састаўная частка Халакосту ў Беларусі і Катастрофы еўрапейскага габрэйства.
З адміністрацыйнага распараджэння № 1 командуючага тылам групы армій «Цэнтр» генерала фон Шэнкендорфа ад 7 ліпеня 1941 года:[1]
«III. Адметныя знакі для габрэяў і габрэек 1. Усе габрэі і габрэйкі, якія знаходзяцца на занятай расейскай тэрыторыі і якія дасягнулі 10-гадовага ўзросту, безадкладна абавязаны насіць на правым рукаве верхняга адзення і сукенцы белую стужку шырынёй у 10 см з намалёванай на ёй сіянісцкай зоркай ці жоўтую павязку шырынёй у 10 см. 2. Такімі павязкамі забяспечваюць сябе самі габрэі і габрэйкі. 3. Габрэяў катэгарычна забараняецца вітаць. Парушальнікі будуць найстражэйшае пакараны мясцовым камендантам па месцу жыхарства.» |
Для ажыццяўлення палітыкі генацыду і правядзення карных аперацый адразу ўслед за вайскамі ў раён прыбылі карныя падраздзяленні войскаў СС, айнзацгрупы, зондэркаманды, таемная палявая паліцыя (ГФП), паліцыя бяспекі і СД, жандармерыя і гестапа. Практычна адразу яны аддзялялі габрэяў ад астатніх жыхароў і забівалі іх альбо заганялі ў гета ў рамках ажыццяўлення канчатковага вырашэння габрэйскага пытання.
Ва ўсіх буйных вёсках раёна былі раённыя ўправы і паліцэйскія гарнізоны з калабарацыяністаў. Яшчэ да восені 1941 года ва ўсіх населеных пунктах раёна былі старасты.
Акупацыйныя ўлады пад страхам смерці забаранілі габрэям знімать жоўтыя латы ці шасціканцовыя зоркі (апазнавальныя знакі на вопратцы), выходзіць з гета без спецыяльнага дазволу, мяняць месца пражывання і кватэру ўнутры гета, хадзіць па тратуарам, карыстацца грамадскім транспартам, знаходзіцца на тэрыторыі паркаў і грамадскіх месцаў, наведваць школы.[2]
Ужо з першых дзён акупацыі раёна немцы пачалі забіваць габрэяў. Гэткія «акцыі» (такім эўфемізмам гітлераўцы клічылі арганізаваныя імі масавыя забойствы) паўтараліся мноства разоў у многіх месцах. Напрыклад, былі 30 габрэяў з Шарашова, якія да 1942 года хаваліся ў Белавежскай пушчы[3].
Многія габрэі ў Пружанскім раёне былі забіты падчас карнай аперацыі нацыстаў «Прыпяцкае балота» (Pripiatsee) ці «Прыпяцкі марш», якая праводзілася з 19 ліпеня па 31 жніўня 1941 года. План гэтай аперацыі быў распрацаваны ў штабе войскаў СС пры рэйхсфюрары СС Гімлеры і ставіў мэтай адпрацоўку і правядзенне першых масавых забойстваў габрэяў вайскамі СС на тэрыторыі Беларусі. Непасрэднымі выканаўцамі аперацыі былі кавалерыйская брыгада СС, а таксама 162-я і 252-я пяхотныя дывізіі пад агульным кіраўніцтвам найвышэйшага начальніка СС і паліцыі тылу групы армій «Цэнтр» групенфюрара СС Бах-Зелевского (Целевского).[4]
У тых населеных пунктах, дзе габрэяў забілі не адразу, іх трымалі ва ўмовах гета аж да поўнага знішчэння.
За час акупацыі, якая працягвалася да 17 ліпеня 1944 года[5], габрэі Пружанскага раёна былі практычна поўнасцю вынішчаны.
Немцы, реалізоўваючы нацысцкую праграму вынішчэння габрэяў, стварылі на тэрыторыі раёна 5 гета.
У Пружанскім гета (20 кастрычніка 1941 — 31 студзеня 1943) нацыстамі і калабарацыяністамі былі закатаваныя больш за 10 000 габрэяў.
Вёска Канстанцінава была акупаваная часткамі вермахта ўлетку 1941 года.
У вёсцы (мясцовыя жыхары называлі яе гэтакжа «калонія Канстанцінава») да вайны налічвалася 35 габрэйскіх і 6 беларускіх двароў, і насельніцтва складалася з прыкладна 184 габрэяў і 35 беларусаў. Гета ў вёсцы праіснавала да кастрычніка (2 лістапада[6]) 1942 (да восені 1943[7]) года, калі немцы пераправілі габрэяў спачатку ў Ружаны, а затым у Ваўкавыск, дзе ўсіх растралялі. Габрэйскія дамы ў вёсцы засталіся цэлымі.[8][9]
У ліпені 1944 года пры адступленні немцы спалілі Канстанцінава і вёску Воля, якая знаходзіцца побач. Вёска Канстанцінава пасля вайны не была аднаўлена, а яе тэрыторыя (прынамсі каля паловы) лічыцца цяпер вёскай Воля (цяпер Ружанскага сельсавета). На месцы колішняй вёскі ля дарогі ўсталявана пліта з тэкстам: «У гэтым урочышчы была вёска Канстанцінава. У 1944 годзе яна была спалена, а насельніцтва растраляна фашыстамі».[8][9]
Па дадзеных НДК (акт № 5 ад 10 студзеня 1945 года), гета ў вёсцы Лыскава (Зеляневіцкі сельсавет) праіснавала да 2 лістапада 1942 года[10].
Першае масавае забойства габрэяў у Лыскава было праведзенае 1 ліпеня 1942 года, забітыя былі пахаваныя у брацкай магіле ў вёсцы Баяры (Зеляневіцкі сельсавет)[11].
2 лістапада 1942 года габрэяў мястэчка, якія яшчэ засталіся жывымі, сагналі на кірмашную плошчу, дзяцей пагрузілі на падводы, а дарослых пагнали пехатой у Ваўкавыск, забіваючы тых, хто адставаў па дарозе. Кіраваў арганізацыяй і падрыхтоўкай да вынішчэння гета камісар вёскі Элерт. У Ваўкавыску асуджаных людзей непрацяглы час пратрымалі за драцяным абгароджваннем пад адкрытым небам, а потым растралялі — усяго 654 чалавекі[10]).
Апублікаваны няпоўны спіс забітых у Лыскава габрэяў[12].
У Пружанскім раёне сем чалавек былі удастоены ганаровага звання «Праведнік народаў свету» ад ізраільскага мемарыяльнага інстытута «Яд ва-Шэм» «у знак найглыбейшай удзячнасці за дапамогу, аказаную габрэйскаму народу ў гады Другой сусветнай вайны»:
На месцы забойства пружанскіх габрэяў усталяваны помнік, а на габрэйскіх могілках горада узведзены мемарыяльны комплекс у памяць ахвяр Катастрофы[17].
У 1 кіламетры да паўночнага захаду ад Ружанаў, у лесе, ўсталёваны помнік на брацкай магіле габрэяў, падпольшчыкаў і савецкіх вайсковых вязнаў. У 1965 годзе на гэтай магіле быў усталяваны абеліск у памяць аб забітых ружанскіх габрэях.[18][19]
Помнікі ахвярам генацыду габрэяў усталёваны у Лінава, Аранчыцах і ў Белавежскай пушчы — габрэям з Шарашова[20].[21][22][23]
Апублікаваны няпоўныя спісы габрэяў загінутых Пружанскага раёна[13].