Homo erectus, або чалавек прамаходзячы (архантрапы) — выкапнёвы від людзей, які разглядаюць як непасрэднага продка сучасных людзей.
Даследаванне геному X-храмасомы ў 2008 годзе прывяло да высновы, што азіяцкі від Homo erectus цалкам мог скрыжоўваюцца з Homo sapiens і быць продкам сучасных людзей па змяшаным лініях (не прамой мужчынскі і не прамой жаночай)[1][2].
Мяркуецца, што Homo erectus з’явіліся ва Усходняй Афрыцы ў эпоху сярэдняга плейстацэну, эвалюцыянаваўшы ад Homo rudolfensis, і ўжо 1,8 мільёна гадоў таму праз тэрыторыю Блізкага Усходу (Homo georgicus, ён жа дманісійскі гамінід) яны шырока распаўсюдзіліся па Еўразіі аж да Кітая (юаньмоўскі чалавек).
Homo erctus былі параўнальна шырока распаўсюджаныя па Старому Свету і распадаліся на шэраг лакальных падвідаў. За афрыканскім падвідам замацавалася назва Homo ergaster, хоць да афрыканскіх Homo erectus адносяць таксама атлантрапа і радэзійскага чалавека. За еўрапейскім падвідам замацавалася назва гейдэльбергскага чалавека, хоць існавалі і «дагейдэлбергскія» эрэктусы (Homo antecessor). Ва Усходняй Азіі жылі два падвіды: больш прымітыўныя яванскія пітэкантрапы з Інданезіі і больш прагрэсіўныя сінантрапы з Кітая (з Кітая таксама вядомы ланьцяньскі чалавек, больш архаічны, чым сінантрап).
У 1890 года галандскі лекар Эжэн Дзюбуа адправіўся на востраў Ява ў пошуках «адсутнага звяна» паміж малпападобнымі продкамі і сучасным чалавекам — «пітэкантрапа» (малпачалавека) — існаванне якога было раней гіпатэтычна прапанавана Э. Гекелем[3]. Праз месяц раскопак на беразе ракі Сола каля вёскі Трыніль быў знойдзены скамянелы карэнны зуб малпы, а яшчэ праз месяц, у кастрычніку 1891 года — чэрапная накрыўка, пасля чаго Дзюбуа робіць выснову, што гэтыя часткі належаць буйной чалавекападобнай малпе. Яшчэ праз год у 14 метрах ад месца знаходкі была знойдзена чалавечая сцегнавая костка, якая была таксама аднесена да рэшткаў невядомай малпападобнай істоты. Па форме сцегнавой кості быў зроблены вывад аб прамахаджэнні, а сам новы від названы Pithecantropus erectus (малпачалавек прамаходзячы)[4].
У 1930-я гады Густаў фон Кёнігсвальд выявіў іншыя, меўшыя лепшую ступень захаванасці, рэшткі явантрапа, або салойскага чалавека (Homo erectus soloensis) на востраве Ява (мястэчка Моджокерто каля Сангірана), пасля чаго сумненні ў прыналежнасці пітэкантрапа да роду Homo адпалі. У 1940 годзе Эрнст Майр прапанаваў адносіць гэтыя астанкі да віду «чалавек прамаходзячы» (Homo erectus erectus).
У 1927 годзе выкапневыя рэшткі Homo erectus былі выяўленыя ў Кітаі, спачатку ў гроце Чжаўкаўдзянь паблізу Пекіна, затым у іншых месцах, дзе ён атрымаў назву «сінантрап» (кітайскі чалавек), ці Homo erectus pekinensis. У 1963 годзе ў Ланьцяне была знойдзена сківіца, вызначаная даследчыкамі як больш старажытны від сінантрапа — ланьцяньскі чалавек (лац.: Homo erectus lantianensis)[5], а ў 1965 годзе ў паўднёвакітайскай правінцыі Юньнань былі выяўленыя зубы і каменныя прылады Юаньмоўскага чалавека.
21 кастрычніка 1907 года ўпершыню былі знойдзены рэшткі еўрапейскай разнавіднасці Homo erectus: падчас раскопак у Маўэры рабочы Даніэль Хартман знайшоў сківіцу, перадаў знаходку прафесару Гайдэльбергскага універсітэта Ота Шэтэнзаку, які ідэнтыфікаваў ўзор і даў яму назву Гайдэльбергскага чалавека. Пазней падобныя знаходкі былі зробленыя ў Венгрыі (1965), Чэхіі (1968), Германіі (1974) і ў Афрыцы (1935-1955).
Homo erectus мелі нізкі рост (1,2—1,5 м) і прамую хаду. Аб тым, што спосабам перамяшчэння служыла прамахаджэнне (адкуль і назва віду), сведчыць будова сцегнавой косткі, ідэнтычнай такой у сучаснага чалавека. Характарызаваліся архаічнай будовай чэрапа (тоўстыя сценкі, нізкая лобная костка, выступаючыя надвочнічныя валікі, скошаны падбародак). Аб’ём мозга дасягаў 850-1200 см³, што больш, чым у Homo habilis, але некалькі менш, чым у Homo sapiens і Homo neanderthalensis. Палавы дымарфізм быў ярчэй выяўлены, чым у сучаснага чалавека.
Галоўным заняткам Homo erectus быў пастаянны пошук пражытка. Акрамя збіральніцтва карэнняў, ягад і іншых раслінных пладоў, якіх для падтрымання іх жыццядзейнасці было недастаткова, яны перыядычна палявалі на розных жывёл, часцей дробных, але часам і буйных[6]. Раннепалеалітычныя знаходкі, выяўленыя ў 1954—1955 гадах у Алжыры, прыадчынілі падрабязнасці ладу жыцця чалавекападобных істот таго часу. Паблізу з косткамі Homo erectus былі выяўленыя часткі шкілетаў насарогаў, сланоў, гіпапатамаў і жырафаў. Побач знаходзіліся каменныя прылады працы[7].
Небяспека, што чакала Homo erectus на кожным кроку, вымушала іх аб’ядноўвацца ў вялікія ўстойлівыя сямейныя калектывы, у дачыненні да якіх у савецкай гістарычнай літаратуры зацвердзілася паняцце «першабытны статак»[8] або праабшчына.
Даследаванне матэрыялаў прылад на стойбішчах ў Афрыцы паказала, што апошнія з’яўляліся пастаяннымі[9]. Мяркуючы па прасторным даследаваным жытлам, у адным памяшканні на працягу доўгага часу суіснавалі некалькі пакаленняў вялікага сямейства. Аб’яднанне ў праабшчыны спрыяла аблягчэнню палявання на буйных жывёл, акрамя якой эрэктусы маглі займацца рыбалкай, часцей за ўсё, ловячы рыбу голымі рукамі.
На думку спецыялістаў-антраполагаў, у грамадстве эрэктусаў адбываліся сутычкі, якія часцяком прыводзілі да смерці тых ці іншых членаў абшчыны, а ў галодныя часы звычайным з’яўляўся канібалізм. Каб мірна суіснаваць у такім прымітыўным грамадстве, трэба было прыкладаць немалыя намаганні, якія б дазвалялі ўтаймаваць першабытныя інстынкты. З гэтай мэтай, выпрацоўваліся нейкія агульнапрынятыя нормы паводзін, для кантролю над выкананнем якіх паўстала неабходнасць у важаках, якім адводзілася кіруючая роля[10].
У адрозненне ад сучасных людзей, на ранняй стадыі ў Homo erectus яшчэ не існавала строгіх сэксуальных абмежаванняў і фактычна панаваў праміскуітэт. Аднак на позняй стадыі ў іх статках перыядычна узнікалі ўстойлівыя сямейныя пары, калі які-небудзь самец, выяўляючы агрэсію ў адносінах да сваіх супляменнікаў, выбіраў пэўную самку, як гэта мастацкі апісана ў гістарычнай аповесці Джэка Лондана «Да Адама» (1907).
На думку французскага антраполага А. Валуа і савецкага вучонага А. В. Нямілава, у эпоху ранняга палеаліту з-за наступстваў пераходу да прамахаджэння, якія выклікалі ўскладненні пры родах, працягласць жыцця самак эректусов была ніжэй, чым у самцоў, у сілу чаго лік апошніх у першабытных чалавечых калектывах перавышала лік першых[11][12].
Калі вялікую частку жыцця самцоў займала паляванне або сутыкненні з-за асабістага суперніцтва, самкі займаліся побытам, гадавалі дзяцей, даглядалі параненых і хворых. Уключэнне ў паўсядзённы рацыён Homo erectus мяса дапамагло вырашыць праблему забеспячэння арганізма надзейнымі крыніцамі папаўнення энергетычнага запасу, неабходнага для выканання цяжкай фізічнай працы. А выкарыстанне ў ежу розных раслін з’яўлялася выдатным спосабам пазнання іх гаючых уласцівасцяў, што можна лічыць першымі крокамі да лячэння.
Навука валодае фактамі праявы Homo erectus калектыўнага клопату пра хворых супляменнікаў. Так, на выяўленай Дзюбуа на о-ве Ява сцегнавой костке пітэкантрапа маюцца выяўленыя змены касцяной тканіны (экзастоз). Відавочна, што без падтрымкі суродзічаў гэты кульгавы, з абмежаванымі магчымасцямі самаабароны, індывід непазбежна павінен быў загінуць, аднак ён жыў, застаючыся калекай, доўгія гады[13].
Нават у тыя далёкія першабытныя часы, Homo erectus пачынаюць ўсведамляць важнасць гігіенічных навыкаў, такіх як выдаленне з жытла рэшткаў з’едзеных жывёл або пахаванне памерлых суродзічаў. Але на тым этапе развіцця чалавецтва, пры адсутнасці абстрактнага мыслення, усё гэта абыходзілася яшчэ без асаблівых рытуалаў або стварэння пахавальнага культу.
Homo erectus актыўна выраблялі каменныя прылады (ашэльская культура), выкарыстоўвалі шкуры ў якасці адзення, жылі ў пячорах і карысталіся агнём, 0,8—1,9 мільёна гадоў таму пачалі гатаваць ежу на агні[14][15][16]. Homo erectus са стаянкі Гешэр Бенот Йакаў (Ізраіль) разам з рыбай і мясам ўжывалі ў ежу да 55 розных відаў раслін, у тым ліку насенне гарлачыкавых, карэньчыкі рагозавых, насенне растаропшы плямістай, плады дзяржыдрэва і жалуды дуба калепрынскага і дуба таворскага[17]. Насенне і карані падвяргаліся тэрмічнай апрацоўцы, аб чым, у прыватнасці, сведчаць абсмаленыя жалуды і печаныя сцеблы трыснёга. Зімой і вясной яны харчаваліся бураком і лісцем мальвы[18].
Да нядаўняга часу лічылася, што Homo erectus вымерлі каля 300 тысяч гадоў таму, саступіўшы месца неандэртальцам. Аднак апошнія знаходкі сведчаць, што на ўскраінах арэалу яны маглі дажыць да прыходу сучасных людзей. Цяпер лічыцца, што апошнія папуляцыі Homo erectus вымерлі з прычыны вывяржэння супервулкана Тоба 74 тыс. гадоў таму. Іншыя навукоўцы лічаць, што апошнія пітэкантрапы ў Інданэзіі вымерлі 27 тыс. гадоў таму[19]. Homo floresiensis часам разглядаецца як відазмяніўшыся на Флорэс ва ўмовах астраўной карлікавасці варыянт эр’ктуса.