Місісіпі
У гэтага паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Місісіпі (значэнні).
Місісі́пі (англ.: Mississippi, МФА: [ˌmɪsəˈsɪpi]; на мове аджыбвэ misi-ziibi або gichi-ziibi — «вялікая рака») — рака ў ЗША, адна з найвялікшых рэк свету. Місісіпі — галоўная рака найбуйнейшай рачной сістэмы ў Паўночнай Амерыцы[1][2]. Працякае выключна на тэрыторыі Злучаных Штатаў Амерыкі, хоць яе басейн распаўсюджваецца і на Канаду. Вытокам Місісіпі лічыцца або Нікалет-Крык[3] або возера Айтаска[4], у які ён упадае. Выток размешчаны ў штаце Мінесота на вышыні прыкладна 530 м над узроўнем мора. Рака галоўным чынам цячэ ў паўднёвым кірунку і дасягае даўжыні ў 3770[2] кіламетраў, сканчаючыся шырокай дэльтай ў Мексіканскім заліве. Сама рака працякае па тэрыторыі 10 штатаў, а яе басейн ахоплівае 31 штат ад Скалістых гор да горнай сістэмы Апалачы. Місісіпі займае чацвёртую пазіцыю ў спісе найдаўжэйшых рэк свету і дзявятую ў спісе паводле паўнаводнасці. Місісіпі з’яўляецца часткай граніц або перасякае штаты Мінесота, Вісконсін, Аёва, Ілінойс, Місуры, Кентукі, Тэнесі, Арканзас, Місісіпі і Луізіяна.
Індзейцы жылі на берагах Місісіпі і яе прытокаў з найстаражытных часоў. Большасць з іх былі паляўнічымі і збіральнікамі, але некаторыя, такія як будаўнікі курганоў, утваралі развітыя сельскагаспадарчыя абшчыны. Прыбыццё еўрапейцаў у 1500-х гадах назаўжды змяніла спрадвечны лад жыцця абарыгенаў. Першапачаткова рака выступала ў ролі бар’ера, фарміруючы межы Новай Іспаніі і Новай Францыі, а таксама ранніх Злучаных Штатаў, а затым стаўшы важнай транспартнай артэрыяй і сродкам паведамлення. У XIX стагоддзі, падчас апафеозу ідэі Відавочнага наканавання, Місісіпі і некаторыя заходнія яе прытокі, галоўным чынам Місуры, паслужылі шляхамі заходняй экспансіі Злучаных Штатаў.
Пакрытая тоўстым слоем глеістых адкладаў, даліна ракі з’яўляецца адным з найурадлівых рэгіёнаў ЗША, што паслужыла развіццю легендарнай эры параходаў на Місісіпі. Падчас Грамадзянскай вайны захоп Місісіпі сіламі Саюза паслужыў паваротным момантаў у супрацьстаянні ў сілу важнасці ракі як гандлёвага і транспартнага шляху. Па меры ўстойлівага росту гарадоў і з’яўлення на рацэ вялікіх караблёў і баржаў, якія выцеснілі ранейшыя маламерныя судны, з пачатку ХХ стагоддзі пачынаюцца маштабныя гідратэхнічныя працы, у выніку якіх на рацэ з’явілася мноства дамбаў, плацін, шлюзаў і іншых гідратэхнічных збудаванняў.
Сучаснае развіццё басейна Місісіпі прывяло да шэрагу экалагічных праблем, сярод якіх адной з найбуйнейшых з’яўляецца праблема забруджвання вод ракі сельскагаспадарчымі сцёкамі, што прывяло да ўзнікнення так званай «мёртвай зоны» (англ.: Dead zone) Мексіканскага заліва. У апошнія гады адзначана няўхільнае зрушэнне Місісіпі да рукава Атчафалая ў дэльце ракі, што можа прывесці да катастрафічных наступстваў для портаў у дэльце, такіх як Новы Арлеан. Сістэма дрэнажаў і перамычак дазваляе стрымліваць гэты працэс, аднак з-за працэсаў вынасу грунта і эрозіі зрушэнне год ад года становіцца ўсё больш відавочным.
Прытокі і азёры
Найбольш доўгі прыток — Місуры. Рака Місуры, утвораная ад зліцця рэк Джэферсан, Мадысан і Галатын — самая доўгая рака ў Злучаных Штатах. Нароўні з Іртышом, Місуры з’яўляецца найбуйнейшым прытокам свету. Узятыя разам, Джэферсан, Місуры і Місісіпі ўтвараюць найдаўжэйшую рачную сістэму Паўночнай Амерыкі. Адлегласць ад вытока Джэферсана да вусця Місісіпі — 6300 кіламетраў. Рака Арканзас з’яўляецца другім па даўжыні прытокам ракі Місісіпі. Самым паўнаводным прытокам з’яўляецца рака Агая. Найбуйнейшымі прытокамі Місісіпі з’яўляюцца — Ілінойс (левыя), Дэ-Мойн, Рэд-Рывер, Мінесота (правыя). Іншыя прытокі: Блэк-Рывер, Чыпева.
Недалёка ад Гранд-Рапідс, штат Мінесота, рака ўтварае возера Уінібігашыш, якое распасціраецца больш чым на 11 км у шырыню. Таксама варта адзначыць возера Аналаска, недалёка ад Ла-Кроса, штат Вісконсін, дзе рака мае шырыню 6,4 км, і возера Пепін — 3,2 км у шырыню. Першыя дзве шырокія вобласці з’яўляюцца возерам і вадасховішчам, а не свабоднымі водамі ракі. У іншых раёнах, дзе Місісіпі (за выключэннем возера Пепін — яно перавышае 1,6 км у шырыню ў некалькіх месцах) вельмі шырокая, воды ракі застаюцца свабоднымі.
Адкрыццё ракі еўрапейцамі
Першым еўрапейцам, якія дасягнулі берагоў Місісіпі, лічыцца іспанец Эрнанда дэ Сота (1541), хоць існуюць і іншыя меркаванні. Першым з еўрапейцаў праплыў па рацэ Рабер дэ ла Саль у 1681—1682 гг. Вядома, што дэльта Місісіпі пазначана на карце ў «Геаграфіі» Пталамея выдання 1513 года.[крыніца не пазначана 2846 дзён] У 1518 ці 1519 годзе ў дэльту ракі заходзілі судны іспанскай экспедыцыі Алонса Альварэса дэ Пінеда, а ў канцы кастрычніка 1528 года да дэльты Місісіпі выйшла іншая іспанская экспедыцыя — Панфіла дэ Нарваэса, які, як і некалькі яго спадарожнікаў, патануў у водах ракі[5]. Іспанцы называлі раку «Рака Святога Духу» (ісп.: Rio del Espiritu Santo; хто даў ёй гэта імя — дэ Сота ці хтосьці з яго папярэднікаў, дакладна не вядома.
У XVII стагоддзі пачалося даследаванне ракі французскімі падарожнікамі. У 1682 годзе ўся нізіна Місісіпі была абвешчана ўладаннем Францыі і ў гонар французскага караля Луі XIV была названа Луізіянай. У 1718 годзе за 160 кіламетрах ад вусця быў заснаваны Новы Арлеан. Паводле Парыжскага дагавора 1763 года землі на ўсход ад вусця Місісіпі былі перададзены Вялікабрытаніі, а на захад — Іспаніі. У 1800 годзе Францыя выкупіла Іспанскую Луізіяну, прадаўшы яе ў 1803 годзе ЗША. Перамога над Вялікабрытаніяй у Арлеанскай бітве ў 1812 годзе дала ЗША права на валоданне ўсім вусцем ракі Місісіпі.
Зноскі
- ↑ United States Geological Survey Hydrological Unit Code: 08-09-01-00- Lower Mississippi-New Orleans Watershed
- 1 2 Lengths of the major rivers(нявызн.) (недаступная спасылка). United States Geological Survey. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2009. Праверана 14 сакавіка 2009.
- ↑ Місісіпі (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
- ↑ Mississippi River Архівавана 7 кастрычніка 2013. — Encyclopaedia Britannica
- ↑ Гл. Магидович В. И., Магидович И. П. Очерки по истории географических открытий. Т. 2 М., 1983.
Спасылкі
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Місісіпі
Рэкі Аявы
Рэкі Ілінойса
Артыкулы са сцвярджэннямі без крыніц больш 14 дзён
Рэкі паводле алфавіта
Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
Category:%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%96 %D0%B7 %D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%96
Рэкі Арканзаса
Рэкі Кентукі
Рэкі Місуры
Старонкі з няправільным сінтаксісам спасылак на крыніцы
Вікіпедыя:Карткі рэк з невядомымі параметрамі
Рэкі Тэнесі
Рэкі Луізіяны
Рэкі Місісіпі
Рэкі Вісконсіна
Рэкі Мінесоты
Вікіпедыя:Істотныя артыкулы
Рэкі, якія ўпадаюць у Атлантычны акіян
Місісіпі