Старажытныя паселішчы на землях поўдня Месапатаміі вядомы з VI тыс. да н.э (так званы Убейдскі перыяд. З 2-й пал. IV тыс. да н.э. вылучаецца асабіста шумерскі этап. У сваю чаргу, ён падзяляецца на наступныя перыяды:
Мяркуюць, што ў першай палове II тыс. да н.э. шумеры былі асіміляваны суседзямі-семітамі, аднак шумерская мова і культура працягвалі аказваць моцны ўплыў на народы Месапатаміі да пачатку I тыс. да н.э.
Асноўны артыкул: Шумеры Некаторыя даследчыкі лічаць, што да з’яўлення шумераў у ніжняй Месапатаміі жылі прадстаўнікі іншага народа, носьбіты так званай «бананавай мовы». Месца, адкуль мігрыравалі продкі шумераў пакуль ня вызначана. Таксама існуе канцэпцыя, паводле якой шумеры — аўтахтоннае насельніцтва ніжняй плыні Тыгра і Еўфрата. Яны не адрознівалі сябе па культуры ад акадцаў і карысталіся агульнай саманазвай «чарнагаловыя». Роднаснасць іх мовы з мовамі іншых груп пакуль не ўсталявана.
Шумеры былі стваральнікамі адной з першых развітых цывілізацый у гісторыі чалавецтва. Іх асноўнымі заняткамі былі земляробства, жывёлагадоўля, рыбалоўства, рамёствы. Развіццё сельскай гаспадаркі стала магчымым толькі дзякуючы будаўніцтву складанай ірыгацыйнай сістэмы, што ўключала дамбы, вадасховішчы і каналы. Шумер — урадлівая краіна, але бедная на драўніну і металы. Для іх забеспячэння яе жыхары наладзілі развітую сетку гандлёвых адносінаў на Блізкім Усходзе, краінах Персідскага заліва і, магчыма, Індастане. Разам з гандлем распаўсюджваліся тавары і веды, назапашаныя прадстаўнікамі цывілізацыі.
Шумеры стварылі першую сістэму пісьма ў форме клінапісу, на яе аснове — гаспадарчыя і гістарычныя запісы, літаратуру і пісаныя законы. Шумерскімі майстрамі былі вынайдзены плуг, арка, купал, форма зікурата, меднае і бронзавае ліццё. Шумерам таксама належылі найбольш старажытная сістэма метралогіі, вылучэнне задыякальных сузор’яў, традыцыя сядзець за сталом і карыстацца стулам, міф пра сусветны патоп.