wd wp Пошук:
    ⬜

    Франц Шуберт

    У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шуберт.

    Франц Пе́тэр Шу́берт (ням.: Franz Peter Schubert; 31 студзеня 1797, Ліхтэнталь — 19 лістапада 1828, Вена) — аўстрыйскі кампазітар , адзін з заснавальнікаў рамантызму ў музыцы, заснавальнік венскай класічнай музыкі.

    Біяграфія

    Дзяцінства

    Шуберт нарадзіўся ў прадмесці Вены — Ліхтэнталі, у беднай сям’і дванаццатым з пятнаццаці дзяцей (дзесяць з якіх памёрлі). Яго бацька быў настаўнікам і менавіта ён распачаў музычную адукацыю сына. У сем гадоў Шуберт быў аддадзены пад апеку Міхаэля Хользера, арганіста парафіяльнага касцёла, каб ён працягваў навучанне. У 1808 годзе Франц Шуберт быў прыняты ў прыдворную капэлу ў Каралеўскім Канвікце ў Вене, дзе спяваў сапрана пяць гадоў, вывучаў тэорыю музыкі пад кіраўніцтвам Антоніа Сальеры, вучыўся граць на розных інструментах.

    Станаўленне

    Пасля сыходу са школы, з 1813 года, Шуберт працаваў настаўнікам музыкі згодна з жаданнем бацькі і, каб пазбегнуць службы ў войску. Адначасова ён вывучаў творчасць Глюка, Моцарта і Бетховена. У гэты час ён самастойна напісаў свой першы твор: «Вясёлы замак сатаны» (Des Teufels Lustschloss).

    Некалькі гадоў Шуберт даваў урокі музыкі, неаднаразова спрабаваў атрымаць пастаянную музычную пасаду, але беспаспяхова. Нягледзячы на ​​гэта, 1815—1816 гады вызначыліся фенаменальнай прадукцыйнасцю. У 1815 годзе ён напісаў дзве сімфоніі, дзве імшы, чатыры аперэты, некалькі струнных квартэтаў і каля 150 песень. У 1816 годзе з’явіліся яшчэ дзве сімфоніі — Чацвёртая («Трагічная», до-мінор) і Пятая (сі-бемоль мажор), а таксама імша і больш за 100 песень. Сярод песень гэтых гадоў — «Валацуга» (Der Wanderer) і знакаміты «Кароль-лесавік» (Erlkönig); абедзве песні неўзабаве атрымалі ўсеагульнае прызнанне.

    У гэты час вакол Шуберта склаўся гурток сяброў — аматараў яго творчасці, якія аказвалі яму матэрыяльную дапамогу (чыноўнік Ёзэф фон Шпаўн, паэт-аматар Франц фон Шобер, паэт Іаган Майргофер, мастак М. Швінд, паэт і камедыёграф Э. Баўэрнфельд, кампазітар Ансельм Гютэнбрэнер і іншыя). У коле сяброў і знаёмых часта ўласнымі сіламі выконваліся творы Шуберта; такія вечары называліся «Шубертыяда».

    У 1818 годзе Шуберт пакінуў школу, каб займацца стварэннем музыкі. Застаўшыся зусім без сродкаў, ён мог займацца любімай справай толькі дзякуючы дапамозе сяброў. Ён працаваў штодзённа, з дзевяці раніцы да першай гадзіны пасля абеду. Шуберт працягваў традыцыі Бетховена, але дзякуючы Шуберту жанр песні атрымаў мастацкую форму, узбагаціўшы рэчышча канцэртнай вакальнай музыкі. Балада «Кароль-лесавік» (Erlkönig), напісаная ў 1816 годзе прынесла Шуберту вядомасць, хутка з’явіліся «Валацуга» (Der Wanderer), «Пахвала слёзам» (Lob der Thränen), «Зулейка» (Suleikа) і іншыя. Самымі блізкімі сябрамі кампазітара ў гэты час былі: Франц Грылпарцэр, Іаган Майрхофен, Франц Лакхер, Ансельм Хутэнбрэмер, Іаган Міхаэль Вогль, Ёзэф фон Спаўн, браты Ёзэф і Леапольд Купельвейзеры, паэты Франц Шобер і Тэадор Кёрнер.

    У гэты час Шуберт даваў прыватныя заняткі музыкі дочкам князя Эстэрхазі. Шуберт практычна не пакідаў Вену. Упершыню творы Шуберта былі выкананы публічна ў 1820 годзе. Часта Шуберта запрашалі ў вышэйшыя колы, для акампанемента яго вакальных твораў. Аднак характар кампазітара быў вельмі складаны, ён часта піў, і ў гэтыя моманты рабіўся запальчывым.

    Важнай у творчым жыцці Франца Шуберта стала яго сустрэча з вядомым барытонам Іаганам Міхаэлем Фоглем, якую зладзіў Франц фон Шобер. Дзякуючы натхнёнаму выкананню песень Шуберта Фоглем, яны заваявалі папулярнасць у венскіх салонах. Сам кампазітар працягваў працаваць у школе, але ў ліпені 1818 пакінуў службу і паехаў у Жэліз, летнюю рэзідэнцыю графа Іагана Эстэрхазі, дзе выконваў абавязкі настаўніка музыкі для двух дачок арыстакрата. Увесну была скончаная Шостая сімфонія.

    Па вяртанні ў Вену Шуберт атрымаў заказ на аперэту (зінгшпіль) пад назвай «Браты-блізняты» (Die Zwillingsbrüder). Яна была скончаная ў студзені 1819 года і выканана ў «Кертнертортэатры» ў чэрвені 1820 года. Летнія канікулы ў 1819 годзе Шуберт правёў разам з Фоглем у Верхняй Аўстрыі, дзе і стварыў шырока вядомы фартэпіянны квінтэт «Стронга» (ля мажор).

    Вузкае кола сяброў, якім Шуберт атачыў сябе, пацярпела сур’ёзны ўдар у пачатку 1820 года. Шуберт і яшчэ чацвёра яго таварышаў былі арыштаваныя аўстрыйскай таемнай паліцыяй, якая з падазрэннем ставілася да любых студэнцкіх гурткоў. Аднаго з сяброў Шуберта, паэта Іагана Зена, аддалі пад суд, пасадзілі на год, а потым назаўсёды забаранілі з’яўляцца ў Вене. Чатыром іншым, уключаючы Шуберта, вынеслі сур’ёзнае папярэджанне, ставячы ім у віну, у прыватнасці, «супраціўленне [ўладзе] з выкарыстаннем абразлівай і недастойнай лексікі»[5]. Шуберт больш ніколі не бачыўся з Зене, але паклаў на музыку дзве яго вершы «Selige Welt» і «Schwanengesang». Магчыма, што гэты інцыдэнт прывёў да разрыву з Майргоферам, з якім Шуберт тады жыў[6].

    У 1823 годзе Шуберт заразіўся венерычнай хваробай. Лячэнне паслабіла яго арганізм, выклікала некалькі глыбокіх дэпрэсій. Кампазітар памёр ва ўзросце 32 гадоў ад брушнога тыфу. Апошні год жыцця быў асабліва ўрадлівы: у гэты час ён напісаў сімфонію до мажор і месу мі-бемоль мажор. За сваё жыццё Шуберт паспеў напісаць 600 музычных твораў.

    Перыяд музычнай сталасці

    Кампазіцыі 1819 і 1820 адзначаны значным прагрэсам музычнай сталасці[7]. У лютым пачалася праца над араторыяй «Лазар» (D.[8] 689), якая засталася незавершанай, потым з’явіліся паміж іншымі, менш выдатнымі работамі, дваццаць трэці псалм (D. 706), «Gesang der Geister» (D . 705/714), «Quartettsatz» (до мінор, D. 703) і фантазіі «вандроўца» (ням. Wanderer-Fantasie) для фартэпіяна (D. 760). У 1820 былі пастаўленыя дзве оперы Шуберта «Die Zwillingsbrüder» (D. 647) у Кернтернтортэатры 14 ліпеня і «Die Zauberharfe» (D. 644) у тэатры Ан-дэр-Він 21 жніўня[9]. Амаль усе буйныя кампазіцыі Шуберта, акрамя мес, выконваліся толькі аматарскім аркестрам, які вырас з хатніх вечароў квартэтаў кампазітара. Новыя пастаноўкі пазнаёмілі з музыкай Шуберта шырокую публіку[9]. Аднак, выдаўцы не спяшаліся з публікацыямі. Антон Дыябелі з ваганнямі пагадзіўся надрукаваць некаторыя творы на ўмовах камісіі[10]. Так былі надрукаваныя першыя сем опусаў Шуберта, усе песні. Калі камісія скончыўся, кампазітар стаў атрымліваць скупую плату — і гэтым яго адносіны з буйнымі выдавецтвамі абмежаваліся. Сітуацыя некалькі палепшылася, калі ў сакавіку 1821 года Фогль выканаў «Der Erlkönig» на вельмі паспяховым канцэрце[11]. У тым жа месяцы Шуберт злажыў варыяцыі на тэму вальса Антона Дыябелі (D. 718), увайшоўшы ў лік 50 кампазітараў, якія ўнеслі ўклад у зборнік Саюза музыкантаў Радзімы.

    Пасля пастаноўкі двух опер Шуберт з яшчэ большым запалам, чым раней, пачаў ствараць для сцэны, але гэтая праца па розных прычынах амаль цалкам сышла няма. У 1822 годзе яму было адмоўлена ў пастаноўцы оперы «Альфонса і Эстрэла», збольшага з-за слабога лібрэта[12]. Опера «Ф’ерабрас» (D. 796) таксама была вернутая аўтару восенню 1823 года, у значнай ступені з-за папулярнасці Расіні і італьянскага опернага стылю і правалу оперы Карла Вебера «Эўрыянта»[13]. «Падпольшчыкі» (Die Verschworenen, D. 787) забараніў цэнзар, відавочна з-за назвы[14], а «Разамунда» (D. 797) была знятая пасля двух вечароў за нізкай якасці п’есы. Дзве першыя з гэтых работ напісаны вельмі маштабна і паставіць іх было надзвычай цяжка («Ф’ерабрас», напрыклад, меў больш за тысячу нотных старонак), але «Падпольшчыкі» былі яркай прывабнай камедыяй, а ў «Разамундзе» ёсць чароўныя музычныя моманты, якія належаць да лепшых узораў творчасці кампазітара. У 1822 годзе Шуберт пазнаёміўся з Веберам і Людвігам ван Бетховенам, але гэтыя знаёмства не далі маладому кампазітару амаль нічога. Кажуць, што Бетховен некалькі разоў публічна прызнаваў талент юнака, але ён не мог ведаць творчасці Шуберта ў поўным аб’ёме, паколькі пры жыцці кампазітара выйшла толькі жменька твораў.

    Увосень 1822 года Шуберт пачаў працу над творам, які больш усіх іншыя творы таго перыяду прадэманстраваў сталасць яго бачання музыкі — «Незавершанай сімфоніяй» сі-бемоль мінор. Прычына таго, што кампазітар закінуў працу, напісаўшы дзве часткі і асобныя музычныя фразы трэцяй, застаецца нявысветленай.

    Шэдэўры апошніх гадоў жыцця

    У 1823 Шуберт акрамя «Ф’ерабраса» напісаў таксама свой першы цыкл песень «Выдатная млынарка» (D. 795) на вершы Вільгельма Мюлера. Разам з познім цыклам «Зімовае падарожжа» 1927, а таксама на вершы Мюлера, гэты зборнік лічыцца вяршыняй нямецкага песеннага жанру Lied[15]. У гэтым годзе Шуберт напісаў яшчэ і песню «Ты супакой» (Du bist die Ruh, D. 776). 1823 таксама быў годам, калі ў кампазітара з’явіліся сіндромы пранцаў[16].

    Увесну 1824 Шуберт напісаў актэт фа мажор (D. 803), а ўлетку зноў з’ехаў у Жэліз. Там ён трапіў пад чары венгерскай народнай музыкі і напісаў «Венгерскі дывертысмент» (D. 818) для двух фартэпіяна і струннага квартэта ля мінор (D. 804).

    Сябры сцвярджалі, што Шуберт меў моцныя пачуцці да сваёй вучаніцы, графіні Караліны Эстэрхазі, але ён прысвяціў ёй толькі адзін твор «Фантазію фа мінор» (D. 940) для двух фартэпіяна[17].

    Нягледзячы на ​​тое, што праца над музыкай для сцэны, а пазней афіцыйныя абавязкі, адбіралі шмат часу, Шуберт у гэтыя гады напісаў значную колькасць твораў. Ён завяршыў імшу ля-бемоль мінор (D. 678), працаваў над «Незавершанай сімфоніяй», а ў 1824 напісаў Варыяцыі для флейты і фартэпіяна на тэму «Trockne Blumen» і некалькі струнных квартэтаў. Акрамя таго, ён напісаў санату для папулярнага ў тыя часы арпеджыёнэ (D. 821)[18].

    Праблемы папярэдніх гадоў кампенсавалі поспехі шчаслівага 1825 года. Колькасць публікацый хутка павялічвалася, галеча крыху адступіла, і лета Шуберт правёў у Верхняй Аўстрыі, дзе яго віталі. Менавіта падчас гэтага тура ён напісаў «Песні на словы Вальтэра Скота». Да гэтага цыкле належыць «Ellens dritter Gesang» (D. 839), шырока вядомы пад назвай «Ave Maria». Песня адкрываецца прывітаннем Ave Maria, якое затым паўтараецца ў прыпеве. Нямецкі пераклад верша Скота з «Ламермурськои нявесты», выкананы Адамам шторкі, пры выкананні часта замяняюць лацінскім тэкстам малітвы Ave Maria[19]. У 1825 Шуберт напісаў таксама санату для фартэпіяна ля мінор (Op. 42, D. 845) і пачаў сімфонію № 9 да мажор (D. 944), завершаную ў наступным годзе[20].

    З 1826 па 1828 Шуберт жыў пастаянна ў Вене, акрамя кароткага візіту ў Грац ў 1827 У гэтыя гады яго жыццё было бедная падзеі, і яго апісанне зводзіцца да спісу напісаных твораў. У 1826 ён завяршыў сімфонію № 9, якую пазней сталі называць «Вялікай». Гэты твор ён прысвяціў Таварыству сяброў музыкі, і атрымаў ад яго ганарар у падзяку[21]. Увесну 1828 ён даў адзіны ў сваім жыцці публічны канцэрт, на якім выконваў уласныя творы. Канцэрт прайшоў з поспехам[22]. Струнны квартэт рэ мінор (D. 810) з варыяцыямі на тэму песні «Смерць і дзяўчына» быў напісаны зімой 1825—1826 і ўпершыню выкананы 25 студзеня 1826 г. У тым жа годзе з’явіліся струнны квартэт № 15 рэ мажор (D. 887, Op. 161), «іскрыстага ронда» для фартэпіяна і Крипке (D. 895, Op. 70) і саната для фартэпіяна рэ мажор (D. 894, Op. 78), упершыню апублікаваная пад назвай “Фантазія ў рэ “. Акрамя гэтага былі напісаныя тры песні на словы Шэкспіра.

    У 1827 Шуберт напісаў цыкл песень «Зімовае падарожжа» (Winterreise, D. 911), Фантазію для фартэпіяна і скрыпкі (D. 934), экспромты для фартэпіяна і два фартэпіянных трыо (D. 898 і D. 929)[23], у 1828 «Песню Мирьям» (Mirjams Siegesgesang, D. 942) на словы Франца Грыльпарцэра, Tantum Ergo (D. 962), струнны квартэт (D. 956), тры апошнія санаты і зборнік песень, надрукаваных пасмяротна пад назвай «Лебядзіная песня» (D. 957) [20]. Гэтая зборка не з’яўляецца сапраўдным цыклам, але песні, якія ўваходзяць у яе, захоўваюць адзінасць стылю і аб’яднаны атмасферай глыбокай трагедыі і змрочнай звышнатуральнасці, не ўласцівы кампазітарам папярэдняга стагоддзя. Шэсць з гэтых песень напісаны на словы Генрыха Гейне, чыя «Кніга песень» выйшла восенню. Дзявятая сімфонія Шуберта датавана 1828 годам, але даследчыкі творчасці кампазітара лічаць, што ў асноўным яна была напісана ў 1825—1826 і толькі некалькі перапрацаваная для выканання 1828[24]. Для Шуберта такая з’ява вельмі незвычайная, бо большасць яго значных твораў не выйшлі ў свет пры жыцці, не кажучы ўжо пра канцэртнае выкананне. У апошнія тыдні жыцця кампазітар пачаў працаваць над новай сімфоніяй[25].

    Хвароба і смерць

    У 1828 з’явіліся трывожныя прыкметы хваробы; імклівы тэмп кампазітарскай дзейнасці Шуберта можна вытлумачыць і як сімптом хваробы, і як прычыну, што паскорыла яго смерць. У апошні год былі напісаны такія шэдэўры як Сімфонія до мажор, вакальны цыкл, пасмяротна выдадзены пад назвай «Лебядзіная песня», струнны квінтэт да мажор і тры апошнія фартэпіянныя санаты. Па-ранейшаму выдаўцы адмаўляліся браць буйныя творы Шуберта або плацілі нікчэмна мала; хворасці перашкодзіла яму паехаць па запрашэнні з канцэртам у Пешт.

    Памёр Шуберт ад тыфу 19 ​​лістапада 1828.

    Шуберт быў пахаваны побач з Бетховенам, які памёр годам раней. 22 студзеня 1888 прах Шуберта быў перапахаваны на Цэнтральным могілках Вены.

    Спадчына

    Франц Шуберт паўплываў на развіццё музычнай культуры ХІХ ст.

    Жывучы ў эпоху жорсткай метэрніхаўскай рэакцыі ў Аўстрыі, Шуберт стаў першым з выбітных прадстаўнікоў музычнага рамантызму. У сваіх творах ён імкнуўся прайграваць адсутны ў жыцці светлы ідэал, адлюстроўваў тугу па іх, пакуты чалавека ў чужым і варожым ёй грамадскай асяроддзі. Шчырасць, сардэчнасць музыкі Шуберта, уласцівыя ёй непасрэднасць, «адкрытасць» вызначаліся і асабістымі якасцямі кампазітара. Музыка Шуберта цесна звязана з народным мастацтвам Аўстрыі (хоць Шуберт рэдка выкарыстаў у сваіх творах сапраўдныя народныя тэмы), з бытавой музыкай Вены; знайшоў адлюстраванне ў ёй і фальклор венграў і славянскіх народаў тагачаснай Аўстрыйскай імперыі. У музыцы Шуберта на першым месцы выступае мелодыя, вялікае значэнне маюць каларыт, маляўнічасць, якія абумовілі ўзбагачэнне гармоніі, аркестроўкі.

    Адзін з першых прадстаўнікоў прагрэсіўнага музычнага рамантызму пашырыў лірычную сферу музыкі, узмацніў яе псіхалагічную выразнасць, нацыянальную акрэсленасць, абапіраўся на традыцыі венскай класічнай школы. Цэнтральнае месца ў яго творчасці займае вакальная лірыка. Узбагаціў выразныя магчымасці песні-раманса, паглыбіў суадносіны паміж музыкай і паэтычным тэкстам, павялічыў вобразна-сэнсавую ролю фартэпіяннага акампанементу, надаў гэтаму жанру высокае ідэйна-мастацкае значэнне. Стварыў новыя рамантычныя тыпы сімфоніі, фартэпіянныя мініяцюры. У інструментальныя творы ўводзіў песенныя тэмы, ужываў у іх песенныя прынцыпы формаўтварэння.

    Сярод яго твораў: оперы зінгшпілі, 7 мес, у т.л. «Нямецкі рэквіем» (1818), 9 сімфоній, у т.л. «Незавершаная» (1822), камерна-інструментальныя ансамблі, у т.л. фартэпіянны квіжэт «Фарэль» (1819), санаты (больш за 20), экспромты і вальсы для фартэпіяна, рамантычныя песні (каля 600, у т.л. вакальныя цыклы «Прыгожая млынарка», 1823; «Зімовы шлях», 1827) і інш.

    Некаторыя меншыя па памеры творы былі апублікаваныя адразу ж пасля смерці кампазітара, але рукапісы вялікіх прац, мала вядомых публіцы, заставаліся ў кніжных шафах і скрынях сваякоў, сяброў і выдаўцоў Шуберта[26]. Нават бліжэйшыя да яго людзі не ведалі за ўсё, што ён напісаў, і на працягу доўгіх гадоў яго прызнавалі ў асноўным толькі як караля песні[27]. У 1838 Роберт Шуман, наведваючы Вену, знайшоў пыльны рукапіс «Вялікі» симфоноии Шуберта і ўзяў яго з сабой у Лейпцыг, дзе яе выканаў Фелікс Мендэльсон. Найбольшы ўклад у адшукання і адкрыцця твораў Шуберта зрабілі Джордж Гроўв і Артур Саліван, якія наведалі Вену восенню 1867. Ім удалося знайсці сем сімфоній, музыку суправаджэння п’есы «Розамунда», некалькі мес і опер, сёе-тое з камернай музыкі і вялікая колькасць разнастайных фрагментаў і песень[26]. Гэтыя адкрыцці прывялі да значнага павелічэння цікавасці да творчасці Шуберта.

    Ферэнц Ліст з 1830 па 1870 аранжаваў значная колькасць твораў Шуберта, асабліва песень. Ён казаў, што Шуберт «паэтычны з музыкаў, якія калі-небудзь жылі на свеце»[28]. Для Антаніна Дворжака асабліва цікавымі былі сімфоніі Шуберта, а Гектор Берліёз і Антон Брукнер прызнавалі ўплыў «Вялікай сімфоніі» на іх творчасць[29].

    У 1897 выдаўцы Брайткопф і Гертэль выпусцілі крытычнае выданне твораў кампазітара, галоўным рэдактарам якога быў Іаганес Брамс. Такія кампазітары 20 стагоддзя як Бенджамін Брыт, Рыхард Штраўс і Джордж Крам былі ці ўпартымі папулярызатар музыкі Шуберта, або рабілі алюзіі на яе ў сваёй уласнай музыцы. Брыт, які быў дасканалым піяністам, акампанаваў выкананню шматлікіх песень Шуберта і часта выконваў яго сола і дуэты[29].

    Аудыёпрыклады

    Меса Соль мажор, Kyrie
    Меса Соль мажор, Gloria
    Меса Соль мажор, Credo
    Меса Соль мажор, Sanctus 4
    Меса Соль мажор, Benedictus
    Меса Соль мажор, Agnus Dei
    Экспромт
    Экспромт Рэ-бемоль, частка 2
    Экспромт
    Экспромт
    Экспромт
    Экспромт
    Экспромт
    Экспромт Ля-бемоль мажор, D. 935/2 (Op. 142 No. 2)
    * *[Дапамога па прайграванні](/Вікіпедыя:Дапамога_з_медыяфайламі#Прайграванне_аўдыё-_і_відэафайлаў "Вікіпедыя:Дапамога з медыяфайламі")*

    Зноскі

    1. 1 2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
    2. 1 2 Franz Schubert // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
    3. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118610961 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 30 снежня 2014.
    4. ↑ Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.
    5. ↑ Gibbs (2000), p. 67
    6. ↑ Gibbs (2000), p. 68
    7. ↑ Hadow, William Henry (1911). “Franz Schubert”. Encyclopedia Britannica. 24. London, New York: The Encyclopedia Britannica Company. pp. 380.
    8. ↑ Літара D. азначае нумар у каталогу твораў Шуберта, скампанаваных ў 1951 Ота Эрыхам Дойчам
    9. 1 2 Austin (1873), pp. 46-47
    10. ↑ Wilberforce (1866), pp. 90-92
    11. ↑ Wilberforce (1866), p. 25
    12. ↑ Newbould (1999), p. 173
    13. ↑ Gibbs (1997), p. 228
    14. ↑ Gibbs (2000), p. 111
    15. ↑ Newbould (1999), p. 215
    16. ↑ Newbould (1999), p. 210
    17. ↑ Newbould (1999), p. 218
    18. ↑ Newbould (1999), pp. 221—225
    19. ↑ Emmons, p. 38
    20. ↑ Newbould (1999), p. 228
    21. ↑ Newbould (1999), p. 254
    22. ↑ Newbould (1999), pp. 265—266
    23. ↑ Newbould (1999) pp. 261—263
    24. ↑ Gibbs (1997), p. 202
    25. ↑ Newbould (1999), p. 385
    26. 1 2 Kreissle, pp. 297–332, де Гроув розповідає про візит до Відня.
    27. ↑ Gibbs (2000), pp. 61–62
    28. ↑ Liszt (1989), p. 144
    29. 1 2 Newbould (1999), pp. 403–404

    Літаратура

    Спасылкі

    Заўвагі

    Тэмы гэтай старонкі (25):
    Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без нумароў старонак
    Памерлі ў Вене
    Кампазітары Аўстрыі
    Асобы на манетах
    Асобы на марках
    Памерлі ад брушнога тыфу
    Вікіпедыя:Артыкулы са спасылкамі на элементы Вікідадзеных без беларускага подпісу
    Нарадзіліся ў 1797 годзе
    Памерлі ў 1828 годзе
    Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без назвы артыкула
    Нарадзіліся ў Вене
    Вікіпедыя:Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
    Рамантычныя кампазітары
    Выпускнікі Венскага ўніверсітэта музыкі і выканальніцкага мастацтва
    Музыканты паводле алфавіта
    Асобы
    Вікіпедыя:Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без аўтара
    Кампазітары класічнай эпохі
    Кампазітары паводле алфавіта
    Пахаваныя ў Вене
    Кампазітары XIX стагоддзя
    Вікіпедыя:Істотныя артыкулы
    Нарадзіліся 31 студзеня
    Памерлі 19 лістапада
    Вікіпедыя:Артыкулы з крыніцамі з Вікідадзеных