Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя (ням.: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, скароч. НСДАП, ням.: NSDAP) — палітычная партыя Германіі, якая існавала з 1920 па 1945, з ліпеня 1933 да мая 1945 — кіруючая і адзіная законная партыя ў Трэцім Рэйху. Пасля паразы Германіі ў Другой сусветнай вайне ў 1945 па рашэнню створанага саюзнікамі па антыгітлераўскай кааліцыі акупацыйнага кантрольнага савета была распушчана. На Нюрнбергскім працэсе кіруючы склад партыі быў абвешчаны злачынным, а ідэалогія НСДАП называлася адной з галоўных прычын вайны.
Асноўны артыкул: Піўны путч
НСДАП была створана 24 лютага 1920, на сходзе ў піўной «Хофбройхаус» Нямецкай рабочай партыі (удзельнічала 2 тыс. чал.), калі А. Гітлер абвясціў праграму «25 пунктаў»(руск.) бел.[2]. Тады ж было прынята рашэнне аб змене назвы партыі — да яе было дададзена «Нацыянал-сацыялістычная». Сам Гітлер растлумачыў назву сваёй партыі наступным чынам:
Сацыялізм, гэта вучэнне пра тое, як варта клапаціцца аб агульным дабры. Камунізм — гэта не сацыялізм. Марксізм — гэта не сацыялізм. Марксісты скралі гэта паняцце і сказілі яго сэнс. Я вырву сацыялізм з рук «сацыялістаў». Сацыялізм — старажытная арыйская, германская традыцыя |
У першай фазе свайго развіцця, да 1923, НСДАП рэкрутавала сваіх членаў галоўным чынам з былых удзельнікаў вайны і сярэдніх слаёў гарадскога і сельскага насельніцтва[4]. Рабочыя ў партыі складалі меншасць у параўнанні з афіцэрамі, рамеснікамі, служачымі, чыноўнікамі і сялянамі. Але гэтая ўяўная рабочая партыя ўсяляк імкнулася прыцягнуць да сябе таксама і пралетарскія пласты. Гэтай мэты служылі розныя псеўдасацыялістычныя патрабаванні, такія, як нацыяналізацыя трэстаў, канфіскацыя ваенных даходаў, зямельная рэформа і, па няясным выразе праграмы, «знішчэнне працэнтнай кабалы»[5].
У снежні 1920 А. Гітлер на атрыманыя ад рэйхсвера і ад прамыслоўцаў 120 тыс. рэйхсмарак набыў газету «Völkischer Beobachter»(руск.) бел..
У пачатковы перыяд дзейнасці, партыю фінансавалі перш за ўсё гаспадары баварскіх фірмаў[6]. Аднак на пачатку 1920-х Гітлера пачалі падтрымліваць капітаны цяжкай прамысловасці Ф. Цісен(руск.) бел., Э. Борзіг(ням.) бел. і інш.[7] У кастрычніку 1923 Ф. Цісен уручыў НСДАП 100 тыс. залатых марак. Канцэрн Ройш-Ганіэль(ням.) бел. перадаваў партыі значныя сродкі праз генерала Э. Людэндорфа[8].
Для абароны партыйных выступоўцаў і аховы парадку на розных партыйных мерапрыемствах у лютым 1920 была створана служба добраахвотнікаў (zeitfreiwilligen), пазней перайменавана ў службу партыйных распарадчыкаў — орднэраў (Ordnertruppe). Увосень 1920 ў партыі існавала 35 отртсгруп, а колькасць членаў перавысіла 2 тыс. чал. 3 жніўня 1921 служба орднэраў была перайменавана ў «гімнастычны і спартыўны аддзел»[9]/ 5 кастрычніка «гімнастычны і спартыўны аддзел» атрымаў новую назву — «штурмавыя атрады» (Sturmabteilung; СА)[10].
Улетку 1921 быў зацверджаны праект сцяга НСДАП — на чырвоным палотнішчы белы круг, у цэнтры якога — чорная свастыка.
Выступаючы ў студзені 1923 г., праз некалькі дзён пасля таго, як французская армія акупавала Рурскую вобласць(руск.) бел., Гітлер казаў з трыбуны:
Не! Ня далоў Францыю... павінен быць наш лозунг — прэч здраднікаў айчыны — прэч лістападаўскіх злачынцаў! |
Першы агульнагерманскі з’езд нацыянал-сацыялістычнай партыі, які адбыўся 27 — 28 студзеня 1923 г., не ўнёс ніякіх змен у галоўны кірунак нацысцкай прапаганды:
Наша галоўная мэта — барацьба з бальшавізмам |
З пачатку 1930-х фінансаванне нямецкімі манапалістамі нацысцкай партыі набывае рэгулярны характар. Так, з 1 студзень 1931 г. Рэйнскай-Вестфальскі вугальны сіндыкат пачаў адлічваць у касу партыі па 6 млн марак штогод. Нацысцкую партыю фінансавалі і замежныя капіталісты. Найбуйнейшы галандскі нафтавай прамысловец Г. Дэтэрдынг(руск.) бел. за ўсяго да моманту прыходу А. Гітлера да ўлады перадаў нацысцкай партыі 10 млн галандскіх гульдэнаў[13].
19 лістапада 1932 г. прадстаўнікі нямецкай буйной прамысловасці і землеўладальнікі накіравалі П. фон Гіндэнбург наступнае пасланне:
Мы бачым у нацыянальным руху, які ахоплівае наш народ, шматабяцальны пачатак, які толькі і стварае, дзякуючы пераадоленню класавых супярэчнасцей, неабходную базу для новага ўздыму нямецкай эканомікі. Мы ведаем, што гэты ўздым запатрабуе шматлікіх ахвяр. Мы верым, што гэтыя ахвяры могуць быць з гатоўнасцю прынесеныя толькі ў выпадку, калі найбуйнейшая група гэтага нацыянальнага руху будзе ўдзельнічаць ва ўрадзе як кіруючая сіла. Даручанне адказнага кіраўніцтва прэзідэнцкім кабінетам, які складаецца з лепшых у дзелавым і асабістым адносна кадраў, фюрэру найбуйнейшай нацыянальнай групы ліквідуе недахопы і памылкі, уласцівыя ў сілу абставін любому масавага руху, і дазволіць павесці за сабой мільёны людзей, якія стаяць у баку, зробіць іх надзейнай сілай. |
У 1932 міністр унутраных спраў генерал В. Грёнэр распарадзіўся распусціць СА і СС, а таксама забараніў нашэнне формы членамі усіх ваенізаваных арганізацый НСДАП. Праз дзень пасля гэтай забароны да генерала В. Грёнэра звярнуўся кронпрынц Вільгельм з лістом, у якім гаварылася: «…мне асабліва сумна, што Вы паставілі свой подпіс пад распараджэннем аб роспуску СА і СС. Я магу расцаніць гэта распараджэнне як сур’ёзную памылку, багата страшнай небяспекай для ўнутранага свету. Забарона членам „Сталёвага шлема“ насіць форму і роспуск СА і СС непазбежна наймацнейшым чынам падарвуць ў нацыянальных колах давер да міністэрства абароны. Паколькі я з даўніх часоў імкнуся асабіста садзейнічаць усталяванню даверу паміж рейхсвер і нацыянальнымі арганізацыямі — гэта асабліва адносіцца да НСДАП, — Вы зразумееце…, наколькі цяжкае ўражанне вырабляе на мяне гэты крок, змацаваны Вашым імем…»[15]
Пасля прыходу партыі да ўлады, у 1933 па ініцыятыве А. Крупа(руск.) бел. быў створаны «Фонд Адольфа Гітлера», у які Круп адразу ўклаў 6 млн рэйхсмарак, а таксама дадаткова перадаў яшчэ 6 млн на іншыя рэчы нацыянал-сацыялізму. Канцэрн «ІГ Фарбэніндустры»(руск.) бел. уклаў у гэты фонд з 1933 па 1944 каля 80 млн марак[16].
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
Май 1924 | 1,918,300 | 6.5 (#6) | 32 / 472 |
|||
Снежань 1924 | 907,300 | 3.0 (#8) | ▼ 3.5 | 14 / 493 |
▼ 18 | |
1928 | 810,100 | 2.6 (#9) | ▼ 0.4 | 12 / 491 |
▼ 12 | |
1930 | 6,409,600 | 18.3 (#2) | ▲ 15.7 | 107 / 577 |
▲ 95 | |
Ліпень 1932 | 13,745,000 | 37.3 (#1) | ▲ 19.0 | 230 / 608 |
▲ 123 | |
Лістапад 1932 | 11,737,000 | 33.1 (#1) | ▼ 4.2 | 196 / 584 |
▼ 34 | |
Сакавік 1933 | 17,277,180 | 43.9 (#1) | ▲ 10.8 | 288 / 647 |
▲ 92 | |
Лістапад 1933 | 39,655,224 | 92.11 (#1) | ▲ 48.2 | 661 / 661 |
▲ 373 | |
1936 | 44,462,458 | 98.8 (#1) | ▲ 6.7 | 741 / 741 |
▲ 80 | |
1938 | 44,451,092 | 99.1 (#1) | ▲ 0.3 | 813 / 813 |
▲ 72 |
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
Чэрвень 1924 | 7,189 | 4.1 (#7) | ▬ | 2 / 36 |
▲ 2 | У складзе Народна-сацыяльнага свабоднага блока |
1924 | 7,958 | 4.1 (#8) | ▬ | 1 / 36 |
▼ 1 | У складзе Народна-сацыяльнага свабоднага блока |
1928 | 4,117 | 2.1 (#8) | ▼ 2 | 1 / 36 |
▬ | |
1932 | 89,652 | 40.9 (#1) | ▲ 38.8 | 15 / 36 |
▲ 14 |
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
Чэрвень 1925 | 8,917 | 1.2 (#8) | ▲ 1.2 | 0 / 72 |
▬ | |
1929 | 65,121 | 7 (#8) | ▲ 5.8 | 6 / 88 |
▲ 6 |
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
1924 | 512,271 | 17.1 (#3) | ▲ 17.1 | 23 / 129 |
▲ 23 | у складзе Народнага блоку |
1928 | 6.13 (#5) | ▼ 10.99 | 9 / 128 |
▼ 14 | ||
1932 | 32.52 (#2) | ▲ 26.39 | 43 / 128 |
▲ 34 |
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
1924 | 9,479 | 3.4 (#6) | ▲ 3.4 | 1 / 48 |
▲ 1 | |
1927 | 10,358 | 3.7 (#8) | ▲ 0.3 | 1 / 48 |
▬ | |
1930 | 67,902 | 22.2 (#3) | ▲ 18.5 | 9 / 40 |
▲ 8 |
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
1923 | 10,963 | 6.2 (#6) | ▲ 6.2 | 7 / 120 |
▲ 7 | Нямецкая народная партыя свабоды |
1924 | 7,432 | 4.1 (#7) | ▼ 2.1 | 4 / 120 |
▼ 3 | Нацыянал-сацыялістычная партыя свабоды |
1930 | 51,327 | 25.4 (#1) | ▲ 32 | 32 / 120 |
▲ 29 |
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
1924 | 13,495 | 2.5 (#6) | ▲ 2.5 | 4 / 160 |
▲ 4 | |
1927 | 9,754 | 1.5 (#7) | ▼ 1 | 2 / 120 |
▼ 2 | |
1928 | 14,760 | 2.2 (#7) | ▲ 0.7 | 3 / 120 |
▲ 1 | |
1931 | 202,506 | 26.2 (#2) | ▲ 24 | 43 / 120 |
▲ 40 | |
1932 | 233,750 | 31.2 (#1) | ▲ 5 | 51 / 120 |
▲ 11 |
Выбары | Галасы | Мандаты | Заўвагі | |||
---|---|---|---|---|---|---|
# | % | +/- | # | +/- | ||
1925 | 678 | 0.8 (#8) | ▬ | 0 / 21 |
▬ | |
1929 | 2,713 | 3,4 (#8) | ▲ 2,6 | 0 / 21 |
▬ | |
1933 | 39,064 | 39.5 (#1) | ▲ 36.1 | 9 / 21 |
▲ 9 |
Дата | Колькасць[17] |
---|---|
Канец 1919 | 64 |
Канец 1920 | 3.000 |
Канец 1921 | 6.000 |
23 лістапада 1923 | 55.787 |
Канец 1925 | 27.117 |
Канец 1926 | 49.523 |
Канец 1927 | 72.590 |
Канец 1928 | 108.717 |
Канец 1929 | 176.426 |
Канец 1930 | 389.000 |
Канец 1931 | 806.294 |
Красавік 1932 | 1.000.000 |
Канец 1932 | 1.200.000 |
Канец 1933 | 3.900.000 |
Канец 1939 | 5.300.000 |
Май 1943 | 7.700.000 |