На Беларусі ў гутарковым ці афіцыйным ужытку існавалі некалькі моў.
У старажытнарускіх княствах для стварэння заканадаўчых ды летапісных тэкстаў выкарыстоўвалася агульная мова ўсходніх славянаў (старажытнаруская). Пасля хрысціянізацыі беларускіх земляў у 10 стагоддзі, як мова абрадаў, выкарыстоўваецца царкоўнаславянская, распрацаваная Кірылам і Мяфодзіем.
З 14 па 18 стагоддзі ў Вялікім Княстве Літоўскім ўжывалася пісьмовая старабеларуская мова, на якой адбіліся некаторыя рысы народных гаворак. Гэтай мовай напісаныя тры статуты ВКЛ (1529, 1566, 1588 гадоў), летапісы, дзённікі. З’яўляецца беларускі варыянт царкоўнаславянскае мовы, упершыню выкарыстаны ў выданнях Францыска Скарыны; разам з тым яе роля на беларускіх землях часова зменшваецца.
|
Польска квітнет лаціною, Ян Казімір Пашкевіч. 1621. |
З 16 стагоддзя, калі адбылося з’яднанне ВКЛ з Польскім Каралеўствам ў канфедэратыўную Рэч Паспалітую, набірае моцу паланізацыя вышэйшых станаў грамадства праз каталіцкую царкву. Польская мова выцясняе старабеларускую з дзяржаўнага ўжытку, кнігадруку. У 1697 годзе было загадана пісаць афіцыйныя дакументы ў ВКЛ толькі па-польску. Аднак гэтая пастанова тычылася пераважна канцылярыі ВКЛ і судоў: некаторыя акты мескіх магістратаў, цэхаў працягвалі выходзіць па-беларуску. Беларуская мова выкарыстоўваліся для навучання толькі вуніяцкім ордэнам базыльянаў.
Пасля ўваходу беларускіх земляў у 1772-95 гадах у склад Расійскае Імперыі. Паланізацыя саступае месца русіфікацыі сялянаў і дамінаванню рускай мовы. Носьбітамі беларускіх гаворак засталіся сяляне і мясцовая дробная шляхта. У гэты час існуюць польска-беларускае, руска-беларускае двухмоўе; значная частка насельніцтва Беларусі — яўрэі — карысталіся мовай ідыш.
У 19 стагоддзі новая беларуская мова, заснаваная збольшага на народных гаворках знаходзіць дарогу ў літаратуру. Выбітнейшымі ўзорамі беларускай літаратуры першай паловы стагоддзя з’яўляецца творчасць Яна Чачота, другой — Францішка Багушэвіча.
У 1906 годзе былі заснаваныя кнігавыдавецкая суполка «Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ» і газета «Наша Ніва», якія згуртавалі вакол сябе дзеячоў беларускай культуры, стаўшы рухавіком Беларускага Адраджэння. Дзякуючы ім адбываліся папулярызацыя і выпрацоўка літаратурных нормаў беларускай мовы.
Згодна з Другой Устаўной граматай, прынятай у 1918 годзе Першым Усебеларускім з’ездам «…У рубяжох Беларускай Народнай Рэспублікі ўсе народы маюць права на нацыянальна-пэрсанальную аўтаномію; абвяшчаецца роўнае права ўсіх моваў народаў Беларусі.»
У БССР, створанай у 1920 годзе афіцыйнымі мовамі з’яўляліся беларуская, руская, польская, ідыш. Пасля вайны гэты статус захавалі толькі дзве першыя, прычым назіралася звужэнне ўжытку беларускай мовы на карысць рускай. 26 студзеня 1990 года Вярхоўны Савет БССР прыняў Закон «Аб мовах», згодна з якім беларускай мове надаваўся статус дзяржаўнай, а руская ўжывалася, як мова міжнацыянальных зносін.
Па выніках рэферэндума 1995 года рускай мове нададзены аднолькавы статус з беларускай.
Суадносіны моў на Беларусі ў 1999, 2009 і 2019 гадах:
| беларуская | руская | іншыя | |
|---|---|---|---|
| 1999 (родная) | 73,7 % | 21,9 % | 4,4 % |
| 1999 (хатняя) | 36,7 % | 62,8 % | 0,5 % |
| 2009 (родная) | 53,2 % | 41,5 % | 5,3 % |
| 2009 (хатняя) | 23,4 % | 70,2 % | 6,4 % |
| 2019 (родная) | 54,1 % | 42,3 % | 3,6 % |
| 2019 (хатняя) | 26,0 % | 71,4 % | 2,6 % |