wd wp Пошук:
    ⬜

    Культура Старажытнай Русі

    Культура Старажытнай Русі (або Культура Сярэдневяковай Русі) — культура Русі ў перыяд Старажытнарускай дзяржавы з моманту яе стварэння да татара-мангольскага нашэсця.

    Пісьменнасць і асвета

    Кірыл і Мяфодзій на Помніку «1000-годдзе Расіі» ў Вялікім Ноўгарадзе.

    Аб існаванні ў усходніх славян пісьменства ў дахрысціянскі перыяд сведчаць шматлікія пісьмовыя крыніцы і археалагічныя знаходкі[1]. Стварэнне славянскай азбукі звязваюць з імёнамі візантыйскіх манахаў Кірыла і Мяфодзія. Кірылам у другой палове IX стагоддзя быў створаны глагалічны алфавіт (глаголіца), якім былі напісаныя першыя пераклады царкоўных кніг для славянскага насельніцтва Маравіі і Паноніі. На мяжы IX—Х стагоддзяў на тэрыторыі Першага Балгарскага царства ў выніку сінтэзу здаўна распаўсюджанага тут грэчаскага пісьма і тых элементаў глаголіцы, якія ўдала перадавалі асаблівасці славянскіх моў, узнікла азбука, якая атрымала пазней назву кірыліца. У далейшым гэты больш лёгкі і зручны алфавіт выцесніў глаголіцу і стаў адзіным у паўднёвых і ўсходніх славян.

    Хрышчэнне Русі спрыяла шырокаму распаўсюджванню і хуткаму развіццю пісьменства і пісьмовай культуры. Істотнае значэнне мела тое, што хрысціянства было прынята ў яго ўсходнім, праваслаўным варыянце, які дапускаў, у адрозненне ад каталіцтва, богаслужэнне на нацыянальных мовах. Гэта стварала спрыяльныя ўмовы для развіцця пісьменнасці на роднай мове.

    Развіццё пісьменнасці на роднай мове прывяло да таго, што руская царква з самага пачатку не стала манапалістам у сферы пісьменнасці і адукацыі. Аб распаўсюджванні пісьменнасці сярод слаёў гарадскога насельніцтва сведчаць берасцяныя граматы, знойдзеныя пры археалагічных раскопках у Ноўгарадзе, Цверы, Смаленску, Таржку, Старой Русе, Пскове, Старой Разані і інш. Гэта пісьмы, памятныя запіскі, навучальныя практыкаванні і т. п. Пісьмо, такім чынам, выкарыстоўвалася не толькі для стварэння кніг, дзяржаўных і юрыдычных актаў, але і ў побыце. Нярэдка сустракаюцца надпісы на рамесных вырабах. Простыя гараджане пакідалі шматлікія запісы на сценах цэркваў Кіева, Ноўгарада, Смаленска, Уладзіміра і іншых гарадоў. Самай старажытнай на Русі кнігай, з захаваных да цяперашняга часу, з’яўляецца т. зв. «Наўгародскі псалтыр» першай чвэрці XI ст.: драўляныя, пакрытыя воскам дошчачкі з тэкстамі 75 і 76 псалмоў.

    Кіева-Пячэрская лаўра.

    Большая частка помнікаў пісьменства дамангольскага перыяду загінула ў час шматлікіх пажараў і іншаземных нашэсцяў. Захавалася толькі іх нязначная частка. Найстаражытнейшымі з іх з’яўляюцца «Астрамірава Евангелле», напісанае дыяканам Рыгорам для наўгародскага пасадніка Астраміра ў 1057 годзе, і два «Ізборнікі» князя Святаслава Яраславіча 1073 і 1076 гадоў. Высокі ўзровень прафесійнага майстэрства, з якім выкананы гэтыя кнігі, сведчыць аб наладжанай вытворчасці рукапісных кніг ужо ў першай палове XI стагоддзя, а таксама аб навыках «кніжнай будовы», якія ўстаяліся да гэтага часу.

    Перапіска кніг вялася, у асноўным, у манастырах. Сітуацыя змянілася ў XII стагоддзі, калі ў буйных гарадах таксама зарадзілася рамяство «кніжных апісацеляў». Гэта сведчыць аб пашырэнні пісьменнасці насельніцтва і росце патрэб у кнігах, якую не маглі задаволіць манастырскія пісцы. Перапісчыкаў кніг утрымлівалі пры сабе шматлікія князі, а некаторыя з іх і перапісвалі кнігі самастойна.

    Уладзімір Святаславіч.

    У той жа час, асноўнымі цэнтрамі кніжнасці працягвалі заставацца манастыры і саборныя царквы, дзе існавалі спецыяльныя майстэрні з пастаяннымі калектывамі перапісчыкаў. Яны займаліся не толькі перапіскай кніг, але і вялі летапісы, стваралі арыгінальныя літаратурныя творы, перакладалі замежныя кнігі. Адным з вядучых цэнтраў гэтай дзейнасці быў Кіева-Пячэрскі манастыр, у якім склаўся асаблівы літаратурны напрамак, які аказаў вялікі ўплыў на літаратуру і культуру Старажытнай Русі. Як сведчаць летапісы, ужо ў XI стагоддзі на Русі пры манастырах і саборных цэрквах ствараліся бібліятэкі, якія мелі да некалькіх соцень кніг.

    Маючы патрэбу ў пісьменных людзях, князь Уладзімір Святаславіч арганізаваў першыя школы. Пісьменнасць не была прывілеем толькі пануючага класа, яна пранікала і ў асяроддзе гараджан. Выяўленыя ў значнай колькасці ў Ноўгарадзе граматы, напісаныя на бяросце (з XI ст.), утрымліваюць перапіску простых гараджан; рабіліся надпісы і на рамесных вырабах[1].

    Адукаванасць вельмі шанавалася ў старажытнарускім грамадстве. У літаратуры таго часу можна знайсці нямала панегірыкаў кнізе, выказванняў пра карысць кніг і «кніжнага вучэння».

    Літаратура

    Асноўны артыкул: Старажытнаруская літаратура

    Настолаванне мітрапаліта Іларыёна (мініяцюра Радзівілаўскага летапіса).

    З прыняццем хрысціянства Старажытная Русь была далучана да кніжнай культуры. Развіццё рускага пісьменства паступова стала асновай для ўзнікнення літаратуры і было цесна звязана з хрысціянствам. Нягледзячы на тое, што пісьменнасць была вядомая ў рускіх землях і раней, толькі пасля хрышчэння Русі яна атрымала шырокае распаўсюджанне. Таксама яна атрымала аснову ў выглядзе развітой культурнай традыцыі ўсходняга хрысціянства. Шырокая перакладная літаратура стала асновай для фарміравання з няўласнай традыцыі.

    Для арыгінальнай літаратуры Старажытнай Русі характэрныя вялікая ідэйная насычанасць і высокая мастацкае дасканаласць[1]. Яе яркім прадстаўніком быў мітрапаліт Іларыён, аўтар вядомага «Слова пра закон і благадаць», датаваных сярэдзінай XI стагоддзя. У гэтым творы выразна выяўляецца думка пра неабходнасць адзінства Русі. Выкарыстаўшы форму царкоўнай пропаведзі, Іларыён стварыў палітычны трактат, у якім знайшлі адлюстраванне надзённыя праблемы рускай рэчаіснасці. Супрацьпастаўляючы «благадаць» (хрысціянства) «закону» (іўдаізм), Іларыён адхіляе ўласцівае іўдаізму паняцце богавыбранніцтва і сцвярджае ідэю перанясення нябеснай увагі і размяшчэння з аднаго абранага народа на ўсё чалавецтва, раўнапраўя ўсіх народаў.

    Нестар Летапісец, аўтар «Аповесці мінулых гадоў» (скульптура працы М. Антакольскага).

    Выдатным пісьменнікам і гісторыкам быў манах Кіева-Пячэрскага манастыра Нестар. Захаваліся яго «Чытанне» пра князёў Барысе і Глебе і каштоўнае для гісторыі побыту «Жыціе Феадосія». «Чытанне» напісана ў некалькі адцягнутым стылі, у ім узмоцнены павучальныя і царкоўныя элементы. Прыкладна да 1113 года адносіцца выдатны помнік старажытнарускага летапісання — «Аповесць мінулых гадоў», якая захавалася ў складзе пазнейшых летапісных збораў XIV—XV стагоддзяў. Гэта праца складзена на аснове больш ранніх летапісных збораў — гістарычных твораў, прысвечаных мінуламу Рускай зямлі. Аўтар «Аповесці», манах Нестар, здолеў жыва і вобразна расказаць пра ўзнікненне Русі і звязаць яе гісторыю з гісторыяй іншых краін. Асноўная ўвага ў «Аповесці» нададзена падзеям палітычнай гісторыі, дзеянням князёў і іншых прадстаўнікоў знаці. Гаспадарчае жыццё і побыт народа апісаны менш дэталёва. Выразна выявіўся ў летапісе і рэлігійны светапогляд яго складальніка: канчатковую прычыну ўсіх падзей і ўчынкаў людзей ён бачыць у дзеянні боскіх сіл, «вышэйшай волі». Аднак за рэлігійнымі разыходжаннямі і спасылкамі на волю Бога часта хаваюцца практычны падыход да рэчаіснасці, імкненне выявіць рэальныя прычынна-выніковыя сувязі паміж падзеямі.

    У сваю чаргу, Феадосію, ігумену Пячэрскага манастыра, пра які таксама пісаў Нестар, належаць некалькі павучанняў і пасланняў да князя Ізяслава.

    «Завяшчанне Уладзіміра Манамаха дзецям». Літаграфія 1836 года па малюнку Барыса Чорыкава.

    Выдатным пісьменнікам быў Уладзімір Манамах. Яго «Павучанне» малявала ідэальны вобраз князя — справядлівага феадальнага правіцеля, закранала надзённыя пытанні сучаснасці: неабходнасць моцнай княжацкай улады, адзінства ў адлюстраванні набегаў качэўнікаў і г. д. «Павучанне» з’яўляецца творам свецкага характару. Яно прасякнута непасрэднасцю чалавечых перажыванняў, далёкае ад адцягнутасці і напоўнена рэальнымі вобразамі і прыкладамі, узятымі з жыцця.

    Пытанне аб княжацкай уладзе ў жыцці дзяржавы, пра яе абавязкі і спосабы ажыццяўлення становіцца адным з цэнтральных у літаратуры. Узнікае думка пра неабходнасць моцнай улады як умовы паспяховай барацьбы з вонкавымі ворагамі і пераадолення ўнутраных супярэчнасцей. Гэтыя разважанні ўвасоблены ў адным з самых таленавітых твораў XII—XIII стагоддзяў, які дайшоў да нас у дзвюх асноўных рэдакцыях «Слова» і «Маленне» Данііла Заточніка. Перакананы прыхільнік моцнай княжацкай улады, Данііл з гумарам і сарказмам піша аб навакольнай сумнай рэчаіснасці[2].

    Асаблівае месца ў літаратуры Старажытнай Русі займае «Слова пра паход Ігараў», датаванае канцом XII стагоддзя. У ім апавядаецца аб няўдалым паходзе на полаўцаў у 1185 годзе ноўгарад-паўночнага князя Ігара Святаславіча. Апісанне гэтага пахода служыць аўтару толькі нагодай для роздуму аб лёсах Рускай зямлі. Прычыны паражэнняў у барацьбе з качэўнікамі, прычыны бедстваў Русі аўтар бачыць у княжых міжусобіцах, у эгаістычнай палітыцы князёў, якія прагнуць асабістай славы. Цэнтральным у «Слове» з’яўляецца вобраз Рускай зямлі. Аўтар належаў да дружынага асяроддзя. Ён увесь час карыстаўся ўласцівымі яму паняццямі «гонар» і «слава», але напаўняў іх больш шырокім, патрыятычным зместам. У «Слове пра паход Ігараў» увасобіліся характэрныя рысы старажытнарускай літаратуры таго часу: жывая сувязь з гістарычнай рэчаіснасцю, грамадзянскасць і патрыятызм.

    Вялікі ўплыў на Рускую культуру аказала Батыева нашэсце. Першая праца прысвечаная нашэсцю — «Слова пра пагібель Рускай зямлі». Дадзенае слова дайшло да нас не цалкам. Таксама Батыеваму нашэсцю прысвечана «Аповесць пра руйнаванне Разані Батыем» — складовая частка цыкла аповесцей пра «цудатворную» ікону Міколы Зарайскага.

    Гл. таксама

    Зноскі

    1. 1 2 3 Радугин, 2001
    2. ↑ Повести древней Руси XI—XII века. Л., 1983

    Літаратура

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі (3):
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Старонкі з модулем Hatnote з чырвонай спасылкай
    Катэгорыя·Культура Русі
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Запыты на пераклад з рускай