Каюга (саманазва: Gayogohó:no’, літаральна «людзі вялікага балота») — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. Уваходзяць у лігу іракезаў. Жывуць пераважна ў штатах Аклахома і Нью-Ёрк. Нашчадкі каюга таксама сустракаюцца сярод іракезаў Канады. Агульная колькасць у ЗША (2011 г.) — 5342 чал.
Карэннымі тэрыторыямі, здаўна населенымі каюга, лічацца берагі азёр Фінгер у сучасным штаце Нью-Ёрк. На поўначы іх землі даходзілі да паўночных берагоў ракі Святога Лаўрэнція. Каюга былі адным з пяці народаў-заснавальнікаў лігі (канфедэрацыі) іракезаў. Лічылася, што яны захоўвалі духоўны моц лігі, а таму адыгрывалі важную ролю ў супольных рэлігійных цырымоніях. 10 правадыроў каюга, выбраныя жанчынамі, прадстаўлялі свае роды ў радзе іракезаў[1].
У 1660-х гг. каюга ўдзельнічалі ў разгроме саскуэханцаў, што дазволіла значна пашырыць тэрыторыі. Але ў выніку каюга сутыкнуліся з ваенным саюзам плямён, які стварылі французскія каланісты. У 1687 г. французы арганізавалі ваенную экспедыцыю супраць іракезаў. Захопленыя імі ў палон паляўнічыя каюга былі пераўтвораны ў рабоў. Няўдачы падчас Бабровых войн вымусілі каюга прытрымлівацца саюзу з брытанскімі калоніямі. Яны ўдзельнічалі ў Сямігадовай вайне супраць французаў на баку брытанцаў. Атравана, ваенны правадыр каюга, забяспечваў брытанскай арміі выведванне сіл праціўніка[2]. Акрамя таго, назіралася міграцыя каюга на захад, пераважна ў даліну ракі Агая, дзе паступова склалася згуртаванне так званых мінга — іракезаў Агая. Войны, міграцыі і асабліва эпідэміі прывялі да скарачэння насельніцтва. У 1778 г. налічвалася толькі крыху болей за 1100 каюга[3].
У гады Амерыканскай рэвалюцыі каюга падтрымалі Вялікабрытанію супраць паўстаўшых калоній. У 1779 г. па загаду Дж. Вашынгтона часткі Кантынентальнай арміі ўварваліся ў землі каюга і спалілі іх вёскі. Многія каюга збеглі на захад або на тэрыторыю Канады. 11 лістапада 1794 г. каюга разам з іншымі іракезамі падпісалі мірнае пагадненне з ЗША[4], згодна якому атрымалі права на аўтаномную рэзервацыю ў штаце Нью-Ёрк. Аднак улады штата Нью-Ёрк парушылі пагадненне і ўсталявалі свой фармальны суверынітэт над землямі рэзервацыі, што было замацавана ў дагаворах 1789 г., 1790 г., 1795 г. і 1807 г.[5], і што пазней выклікала доўгатэрміновыя судовыя спрэчкі, якія працягваюцца і ў нашы дні[6].
У 1831 г. іракезы Агая падпісалі пагадненне з ЗША аб перадачы сваіх зямель наўзамен на грашовую кампенсацыю і землі на тэрыторыі Аклахомы. У 1888 г. была вылучана асобная рэзервацыя перасяленцаў-сенека і каюга. У 1937 г. яна атрымала права на самакіраванне як супольнае племя сенека і каюга[7][8]. У нашы дні гэта аб’яднанне мае статус нацыі.
Да канца XVIII ст. сацыяльнае і эканамічнае жыццё каюга мала адрознівалася ад іншых іракезаў. Асноўнымі заняткамі з’яўляліся земляробства, паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Навакольныя землі належылі вясковым абшчынам, апрацоўваліся жанчынамі і таму перадаваліся па спадчыне ад жанчыны да жанчыны. Адлік сваяцтва вёўся па жаночай лініі. Жанчыны прымалі ўдзел у кіраванні[9]. Усяго налічвалася 10 родава-тэрытарыяльных аб’яднанняў на чале правадыроў, што карысталіся аўтаноміяй, мелі свой татэм і прадстаўніцтва ў радзе іракезаў[10].
Каюга знакаміты прыкладным мастацтвам — вырабам разьбяных дзяржальняў, драўляных лялек и масак[11]. Дзякуючы амерыканскім антраполагам XIX ст. і XX ст. добра захаваўся фальклор каюга, які адлюстроўвае агульныя для іракезаў казкі і міфы пра Вялікага Міратворца[12], Нябесную жанчыну[13], Лятучую галаву[14] і інш.
Мова каюга належыць да іракезскай групы моў. Сярод жыхароў правінцыі Антарыа ў Канадзе на ёй размаўляе каля 240 чалавек. Прычым, у Канадзе вылучаецца 2 блізкія дыялекты — верхні і ніжні. У 2012 г. 79 чалавек свабодна размаўлялі на мове каюга ў штаце Нью-Ёрк[15]. Асобны дыялект сенека-каюга Аклахомы да нашага часу знік.