wd wp Пошук: ⬜

Бабровыя войны

Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі

Магчымы машынны пераклад, ужыванне ненарматыўнага правапісу або лексікону. Для праверкі ёсць адмысловыя праграмы.

Гэты артыкул ці раздзел патрабуе перапрацоўкі.

Калі ласка, палепшыце артыкул у адпаведнасці з правіламі напісання артыкулаў.

Артыкул трэба вікіаформіць.

Няма або замала спасылак на іншыя артыкулы, а менавіта гіпертэкставасць — адна з пераваг Вікіпедыі.

Бабровыя войны, Французска-Іракезскія войны — няспынная чарада канфліктаў, якія адбываліся паміж 1640 і 1701 гадамі ў заходняй частцы Паўночнай Амерыкі паміж канфедэрацыяй іракезаў і саюзнымі з Францыяй суседнімі плямёнамі. Іракезы спрабавалі пашырыць свае тэрыторыі захопам земляў суседзяў, у першую чаргу індзейцаў алгонкін, каб выступаць у якасці пасрэдніка ў гандлі пушнінай паміж французамі і прымітыўнымі заходнімі плямёнамі.

Войны мелі жорсткі характар з абодвух бакоў і адносяцца да самых крывавых канфліктаў у гісторыі Паўночнай Амерыкі. Экспансія іракезаў пад кіраўніцтвам племені магаўкаў і гвалтоўнае выцісканне слабейшых плямён з іх тэрыторый значна змяніла геаграфію плямён ва ўсёй Паўночнай Амерыцы.

Канфлікты пачаліся каля 1640 г. і скончыліся «Вялікім Мірам» у 1701 г.

У ліку плямён, закранутых канфліктам, былі шаўні, дэлавар, дакота.

Пасля страты сваіх нідэрландскіх саюзнікаў рашучасць працягваць экспансію ў іракезаў знікла.

Перадумовы

Пачатак іракезскай экспансіі быў пакладзены яшчэ ў XVI веку. Пасля стварэння канфедэрацыі ирокезские плямёны змаглі хутка аднавіць пазіцыі, страчаныя пасля іх выгнання алгонкинами з басейна ракі Св. Лаўрына[1]. У сілу якая склалася гаспадарчай прылады, калі асноўны пражытак здабывалі жанчыны і, адпаведна, мужчынскія рукі былі вызвалены, а таксама дзякуючы ўдалай абароне ад знешніх ворагаў, з наступным зніжэннем інтэнсіўнасці іх націску, былі створаны перадумовы для актыўнай вонкавай экспансіі. У кароткі час іракезы змаглі назапасіць баявы досвед, абвыкнуць да сталых баявых дзеянняў (якія ў сілу агракліматычных асаблівасцей мелі пераважна наступальны характар), былі сфарміраваны ваенныя традыцыі — усё гэта спрыяла пераходу ад абароны да наступу. Таксама вялікае значэнне мела тое, што галоўным спосабам падвышэння статуту чалавека сталі ваенныя заслугі. Яшчэ адной, але меней значнай прычынай, можна лічыць культурную ізаляванасць іракезаў у асяроддзі даволі моцна адрозных ад іх алгонкинских плямёнаў, што абцяжарвала вядзенне мірнага дыялогу паміж імі. У позні час знішчэнне баброў, чый мех быў асноўным прадметам абмену, на сталыя неабходнымі еўрапейскія тавары таксама спрыяла экспансіі.

Прычыны поспехаў

Важную ролю ў паспяховай заваявальнай палітыцы іракезаў даследчыкі адводзяць стратэгічна выгоднаму геаграфічнаму становішчу[2] іх тэрыторыі. Размяшчаючыся ў далінах паміж водораздельными горнымі хрыбтамі і на ўзбярэжжа возера Антарыа, яны валодалі зручнымі воднымі шляхамі, якія дазваляюць без працы дасягаць усіх важных раёнаў Паўночнага ўсходу Паўночнай Амерыкі. Другая прычына — ізноў жа ў гаспадарчым укладзе, калі жанчыны займаліся здабычай асноўнага пражытка, займалі дамінантнае становішча ў грамадстве (гл. матрыярхат) — і першапачаткова мужчынам-іракезам адводзілася роля паляўнічых і ваяроў. Адпаведна, з нараджэння іх рыхтавалі менавіта да гэтага. Трэцяй прычынай з’яўляецца досыць хуткае замяшчэнне традыцыйнай зброі агнястрэльнай, якая ў вялікай колькасці пастаўлялася еўрапейцамі, якія канкуравалі паміж сабой за манапольны гандаль з іракезамі.

Стратэгія «Бабровых войн»

Нетыповым было вядзенне баявых дзеянняў іракезаў і іх стаўленне з пераможанымі плямёнамі. Практыка падвышэння сацыяльнага статуту праз ваенныя заслугі рабіла непажаданым падначаленне зрынутых плямёнаў ці іх васалізацыю для ваенных правадыроў. Адпаведна, з людзьмі з гэтых плямёнаў можна было не лічыцца і ўжываць адмысловую жорсткасць, якая моцна падрывала баявы дух якія падвергліся нападу. Паказальна таксама іх стаўленне да падпарадкаваных плямёнаў, якія не былі ні ўліты ў склад Лігі іракезаў, ні знішчаны.[3] З іншага боку, такая бязлітасная тактыка спрыяла адчужэнню «ўсыноўленых» іракезамі ад сваіх былых супляменнікаў і рабіла немагчымым іх здрада ўжо ў стаўленні саміх іракезаў. Зрынутыя іракезамі плямёны або выганяліся са сваіх земляў, або цалкам уключаліся ў склад плямёнаў — членаў Лігі і асіміляваліся, або заставаліся ў якасці плямёнаў для падвышэння статуту ваяроў ці водкупу ад іх (часам гэта набывала форму даніны). Часам накіроўваліся адмысловыя наглядчыкі ці нават — пазней — прызначаліся «амаль-каралі» і іх прадстаўніцтвы для кантролю над плямёнамі. Прыродна-кліматычныя ўмовы часта патрабавалі выкарыстання невялікіх мабільных атрадаў, што замінала арганізацыі ваеннага ўзаемадзеяння паміж чальцамі Лігі і прывяло да паразы ў аджыбвэ-іракезскай вайне. Французы, аднак, хутка перанялі гэту тактыку і буйныя экспедыцыі Карыньян-Сальерскага палка ў 1665—1666 гадах сталі ўнікальным, хоць і не занадта ўдалым досведам.

Экспансія іракезаў у доколониальный перыяд

Пра вядзенне войн членамі Лігі супраць суседзяў да прыбыцця еўрапейцаў у Паўночную Амерыку вядома мала. Аднак ужо тое, што французы, зусім нядаўна якія ўгрунтаваліся ў Квебеку, у 1609 годзе ўвязаліся ў вайну махокаў за даліну Сент Лоренс на баку гуронаў і алгонкінаў ужо кажа пра тое, што войны іракезы вялі, і вялі іх даволі паспяхова — раз ужо напачатку XVII стагоддзі сіламі аднаго толькі чальца саюза былі гатовыя выступаць адразу супраць некалькіх моцных звязаў. У легендзе пра падставу Лігі таксама згадваецца пра шматлікія войны. Сама падстава канфедэрацыі па легендзе праходзіла ў сітуацыі ваеннага канфлікту мохок і онейда з магіканамі. Прамаруджанне іракезаў з нападам на эры, іх нерашучасць кажуць пра тое, што гэта племя да прыбыцця еўрапейцаў на кантынент паспела зарэкамендаваць сябе грозным сапернікам у войнах з іракезамі. Дадзеныя факты дазваляюць экстрапаляваць прычыны войн на больш ранні перыяд гісторыі іракезаў.

Уплыў гандлю з еўрапейцамі

З’яўленне на кантыненце еўрапейскіх асаднікаў стала каталізатарам у вонкавай экспансіі іракезаў і якасна змяніла характар вядзення войн. Каштоўнасць пушніны таксама павялічылася, бо яна стала практычна адзіным таварам для абмену на прадукцыю еўрапейскай вытворчасці, хутка якая ўвайшла ў побыт іракезаў. Суседства іх краіны з тэрыторыяй калоній адразу некалькіх краін (швецкіх, галандскіх, англійскіх) дазволіла пазбегнуць эканамічнага ціску каланіяльнай адміністрацыі. Гэта таксама змушала асаднікаў парушаць правілы пра продаж агнястрэльнай зброі, бо ў выпадку нязгодлівасці аднаго боку іракезы маглі звярнуцца да канкурэнтаў. У той жа час цеснае партнёрства з белымі гандлярамі зрабіла Лігу наймоцнай адукацыяй на паўночным усходзе Паўночнай Амерыкі, што, у сваю чаргу, іракезы выкарыстоўвалі для ўхілення ўжо сваіх канкурэнтаў. Залежнасць ад еўрапейскіх тавараў, знясіленне ўласных паляўнічых угоддзяў, а таксама імкненне атрымаць манапольнае права збыту еўрапейцам пушніны (чым яны ўжо паспелі нацешыцца ў стаўленні галандцаў) абумовілі іх ваенную экспансію ў рэгіёне.

Пераможны пачатак

Пасля таго, як іракезы выцеснілі магікан з іх тэрыторыі ў выніку іракеза-могиканской войны, яны сталі фактычна адзінай сілай, з якой асаднікі ўсходняга ўзбярэжжа маглі весці стабільны гандаль. Аднак землі Лігі былі не багатыя пушнінай, што змушала іх шукаць новыя паляўнічыя ўгоддзі. Ліга пачала наступ на поўнач і захад, на мясцовасці, у якіх у багацці вадзіліся бабры — асноўная крыніца каштоўнай пушніны. У перспектыве гэта таксама абяцала выгоднае пасродніцтва ў гандлі з французамі, чым дагэтуль карысталіся гуроны і алгонкінскія плямёны.

Аднак, з’яўленне іракезаў напачатку 1630-ых на французскіх гандлёвых маршрутах стала перашкодай для ўласна французскіх пасяленцаў, якія займаліся гэтай здабычай. У выніку французы пачалі актыўна ўзбройваць ворагаў іракезаў: гуронов, монтанье, атава і іншых, ствараючы такім чынам буфер. Яны ў сваю чаргу накіравалі гэту зброю супраць плямёнаў на поўдні, адваёўваючы ў іх паляўнічыя ўгоддзі і гуляючы, такім чынам, галоўную ролю ў распачатых Бабровых войнах. У 1638-ом і 1640-ом адбылося яшчэ два сур’ёзных вітка ўзбраенняў, злучаных са з’яўленнем шведаў, якія распачалі ўзбраенне саскуаханнок, і спробай англійцаў перавабіць у галандцаў мохок, у адказ на што галандцы пачалі ўзбройваць іракезаў яшчэ мацней. Следствам чаго стала ўсё якая расце моц Лігі, якая паступова пачала пераарыентоўвацца ў сваёй экспансіі з усходу на захад.

Так і не дамовіўшыся дыпламатычным шляхам пра частку тэрыторыі з гуронами, іракезы пачалі зацяжную вайну з імі, якая доўжылася да 1649 гады, калі гуроны былі разгромлены і змушаны бегчы на захад. У выніку серыі ваенных канфліктаў з іракезамі і іх саюзнікамі змушаны былі сысці са сваіх земляў: фокс, шауни, саук, маямі, магікане і шматлікія іншыя, частка якіх папоўніла шэрагі французскіх саюзнікаў. У 1650-ом былі пабіты нейтралы, у 1656-ом эри (вайна працягвалася тры з лішнім гады), да 1675-га супрацівілася канфедэрацыя саскуаханнок на паўднёвым усходзе ад Лігі — ирокезоязычные плямёны, нярэдка якія выступалі на боку Лігі ў канфліктах з іншымі індзейцамі. У 1651-ом пачатку вайну кааліцыя, узброеная французамі, у якую ўваходзілі абенаки, магікане, сококи і іншыя — што, аднак, экспансію іракезаў стрымала не моцна: нават змушаныя ваяваць на некалькі франтоў, яны па хуткім часе кааліцыю разбілі. Іракезы таксама пасылалі атрады ў далёкія землі для пакарання ўцекачоў з родных месцаў ворагаў, нападалі на плямёны якія прытулілі іх. У выніку раён баявых дзеянняў пашырэў практычна на ўвесь паўночны ўсход Паўночнай Амерыкі.

Супрацьстаянне і пераарыентацыя

Нягледзячы на поспехі іракезаў і парушэнне французскага гандлю пушнінай у сувязі з сыходам гуронов, французы працягвалі арыентавацца на традыцыйных партнёраў (да якіх дадаліся яшчэ некаторыя індзейскія плямёны, якія падвергліся нападу іракезаў), не завязваючы афіцыйных гандлёвых адносін з іракезамі. Былі неаднаразовыя спробы дамовіцца пра размежаванне гандлёвых і прамысловых сфер паміж іракезамі і саюзнікамі французаў, аднак складзеныя дамоўленасці не выконваліся французамі, што прыводзіла да аднаўлення баявых дзеянняў.

Пасля 1653 гады, ацаніўшы бесперспектыўнасць спроб пазбавіць французаў традыцыйных пастаўшчыкоў пушніны — монтанье, атава, кри і інш., супраць якіх было прадпрынята некалькі ваенных паходаў, іракезы зноў вырашылі пачаць мірныя перамовы. Увесну 1654-га адбыліся перамовы з удзелам правадыра-метыса Канакеса, які прывёз даручальныя лісты ад галандцаў. Аднак складаныя перамовы, якія доўжыліся больш гады, да рашэння праблем стаялых перад Лігай не прывялі. Не змяніла сітуацыю і серыя наступных перамоў.

У 1665-ом года французамі была арганізавана экспедыцыя супраць іракезаў, якая адзначыла сабой паваротны этап у Бабровых войнах. З гэтага часу паходы французаў у землі іракезаў сталі здзяйсняцца рэгулярна. У 1667-ом іракезы былі змушаны скласці мірны дагавор, які распаўсюджваўся і на саюзныя плямёны. У выніку 13-летняй прадышкі французскі гандаль пушнінай пачала аднаўляцца, аднавіліся прамысловыя і місіянерскія паездкі на Вялікія Азёры, былі арганізаваны місіі ў Мічыгане, становішча французаў умацавалася, была створана кантынентальная міліцыя. Аднак адбылося зніжэнне кошту пушніны, што выклікала незадаволенасць французскіх саюзнікаў, чым у сваю чаргу не приминули скарыстацца іракезы, перавабліваючы іх для гандлю з англійцамі праз сваю тэрыторыю, транзіт праз якую тым часам стаў бяспечным. Гэта ў выніку прывяло да зніжэння гандлёвага звароту рынкаў у Квебеку. У той жа час (1677 год) была створана Дамоўны ланцуг з пераможаных народаў, што ўмацавала становішча іракезаў у рэгіёне. Акрамя таго, і ўласна французскія трапперы аддавалі перавагу збываць пушніну не на поўначы, а на ўсходзе — галандцам, а затым і англійцам. Злучана гэта было, па-першае, з тым, што шлях па рацэ Гудзон быў карацей, па-другое, з тым, што кошту на тавары ў галандскіх і англійскіх асадах былі ніжэй. У той жа час іракезы таксама неслі страты, магчымасць пашырэння паляўнічых угоддзяў была абмежавана дагаворамі, што іх моцна абцяжарвала. Шматлікія ирокезские ваяры бралі ўдзел у вайне караля Піліпа. Такое становішча спраў было невыгодна абодвум бакам, і аднаўленне вайны не прымусіла сябе чакаць.

Наступныя войны

Падпарадкаваўшы ў 1675 годзе саскуаханнок, іракезы пачалі поўнамаштабны наступ на заходнім кірунку. Пад удары патрапіла канфедэрацыя иллиной, з тэрыторыі якіх беглі таксама і якія знаходзіліся там французы. Серыя лютых набегаў на алгонкинские плямёны некалькі пахіснула альянс. На некаторы час, баючыся расправы, саюз змушаны былі пакінуць нават індзейцы-атава, што не магло не адбіцца на гандлі пушнінай. Адкрыты ўзброены канфлікт аднавіўся. Французы сталі пераўзбройваць створаную незадоўга да гэтага міліцыю, умацоўвалі фарты. Аднак поспех спачатку спадарожнічала іракезам, якія спыніліся толькі ў 1684 годзе, калі правалілася іх спроба ўзяць форт Сент-Луіс. У тым жа года французы ўзнавілі альянс, у які ўвайшлі оджибва, атава, фокс, саук, гуроны, маямі, иллиной, рознапляменныя жыхары з падкантрольнага французам Вісконсіна, уцекачы ў свой час ад іракезаў, і шматлікія іншыя. Першыя дзеянні альянсу былі тым не менш няўдалымі, так што губернатар Канады змушаны быў нават скласці з іракезамі свет. Аднак, неўзабаве пасля змены губернатара баявыя дзеянні аднавіліся, а з часам альянс і французы сталі адціскаць іракезаў, і ўжо да 1696 года тыя апынуліся загнаны ў межы сваіх спрадвечных валадарстваў, за выключэннем часткі Пенсільваніі і ўсходняга Агая. Якая ішла паралельна вайна паміж Англіяй і Францыяй завяршылася ў 1697 годзе, але сутыкненні паміж саюзнікамі французаў, асаднікамі і іракезамі працягваліся да 1701 гады.

Вынікі

Па свеце, зняволенаму ў 1701 годзе ў Манрэалі паміж іракезамі і французамі з альянс (усяго ўдзельнічала 39 індзейскіх правадыроў) і які згуляў вельмі вялікую ролю ў гісторыі Паўночнай Амерыкі (гл. таксама Вялікі Монреальский Свет), Лізе забаранялася ўдзельнічаць у канфліктах паміж Англіяй і Францыяй, а канфлікты паміж іракезамі і алгонкинами павінны былі дазваляцца пры пасродніцтве французаў; часці плямёнаў дазвалялася вярнуцца на адваяваныя землі, хоць значная частка па-ранейшаму засталася сканцэнтравана ў раёне Вісконсіна.

Па канчатку войн з-за перанасычэнні еўрапейскіх рынкаў стаў валіцца кошт на пушніну. Французы былі змушаны згарнуць афіцыйны гандаль на Вялікіх Азёрах, што зноў прывяло да разладу ў звязе і збыту мяхоў англійцам. англійцы падлілі маслы ў агонь, адкрыўшы гандлёвы пост у Дэтройце, падагрэў супярэчнасці сярод алгонкинов, якія распачалі варагаваць паміж сабой за найблізкія землі. Не сталі іракезы і буферам паміж англійскімі і французскімі асадамі, як спачатку меркавалася, бо, адмовіўшы ім у бoльшей дзелі ў пасродніцтве, французы прадвызначылі іх арыентацыю на англійскія асады. Акрамя таго, у выніку інтрыг, якія плялі іракезы, пераконваючы англійцаў у інтрыгах французаў, іх Дамоўны Ланцуг папоўніўся плямёнамі, раней падкантрольнымі англійцам, а гэтак жа перацягнутымі на свой бок былымі саюзнікамі французаў з альянсу, у якім зараз панаваў хаос.