Ба́йка Шлейхера — назва, пад якою вядомы літаратурны твор, азагалоўлены як «авечка і коні» (avis akvāsas ka). Літаратурны твор складзены ў 1868 годзе нямецкім лінгвістам Аўгустам Шлейхерам (ад якога і атрымала назву), які дадзеным творам намагаўся прадэманстраваць мажлівасці тагачаснага мовазнаўства па рэканструкцыі незасведчаных моў-продкаў. Першапачатковая байка напісаная на праіндаеўрапейскай мове — мове, у выніку распаду якой утварылася большасць моў сучаснай Еўропы (праславянская, прагерманская, лаціна, старажытнагрэчаская, армянская і да т.п.), а таксама вялікая колькасць моў Пярэдняй і Паўднёвай Азіі (у прыватнасці, іранскія і індаарыйскія)[1].
Асноўная мэта байкі — дэманстрацыя мажлівага выгляду мовы, якая дала пачатак усім мовам індаеўрапейскай сям’і, але разам з тым не была засведчана. З цягам часу выгляд словаў у байцы змяняўся ў залежнасці ад прагрэсу лінгвістычных даследаванняў і навуковых поглядаў асобных мовазнаўцаў з прычыны больш чым стогадовага развіцця сучаснай індаеўрапеістыкі і агульных прынцыпаў параўнальна-гістарычнага мовазнаўства. Акрамя праіндаеўрапейскай мовы, байка можа складацца на мовах, што ўзніклі ў выніку непасрэднага распаду праіндаеўрапейскай мовы і пазней сталі продкамі сучасных (напрыклад, пракельцкая, прагерманская, праславянская і да т.п.).
Першы перагляд шляйхеравага варыянту гучання байкі склаў нямецкі індаеўрапеіст Герман Хірт (выд. 1939), над другой рэдакцыяй працавалі амерыканскі і чэшскі лінгвісты Уілфрэд Леман і Ладзіслаў Згуста (выд. 1979)[2]. Іншай грунтоўнай перапрацоўкай варыянту байкі можна лічыць тэкст, складзены амерыканскім індаеўрапеістам і спецыялістам па тахарскіх мовах Дугласам Адамсам, і апублікаваны ў выданні Энцыклапедыя індаеўрапейскай культуры[3]. Адны з апошніх рэдакцый выходзілі ў цяперашнія часы, у прыватнасці, варыянт паводле індаеўрапеіста і спецыяліста па балтыйскіх і славянскіх мовах Фрэдэрыка Кортланта (выд. 2007)[4].
Адрозненні ў выглядзе байкі перш за ўсё палягаюць у мовазнаўчых метадах, ужываных рознымі лінгвістамі, што прыводзіць да рознага выгляду рэканструяваных лексемаў праіндаеўрапейскай мовы, а таксама ў сімвалах, якія пазначаюць тую ці іншую фанему (напрыклад, нескладовае u можа пазначацца як w або u̯). На ўзор рэканструкцыяў іншых незасведчаных моў, разыходжанні ў аўтарскіх варыянтах рэканструкцыі таксама выкліканыя рознымі поглядамі на фаналагічны і марфалагічны лад праіндаеўрапейскай мовы.
Так, варыянт байкі паводле Шлейхера ў пэўнай ступені набліжаны да санскрыта, у якасці толькі другаснага крытэру разгледжаны вакалізм o/e.
У наступнай рэканструкцыі паводле Хірта ў якасці рысаў, наяўных у праіндаеўрапейскай мове, пачынаюць разглядацца вакалізм o/e, складовыя зычныя, лябіявелярныя, а таксама палаталізаваныя велярныя зычныя. Леман і Згуста ўвялі некалькі лексемаў, якія, на іх погляд, павінныя былі існаваць у праіндаеўрапейскай мове (напрыклад, адносны займеннік kʷesjo і назоўнік nēr «чалавек»), а таксама ў некаторай меры прынялі г.зв. ларынгальную тэорыю (тэорыя, згодна з якой у праіндаеўрапейскай мове існаваў асаблівы рад гартанных зычных, якія ў пазнейшых індаеўрапейскіх перайшлі ў галосныя) — прысутнічае літара h, якая пазначае адзіны (на думку даследчыкаў) праіндаеўрапейскі ларынгал. Дуглас Адамс стаў першым мовазнаўцам, які ў поўнай меры прыняў ларынгальную тэорыю і, як вынікае з тэксту, лічыў мэтазгодным існаванне ў праіндаеўрапейскай мове чатырох ларынгалаў, з-за чаго ў праіндаеўрапейскай мове паводле Адамса адсутнічае ā.
Згодна з Кортлантам тэкст байкі зазнае значныя фаналагічныя змены. Так, для рэканструкцыі праіндаеўрапейскай мовы даследчык ужываў глотальную тэорыю (тэорыя, згодна з якой у праіндаеўрапейскай мове існавалі тры шэрагі змычных зычных, не захаваныя ў сучасных індаеўрапейскіх), зычныя для якой паводле Кортланта ўказваюцца як спалучэнні тыпу літара для зычнага + апостраф (напрыклад, t’). Кортлант лічыў сапраўдным адсутнасць прыдыхальных звонкіх выбухных (напрыклад, bʰ). Зведвае большы прагрэс ларынгальная тэорыя: умоўныя знакі для таго ці іншага этымалагічна адпаведнага ларынгалу замяняюцца пазначэннямі канкрэтных ларынгальных зычных (напрыклад, замест h1 — ʔ, глотальны выбухны; h2 — ʕ, фарынгальны фрыкатыў; h3 — ʕʷ, агублены фарынгальны фрыкатыў). Таксама, у параўнанні з іншымі лінгвістамі, зменены погляд адносна лёсу аблаўта ў многіх дзеяслоўных і назоўных формах.
Рэканструкцыя паводле Аўгуста Шлейхера, 1868 г.[5]
Avis akvāsas ka
Avis, jasmin varnā na ā ast, dadarka akvams, tam, vāgham garum vaghantam, tam, bhāram magham, tam, manum āku bharantam. Avis akvabhjams ā vavakat: kard aghnutai mai vidanti manum akvams agantam. Akvāsas ā vavakant: krudhi avai, kard aghnutai vividvant-svas: manus patis: varnām avisāms karnauti svabhjam gharmam vastram avibhjams ka varnā na asti. Tat kukruvants avis agram ā bhugat.
Аўтарскі пераклад байкі[5].
[Das] schaf und [die] rosse
[Ein] schaf, [auf] welchem wolle nicht war (ein geschorenes schaf[6]) sah rosse, das [einen] schweren wagen fahrend, das [eine] grofse last, das [einen] menschen schnell tragend. [Das] schaf sprach [zu den] rossen: [Das] herz wird beengt [in] mir (es thut mir herzlich leid), sehend [den] menschen [die] rosse treibend. [Die] rosse sprachen: Höre schaf, [das] herz wird beengt [in den] gesehen-habenden (es thut uns herzlich leid, da wir wissen): [der] mensch, [der] herr macht [die] wolle [derj schafe [zu einem] warmen kleide [für] sich und [den] schafen ist nicht wolle (die schafe aber haben keine wolle mehr, sie werden geschoren; es geht ihnen noch schlechter als den rossen). Dies gehört-habend bog (entwich) [das] schaf [auf das] feld (es machte sich aus dem staube).
Ніжэй прыведзены пераклад на беларускую мову з нямецкага перакладу тэксту[7].
Авечка і коні
Авечка, [на] якой не было поўсці (стрыжаная авечка), убачыла коней, якія везлі цяжкі воз [з] вялікім грузам і хутка неслі чалавека. Авечка сказала коням: сэрца туліцца [ў] мне (сэрца маё сумуе), бачачы коней, якія вязуць чалавека. Коні сказалі: слухай, авечка, сэрца туліцца [ад] пабачанага (нашае сэрца сумуе, таму што мы ведаем): чалавек — гаспадар, робіць поўсць авечкі цёплай вопраткай [для] сябе і [у] авечак няма поўсці (у авечак больш няма поўсці, яны астрыжаныя, ім горш, ніж коням). Пачуўшы гэта, авечка павярнула [ў] поле (збегла, уцякла).
Рэканструкцыя, выкананая Германам Хіртам, 1939 г.[8]
Owis ek’wōses-kʷe
Owis, jesmin wьlənā ne ēst, dedork’e ek’wons, tom, woghom gʷьrum weghontm̥, tom, bhorom megam, tom, gh’ьmonm̥ ōk’u bherontm̥. Owis ek’womos ewьwekʷet: k’ērd aghnutai moi widontei gh’ьmonm̥ ek’wons ag’ontm̥. Ek’wōses ewьwekʷont: kl’udhi, owei!, k’ērd aghnutai vidontmos: gh’ьmo, potis, wьlənām owjôm kʷr̥neuti sebhoi ghʷermom westrom; owimos-kʷe wьlənā ne esti. Tod k’ek’ruwos owis ag’rom ebhuget.
Рэканструкцыя паводле Уілфрэда Лемана і Ладзіслава Згусты, ажыццёўленая ў 1979 годзе[9].
Owis eḱwōskʷe
Gʷərēi owis, kʷesjo wl̥hnā ne ēst, eḱwōns espeḱet, oinom ghe gʷr̥um woǵhom weǵhontm̥, oinomkʷe meǵam bhorom, oinomkʷe ǵhm̥enm̥ ōḱu bherontm̥. Owis nu eḱwobh(j)os (eḱwomos) ewewkʷet: «Ḱēr aghnutoi moi eḱwōns aǵontm̥ nerm̥ widn̥tei». Eḱwōs tu ewewkʷont: «Ḱludhi, owei, ḱēr ghe aghnutoi n̥smei widn̥tbh(j)os (widn̥tmos): nēr, potis, owiōm r̥ wl̥hnām sebhi gʷhermom westrom kʷrn̥euti. Neǵhi owiōm wl̥hnā esti». Tod ḱeḱluwōs owis aǵrom ebhuget.
Рэканструкцыя паводле Ігнацы Данкі, 1986 г.[10]
Owis ek’woi kʷe
Owis, jesmin wl̥nā ne ēst, dedork’e ek’wons woghom gʷr̥um weghontn̥s — bhorom meg’əm, monum ōk’u bherontn̥s. Owis ek’wobhos eweukʷet: K’erd aghnutai moi widn̥tei g’hm̥onm̥ ek’wons ag’ontm̥. Ek’woi eweukʷont: K’ludhi, owi, k’erd aghnutai dedr̥k’usbhos: monus potis wl̥nām owiōm temneti: sebhei ghʷermom westrom — owibhos kʷe wl̥nā ne esti. Tod k’ek’luwōs owis ag’rom ebhuget.
Рэканструкцыя, выкананая Дугласам Адамсам у 1997 годзе[11].
[Gʷr̥hₓḗi] h₂óu̯is, kʷési̯o u̯lh₂néh₄ ne (h₁é) est, h₁ék̂u̯ons spék̂et, h₁oinom ghe gʷr̥hₓúm u̯óĝhom u̯éĝhontm̥ h₁oinom-kʷe ĝ méĝhₐm bhórom, h₁oinom-kʷe ĝhménm̥ hₓṓk̂u bhérontm̥. h₂óu̯is tu h₁ek̂u̯oibh(i̯)os u̯eukʷét: ‘k̂ḗr hₐeghnutór moi h₁ék̂u̯ons hₐéĝontm̥ hₐnérm̥ u̯idn̥téi. h₁ék̂u̯ōs tu u̯eukʷónt: ‘k̂ludhí, h₂óu̯ei, k̂ḗr ghe hₐeghnutór n̥sméi u̯idn̥tbh(i̯)ós. hₐnḗr, pótis, h₂éu̯i̯om r̥ u̯l̥h₂néhₐm sebhi kʷr̥néuti nu gʷhérmom u̯éstrom néĝhi h₂éu̯i̯om u̯l̥h₂néhₐ h₁ésti.’ Tód k̂ek̂luu̯ṓs h₂óu̯is hₐéĝrom bhugét.
Тэкст байкі, рэканструяваны паводле Фрэдэрыка Кортланта, 2007 г.[4]
ʕʷeuis ʔiḱ:ueskʷ:e
ʕʷeuis i ʕueli nēʔst ʔeḱ:ums uēit:, t:o kʷ’rʕeum uoḱom uḱent:m, t:o mḱ’eʕm porom, t:o tḱmenm ʔoʔḱ:u prent:m. uēuk:t ʕʷeuis ʔiḱ:uos, ʕetḱo ʔme ḱ:ērt ʕnerm uit’ent:i ʔeḱ:ums ʕḱ’ent:m. ueuk:nt: ʔiḱ:ues, ḱ:luti ʕʷue, ʕetḱo nsme ḱ:ērt: uit’ent:i, ʕnēr p:ot:is ʕʷuiom ʕueli sue kʷermom uesti kʷ:rneut:i, ʕʷuēi kʷ:e ʕueli neʔsti. t:o ḱ:eḱ:luus ʕʷeuis pleʕnom pēuk’t.
Версія байкі, адноўленая згодна з даследаваннямі Размары Лур, 2008 г.[1]
h₂ówis h₁ék’wōskʷe
h₂ówis, (H)jésmin h₂wlh₂néh₂ ne éh₁est, dedork’e (h₁)ék’wons, tóm, wóg’ʰom gʷérh₂um wég’ʰontm, tóm, bʰórom még’oh₂m, tóm, dʰg’ʰémonm h₂oHk’ú bʰérontm. h₂ówis (h₁)ék’wobʰos ewewkʷe(t): k’ḗrd h₂gʰnutoj moj widntéj dʰg’ʰmónm (h₁)ék’wons h₂ég’ontm. (h₁)ék’wōs ewewkʷ: k’ludʰí, h₂ówi! k’ḗrd h₂gʰnutoj widntbʰós: dʰg’ʰémō(n), pótis, h₂wlnéh₂m h₂ówjom kʷnewti sébʰoj gʷʰérmom wéstrom; h₂éwibʰoskʷe h₂wlh₂néh₂ né h₁esti. Tód k’ek’luwṓs h₂ówis h₂ég’rom ebʰuge(t).
Рэканструкцыя 2009 года, зробленая Джозефам Бойлесам і Чарльзам Баракам[12].
Owis eḱwōs kʷe
Owis, jāi wl̥nā ne eest, dedorḱe eḱwons, tom woǵʰom gʷr̥um weǵʰontm̥, tom bʰorom meǵm̥, tom ǵʰm̥onm̥ ōku bʰerontm̥. Owis eḱwobʰjos eweket: «Ḱerd angʰetai moi widontei ǵʰm̥onm̥ eḱwons aǵontm̥». Eḱwos wewekur: «Ḱludʰe, owei! Ḱerd angʰetai widontbʰjos: ǵʰm̥on, potis, wl̥nam owijōm kʷr̥neti soi gʷʰermom westrom; owibʰjos kʷe wl̥nā ne esti». Tod ḱeḱlōts owis aǵrom ebʰuget.
Рэканструкцыя гэтага ж года, выкананая Гаралдам Мелчэртам.
H₂ówis (h₁)ék̂wōs-kʷe
h₂áwej josméj h₂wl̥h₁náh₂ né h₁ést, só h₁ék̂woms derk̂t. só gʷr̥hₓúm wóĝhom wéĝhet; méĝh₂m̥ bhórom; só (dh)gĥémonm̥ h₂ṓk̂u bhéret. h₂ówis h₁ék̂wojbh(j)os wéwk(ʷ)et: (dh)ĝhémonm̥ spék̂joh₂ h₁ék̂ʷoms-kʷe h₂éĝeti, k̂ḗr moj aglmutór. h₁ék̂wōs tu wéwkʷont: k̂ludhí, h₂owei! tód spék̂jomes/n, n̥sméi aghnutór k̂ḗr: (dh)ĝhémō pótis sē h₂áwjōm h₂wl̥h₁nā́h₁ gʷhérmom wéstrom (h₁)wébht, h₂áwibh(j)os tu h₂wl̥h₁náh₂ né h₁ésti. tód k̂ek̂luwṓs h₂ówis h₂aĝróm bhugét.
Апошняя вядомая мадыфікацыя байкі выкананая амерыканскім лінгвістам з Кентукійскага ўніверсітэта Эндру Майлзам Бёрдам у 2013 годзе з рэканструяванай фанетыкай і фаналогіяй[13]. Бёрдаў варыянт рэканструкцыі ў значнай ступені заснаваны на даследаваннях яго настаўніка прафесара Гаралда Крэйга Мелчэрта, лінгвіста з Каліфарнійскага ўніверсітэта[14][15]. Навуковец здзейсніў уласную агучку сваёй версіі байкі. Варыянт байкі паводле Бёрда апублікаваны на сайце Амерыканскага археалагічнага інстытута.
H₂óu̯is h₁éḱu̯ōs-kʷe
h₂áu̯ei̯ h₁i̯osméi̯ h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁ést, só h₁éḱu̯oms derḱt. só gʷr̥hₓúm u̯óǵʰom u̯eǵʰed; só méǵh₂m̥ bʰórom; só dʰǵʰémonm̥ h₂ṓḱu bʰered. h₂óu̯is h₁ékʷoi̯bʰi̯os u̯eu̯ked: «dʰǵʰémonm̥ spéḱi̯oh₂ h₁éḱu̯oms-kʷe h₂áǵeti, ḱḗr moi̯ agʰnutor». h₁éḱu̯ōs tu u̯eu̯kond: “ḱludʰí, h₂ou̯ei̯! tód spéḱi̯omes, n̥sméi̯ agʰnutór ḱḗr: dʰǵʰémō, pótis, sē h₂áu̯i̯es h₂u̯l̥h₁náh₂ gʷʰérmom u̯éstrom u̯ept, h₂áu̯ibʰi̯os tu h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁esti. tód ḱeḱluu̯ṓs h₂óu̯is h₂aǵróm bʰuged.
Ніжэй прыведзены пераклад на беларускую мову тэксту байкі[16].
Авечка і коні
Ніжэй прыведзены пералік версій байкі Шлейхера, выкананых для некаторых з моў, што ўзніклі ў выніку распаду праіндаеўрапейскай мовы.
Волфрамам Ойлерам і Конрадам Бадэнгоерам была ажыццёўлена рэканструкцыя гэта байкі на прагерманскай мове — мове, якая паўстала як адзін з вынікаў распаду праіндаеўрапейскай мовы і значна пазней таксама зведала распад, даўшы пачатак германскім мовам (англійскай, нямецкай, шведскай, дацкай, галандскай і да т.п.)[17].
Awiz, þazmai wullô ne wase, eχwanz gasáχwe, ainan kurun waganan wegandun, anþeran mekelôn burþînun, þridjanôn gumanun berandun. Awiz eχwamiz kwaþe: «Χertôn gaángwjedai mez seχwandi eχwanz gumanun akandun.» Eχwôz kwêdund: «Gaχáusî, awi, χertôn gaángwjedai unsez seχwandumiz: gumô, faþiz awjôn wullôn sez warman westran garwidi; avimiz wullô ne esti.» Þat gaχáusijandz awiz akran þlauχe.
Індаеўрапеісты-аматары Карлас Квілес Касас, Фернанда Лопес-Менчэра Дыес і іншыя сябры групы Dnghu, мэтай якой з’яўляецца стварэнне новае штучнай мовы, падобнай сваёй будовай да праіндаеўрапейскай, прапанавалі ўласныя рэканструкцыі байкі для розных стадый праіндаеўрапейскае і постпраіндаеўрапейскіх моў (праславянская, протагрэчаская, праіранская, прагерманская, пракельцкая, праанаталійская, пратахарская, прабалтыйская і протаармянская версіі)[18][19].
Рэканструкцыя, выкананая К. Квілесам у 2007 годзе для прабалта-славянскай мовы з мэтай адлюстравання стану мовы каля на 1 г. да н.э.[20]
Avis asvas(-ke)
Avis, kesjo vŭlna ne est, spek’et asvãs, inam gŭrõ vezam vezantŭ, inam(-ke) még’am bóram, inam(-ke) zemenam jasu berantŭ. Avis nu asvamas vjauket: sĕrd aznutĕ me vĕdẽti, asvãs azantŭ viram. Asvas vjaukant: sludi, awi! sĕrd aznutĕ nas vĕdŭntmas: mãg, pat’, vŭlnam avjam karnjauti sebi g’armam vastram. Avjam(-ke) vŭlna ne esti. Tod sesluvas avis ak‘ram buget. Рэканструкцыя, выкананая К. Квілесам і Ф. Лопесам-Менчэра ў 2009 годзе для прабалта-славянскай мовы з мэтай адлюстравання стану мовы каля 1 тыс. да н.э.[21]
Awis eķwōs-ke
Awis, kesja wilnā ne est, eķwas speķét, ainan grun waģan wéģantun, ainan-ke meģan baran, ainan-ke ģumanan ōķu bérantun. Awis nu eķwamas wjaukét: «Ķirdi ágnutei mei, eķwans ágantun wirán wíduntei». Eķwōs tu wjaukunt: «Ķludi, awi! ķirdi ágnutei insméi wídūntmas: ner, patis, awjam-ir wilnān sebi gormom westran kirnjautĭ». Áwjam-ke wilnā ne esti. Ta ķéķluwas awis agram bugít. Удакладненая рэканструкцыя гэтых жа аўтараў для гэтай ж мовы гэтага ж перыяду, 2011 г.[22][23].
Awis eḳwōskʲe
Awis, kasja wilnā ne est, eḳwas speḳét, ainan grun waġan wéġantun, ainanke megan baran, ainanke ġmanan ōku bérantun Awis nu eḳwamas wjaukʲét: «Ḳirdi ágnutei mei, ekwans ágantun wirán wíduntei». Eḳwōs tu wjaukunt: «Kludí, awi! ḳirdi ágnutei insméi wídūntmas: neras, patis, awjam ar wilnān sebi gormom westran kʲirnjautĭ». Áwjamkje wilnā ne esti. Ta kʲekluwas awis agram bugít.
Рэканструкцыя байкі на праславянскай мове, якая выкананая К. Квілесам у 2007 годзе і адлюстроўвае стан мовы на прыкладна VI ст. н.э.[24]
Ovĭs esvŭ-če
Праіндаеўрапейская мова, рэканструяваная паводле ўяўленняў сучаснае лінгвістыкі, прадэманстраваная ў дыялогу між людзьмі і іншапланецянінамі ў навукова-фантастычным фільме Праметэй, знятым брытанскім рэжысёрам Рыдлі Скотам. Падчас дзеяння фільму ў адным з эпізодаў андроід зачытвае дадзеную байку ў якасці ўласных моўных практыкаванняў (варта адзначыць, што рэканструяваная праіндаеўрапейская мова гучыць таксама падчас спробы андроіда ўсталяваць дыялог з іншапланецянінам)[25][26][27]. У ролі лектара выступіў лінгвіст Аніл Кумар Більту з Школы ўсходазнаўства і афрыканістыкі Лонданскага ўніверсітэта[28].