wd wp Пошук: ⬜

Ціна Леванаўна Асаціяні

Ціна Леванаўна Асаціяні (груз. თინა ასათიანი, арм.: Թինա Լևանի Ասաթիանի; 12 сакавіка 1918, Тбілісі — 20 ліпеня 2011, Ерэван) — армянскі фізік грузінскага паходжання.

Акадэмік НАН РА (1996, член-карэспандэнт з 1991), доктар фізіка-матэматычных навук (1971), прафесар (1974). Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980). Лаўрэат Ленінскай прэміі (1970).

Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў, даследаванню элементарных часціц на паскаральніку, эксперыментальным прыборам фізікі высокіх энергій. Ціна Леванаўна Асаціяні вядомая сваёй грамадскай і дабрачыннай дзейнасцю. Яна з’яўляецца заснавальнікам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя».

Біяграфія

Ціна Леванаўна Асаціяні нарадзілася 12 сакавіка 1918 года ў Тбілісі, у сям’і вядомага літаратуразнаўцы, даследчыка класічнай грузінскай літаратуры, прафесара Левана Нічыпаравіча Асаціяні[1] і ўрача Ганны Волкавай[2].

Скончыла школу з адрозненнем[3]. У 1940 годзе скончыла фізічны факультэт Тбіліскага дзяржаўнага ўніверсітэта [4].

У 1941 годзе паступіла ў аспірантуру Ленінградскага фізіка-тэхнічнага інстытута (надалей — Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Ёфе РАН), у лабараторыю акадэміка Абрама Аліханава. У час блакады Ленінграда Асаціяні вярнулася ў Тбілісі, дзе выкладала агульную фізіку ў Транспартным інстытуце. У 1942 годзе, калі браты Аліханяны прыступілі да арганізацыі станцыі па даследаванні касмічных прамянёў на гары Арагац, Ціна Асаціяні была запрошана туды і з 1943 года пачала працу над кандыдацкай дысертацыяй, прысвечанай даследаванню шырокіх атмасферных залеў. У 1945 годзе ў Інстытуце фізічных праблем АН СССР абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені кандыдата фізіка-матэматычных навук [3].

У 1943 годзе выйшла замуж за фізіка Аршалуйса Тыгранавіча Дадаяна (пазней кіруючы кафедрай у Ерэванскім дзяржаўным універсітэце)[2]. З 1944 года была кіруючай лабараторыяй [μ

{\displaystyle \mu }

$\{\displaystyle \mu \}$ -мезонаў](/Мюон “Мюон”) у Фізічным інстытуце АН Армянскай ССР (надалей — Ерэванскі фізічны інстытут)[3][5].

Ціна Асаціяні з 1959 года брала ўдзел у працы многіх міжнародных канферэнцый і выступала з дакладамі ў многіх краінах свету (Японія, Індыя, Канада, ЗША, Англія, Германія, Францыя, Аўстрыя)[6]. З 1968 года чытала лекцыі ў Ерэванскім дзяржаўным універсітэце па фізіцы высокіх энергій[3][4]. За вялікі ўнёсак у развіццё методыкі іскравых камер у 1970 годзе Ціне Асаціяні і акадэміку Арцёму Аліханьяну была прысуджана Ленінская прэмія [2].

У 1971 годзе абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені доктара фізіка-матэматычных навук, у 1974 годзе ёй было прысвоена навуковае званне прафесара [4]. У 1991 годзе была абрана членам-карэспандэнтам АН Армянскай ССР, у 1996 годзе — сапраўдным членам Нацыянальнай акадэмія навук Рэспублікі Арменія[4].

Пасля абвяшчэння незалежнасці Арменіі ў 1991 годзе, Ціна Асаціяні займалася грамадскай дзейнасцю. Яна была заснавальнікам і ганаровым прэзідэнтам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя». Асаціяні таксама займалася лёсамі інвалідаў з хрыбетна-спіннамазгавымі траўмамі, іх псіхалагічнай і працоўнай рэабілітацыяй. Яна напісала і ажыццявіла ў жыццё праграму «Навучанне камп’ютарнай і інфармацыйнай тэхніцы інвалідаў-спінальнікаў»[2]. Па яе праграме Брытанскае пасольства Арменіі арганізавала для інвалідаў-спінальнікаў Цэнтр фізічнага трэнінгу ў Ерэване. Асаціяні была членам кіраўніцтва асацыяцыі спінальнікаў Арменіі «Верацнунд». Па яе ініцыятыве ў горадзе Спітаку быў арганізаваны Коледж для інвалідаў і сірот, які паспяхова функцыянуе[3].

У 2008 годзе выдала кнігу «Успаміны»[7].

Ціна Леванаўна Асаціяні памерла ў Ерэване 20 ліпеня 2011 года ва ўзросце 93 гадоў[8]. У памяць Ціны Асаціяні ў 2013 годзе, у Ерэване, на доме, дзе яна жыла (пр. Баграмяна, 18а) была ўсталявана мемарыяльная дошка[9].

Навуковая дзейнасць

Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў [4].

У 1940-х гадах Ціна Асаціяні займалася даследаваннем шырокіх атмасферных залеў, ужываючы новы метад вызначэння першаснай энергіі шырокіх атмасферных залеў. Супольна з акадэмікам Арцёмам Аліханьянам, Асаціяні адкрыла і вывучыла прыроду вузкіх залеў, абумоўленых ядзернымі працэсамі[5], адрозных ад звычайных часціц шырокіх атмасферных залеў[3].

Ціна Асаціяні распрацавала электронны метад скарачэння часу аднаўлення камеры Вільсана [3]. Яна з’яўляецца аўтарам вынаходства прылады для вымярэння каардынат зараджаных часціц — каардынатнага дэтэктара зараджаных часціц. Яно выкарыстоўваецца ў эксперыментах на паскаральніках, таксама пры рэгістрацыі касмічных прамянёў [10].

Пачынаючы з 1960 года Ціна Асаціяні займалася эксперыментальным даследаваннем палярызацыі [μ

{\displaystyle \mu }

$\{\displaystyle \mu \}$ -мезонаў](/Мюон “Мюон”) касмічнага выпрамянення. Даследаванні праводзіліся на цыліндрычным і прастакутным гадаскопах і камеры Вільсана. З 1961 года Асаціяні пачала займацца шырокаадтульнымі іскравымі камерамі, і атрымала вядомыя вынікі ў даследаванні ўсталёўкі шырокаадтульных іскравых камер у магнітным полі [3].

З 1967 года Ціна Асаціяні працавала на эксперыментальнай усталёўцы Ерэванскага фізічнага інстытута «АРУС». Скарыстаючы шырокаадтульныя іскравыя камеры, Асаціяні правяла з супрацоўнікамі першы эксперымент на «АРУС»-е, давёўшы, што пучок працуе. Асаціяні паставіла першы эксперымент на «АРУС»-е па фотанараджэнні [K

{\displaystyle K^{0}}

$\{\displaystyle K^\{0\}\}$ -мезонаў](/Каон “Каон”)[3].

У пачатку 1970-х гадоў, пад кіраўніцтвам Ціны Асаціяні, быў сканструяваны магнітны спектрометр, які дазваляў мераць гарызантальны струмень высокаэнергічных касмічных мюонаў з высокай дакладнасцю[3]. У канцы 1970-х гадоў Ціна Асаціяні даследавала з’яву гало ў Бюраканскай астрафізічнай абсерваторыі. Асаціяні адкрыла з’яву пабудаванасці шматгаловых сямействаў[3].

Асноўныя навуковыя працы

Асатиани Т. Л. и др. Проект эксперимента для изучения адронных столкновений при энергиях 103 — 106 ТэВ // Успехи физических наук. — 1980. — В. 2. — Т. 132. — С. 395—396.
Асатиани Т. Л., Тер-Антонян С. В. Исследование мюонов горизонтального потока космических лучей методом искрового калориметра на в/с Арагац // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1980. — Т. 15. — № 3. — С. 174—185.
Асатиани Т. Л. и др. Электромагнитные взаимодействия космических мюонов больших энергий и мюонные пары // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1978. — Т. 13. — С. 3—9.
Асатиани Т. Л. и др. Импульcный спектр мюонов космических лучей высоких энергий под большими зенитными углами // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1976. — Т. 11. — № 4. — С. 251—258.
Асатиани Т. Л. и др. Флуктуации яркости следов в стримерной камере // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1969. — Т. 4. — № 1. — С. 53—57.
Асатиани Т. Л. и др. Магнитный спектрометр из проволочных искровых камер с автоматическим вычислением магнитных отклонений // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1966. — Т. 1. — № 6. — С. 410—413.
Асатиани Т. Л. и др. О возможности измерения ионизации заряженных частиц в стримерной камере // Известия АН Армянской ССР. Физика. — 1966. — Т. 1. — № 2. — С. 127—130.

Узнагароды

Ленінская прэмія (1970) — за працу «Трэкавыя іскравыя камеры».
Ордэн Гонару, Грузія [4].
Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980)[4].
Ганаровы грамадзянін Тбілісі (1987)[6].
Ганаровы прафесар фонду Джорджа Сораса (1974)[6].

Заўвагі

↑ Асатиани Леван Никифорович // Большая Советская Энциклопедия.
1 2 3 4 Кананова, 2011
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Известия НАН РА, 2008, с. 241
1 2 3 4 5 6 7 Тина Левановна Асатиани (нявызн.). Национальная академия наук РА. Праверана 19 студзеня 2016.
1 2 Армянская советская энциклопедия, 1975, с. 552
1 2 3 Известия НАН РА, 2008, с. 242
↑ Нора Кананова. Линия жизни Тины Асатиани (нявызн.). karabah88.ru. Архівавана з першакрыніцы 4 мая 2013. Праверана 19 студзеня 2016.
↑ Ушла из жизни почетный президент грузинского благотворительного сообщества в Армении (нявызн.). news.am (20 ліпеня 2011). Праверана 19 студзеня 2016.
↑ Кананова, 2013
↑ Устройство для измерения координат заряженных частиц (нявызн.). www.findpatent.ru. Праверана 19 студзеня 2016.
↑ ПАМЯТИ АКАДЕМИКА ТИНЫ АСАТИАНИ (нявызн.). www.golosarmenii.am. Праверана 27 верасня 2018.

Літаратура

Кананова Н. Памяти академика Тины Асатиани // Голос Армении : общественно-политическая газета. — Ер.: 2013. — № 37.
Кананова Н. Памяти академика Тины Асатиани // Голос Армении : общественно-политическая газета. — Ер.: 2011. — № 78.
К 90-летию Тины Левановны Асатиани // Известия НАН РА. Физика. — 2008. — Т. 43. — № 3. — С. 241—242.
Асатиани Тина Левановна // Армянская савецкая энцыклапедыя / В. А. Амбарцумян. — Ер., 1975. — Т. 1. — С. 552. — 720 с.

Спасылкі

Профіль Ціны Леванаўны Асаціяні на афіцыйным сайце НАН РА
Выступление президента Сержа Саргсяна во время приёма, в честь официального визита в РА президента Грузии (нявызн.). Афіцыйны сайт Прэзідэнта РА (24 чэрвеня 2009). Праверана 19 студзеня 2016.
Women in Physics in Armenia (нявызн.). Институт физики Федерального университета Риу-Гранди-ду-Сул. Праверана 20 студзеня 2016.
Асатиани Тина Левановна (нявызн.). Энциклопедия фонда «Хайазг». Праверана 19 студзеня 2016.
Тина Левановна Асатиани (нявызн.). www.persons.am (23 кастрычніка 2006). Архівавана з першакрыніцы 15 студзеня 2013. Праверана 27 мая 2014.