Катру́шніцкі ле́мезень — умоўная мова шапавалаў мястэчка Дрыбін Магілёўскай вобласці.
Катру́ха — назва магеркі на гэтай мове, лемезень — тайная мова[1][2].
Дакладны час з’яўлення мовы невядомы[3]. Мова была прыдумана шапаваламі мястэчка Дрыбін дзеля сакрэтнасці ў часе адыходніцтва ў іншыя мястэчкі, бо шапавалы працавалі ў дамах заказчыка і хацелі захаваць сакрэты рамяства[4]. Першыя даследаванні мовы былі зроблены Еўдакімам Раманавым у 1889 годзе, і апублікаваныя ў 1890 годзе ў першым нумары часопіса Імператарскага геаграфічнага таварыства «Живая старина[ru]»[3]. Мова была ва ўжыванні і пасля заняпаду шапавальства, шырока ўжывалася прынамсі да сярэдзіны XX стагоддзя. Да цяперашняга часу ў мове жыхароў Дрыбіна захоўваюцца асобныя словы катрушніцкага лемезня[5]. У 2012 годзе Беларусь рыхтавала заяўку на ўключэнне шапавальства і катрушніцкага лемезня (як яго спецыялізаванай тэрміналогіі) ў спіс нематэрыяльных каштоўнасцей ЮНЕСКА[6][7].
Паводле Еўдакіма Раманава, лексічны склад мовы налічваў каля 915 слоў, і ахопліваў 13 паняційных груп[4]. Словаўтварэнне часцей за ўсё адбывалася шляхам змянення звычайных беларускіх слоў. Дадаваліся прыстаўкі ку ці шу са зменай, паводле агульных законаў фанетыкі, пачатковых галосных, са скарачэннем альбо прыбіраннем галосных, напрыклад: кухерэдні — сярэдні, шухлець — клець, шусень — восень, шуйма — яма. У некаторых словах перастаўляліся склады, напрыклад: ласома — салома; у некаторых змяняецца канчатак з устаўкай новага суфікса: сівымны — сівы, любжаць — любіць, чыторыць — чытаць. У слове трыполем дадаецца прыстаўка тры (поле)[3].
Уласных скланенняў і спражэнняў лемезень не мае, выкарыстоўваюцца агульныя беларускія формы, таксама выкарыстоўваюцца беларускія злучнікі і прыназоўнікі[3][3]. Уласных ступеняў параўнання прыметнікаў і прыслоўяў няма, яны ўтвараюцца паводле агульных законаў.
Сярод аднакарэнных слоў сустракаюцца нямецкія і яўрэйскія (махер — нож, шыхта — дзяўчына), татарскія (басаць — рэзаць), грэчаскія (пітрус — камень, амелюс — мёд)[8].
Паводле Раманава, лемезень выкарыстоўваўся шапаваламі толькі ў працоўных адлучках, і ніколі на радзіме. Рабілася гэта праз асцярогу, каб мову не вывучылі мясцовыя. Часта лемезень не ведалі нават члены сям’і, якія не займаліся шапавальствам[3]. Ёсць сведчанні, што ў сярэдзіне XX ст. лемезнем валодалі і карысталіся звычайныя жыхары. Да сёння ў маўленні асобных жыхароў Дрыбіна і вёскі Пакуцце захаваліся асобныя словы лемезня[5]. Фальклору на лемезні не існуе, але часам на лемезень перакладаліся вядомыя прыказкі.
Мясцовы краязнавец Уладзімір Кажамяка напісаў на катрушніцкім лемезні адзіны верш[5].
катрушніцкі лемезень:
|
па-беларуску:
|