wd wp Пошук: ⬜

Захар Рыгоравіч Чарнышоў

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Чарнышоў.

Граф Заха́р Рыгоравіч Чарнышоў (1722—1784) — рускі генерал-фельдмаршал з роду Чарнышовых(руск.) бел.. Праславіўся паспяховымі дзеяннямі ў гады Сямігадовай вайны. У 1763—1774 гг. узначальваў ваеннае ведамства. Першы беларускі генерал-губернатар (1772—1782), уладальнік Чачэрска. Пасля прызначэння на пасаду маскоўскага генерал-губернатара(руск.) бел. (1782) выбудаваў вядомы палац на Цвярской. На аснове Ярапалецкай сядзібы(руск.) бел. ў 1772 годзе заснаваў чарнышэўскі маярат.

Прыдворная маладосць

Захар Чарнышоў нарадзіўся 18 сакавіка 1722 года ў сям’і генерал-аншэфа Р. П. Чарнышова(руск.) бел. і Аўдоцці Чарнышовай(руск.) бел., адной з мэтрэс імператара Пятра Вялікага, якая заслужыла ад яго мянушку «Аўдоцця бой-баба». Разам з бацькам быў узведзены ў 1742 годзе ў графы.

Запісаны на ваенную службу ў 1735 годзе, праз 6 гадоў яму было прысвоена званне капітана гвардыі. У 20 гадоў быў прыстаўлены памочнікам да Л. Ланчынскага(руск.) бел., прадстаўляў інтарэсы пецярбургскага двара ў Вене. За час знаходжання за мяжой пашырыў далягляд і авалодаў замежнымі мовамі. З 1744 года — камер-юнкер спадчынніка Пятра Фёдаравіча (у званні палкоўніка).

За некалькі гадоў, пакуль яны складаліся пры маладым двары(руск.) бел., тры стройных і высокіх брата Чарнышова, асабліва Андрэй, паспелі заручыцца прыязнасцю вялікай княгіні Кацярыны Аляксееўны. Захара яна звала «гарачая галава». П. Барценеў апублікаваў знойдзеныя пры рамонце ў адной з чарнышэўскай сядзіб «Любоўныя цыдулачкі высокай асобы XVIII стагоддзя да графа Чарнышова»[1]. Почыркам будучай імператрыцы па-французску было выведзена:

Першы дзень, як быццам чакала вас, так вы прызвычаілі мяне бачыць вас; на другі знаходзілася ў задуменнасці і пазбягала людзей; на трэці смяротна сумавала; на чацвёрты апетыт і сон пакінулі мяне; усё мне стала прыкра: народ і іншае... на пяты паліліся слёзы... Ці трэба пасля таго зваць рэчы па імі? Ну вось: я вас кахаю!

У кнізе «Вакол трона» К. Валішэўскі(руск.) бел. прыводзіць яшчэ адну кранальна-наіўную цыдулку вялікай княгіні, адпраўленую аднаму з братоў Чарнышовых напярэдадні спаткання:

Які дзень для мяне заўтрашні! Ці апынецца ён такім, якім я жадала бы? Не, ніколі цябе не будуць кахаць так, як я кахаю. У турбоце бяру кнігу і жадаю чытаць: на кожным радку ты мяне перарываеш; кідаю кнігу, кладуся на канапу, жадаю заснуць, ды хіба гэта магчыма? Праляжаўшы дзве гадзіны, не сплюшчыла вочы; нарэшце, трохі супакоілася таму, што пішу табе. Хочацца зняць павязку з рукі, каб ізноў пусціць сабе кроў, можа быць гэта пацешыць мяне.

На палях бітваў

Недазвольна блізкія зносіны Чарнышова з жонкай спадчынніка ўстрывожыла Елізавету Пятроўна, якая параіла перавесці маладога чалавека ў армію (на падставе таго, што ён замяў справу аб злоўжыванні аднаго палкоўніка). З 1749 года Чарнышоў прысвяціў сябе ваеннай службе, да якой меў асаблівую схільнасць, спачатку як камандзір Санкт-Пецярбургскага пяхотнага палка, адпраўленага на Рэйн, у наступным годзе стаў генерал-маёрам, яшчэ праз 8 гадоў — генерал-паручнікам.

Падчас Сямігадовай вайны адрозніўся ў знакамітай Цорндарфскай бітве, дзе камандаваў грэнадзёрамі. За час бітвы граф Чарнышоў змяніў двух параненых пад ім канёў, страціў сваіх ад’ютантаў і, нарэшце, быў захоплены ў палон каля Корштэна. Калі пасля бітвы Захар Рыгоравіч, Салтыкоў і іншыя ўзятыя ў палон генералы былі прадстаўлены Фрыдрыху Вялікаму, то ён, кінуўшы пагардлівы позірк і адвярнуўшыся ад іх, сказаў: «У мяне няма Сібіры, куды б іх можна было саслаць; дык кіньце іх у казематы кюстрынскія. Самі яны падрыхтавалі сабе такія добрыя кватэры, дык няхай цяпер і пастаяць у іх»[2]. Загад караля быў выкананы ў дакладнасці.

Той жа ўвосень пасля размену палоннымі Чарнышоў вярнуўся ў шэрагі рускай арміі і камандаваў 20-тысячным корпусам, адно з падраздзяленняў якога ў 1760 годзе авалодала Берлінам. Кіраваў рускімі войскамі ў бітве пры Буркерсдорфе. Па заканчэнні баявых дзеянняў, у ліпені 1762 года, яму было прысвоена званне генерал-аншэфа, прычым Пётр III загадаў яму спяшацца на дапамогу Фрыдрыху, які ў Берліне ўсклаў на свайго нядаўняга непрыяцеля ордэн Чорнага арла.

Екацярынінскі час

Кіраўніцтва ваенным ведамствам

У дзень каранавання імператрыцы Кацярыны II (27 верасня 1762 года) яе даўні ўлюбёнец Чарнышоў займаў пасаду вярхоўнага цырымоніймайстра і быў ганараваны ордэна Св. Апостала Андрэя Першазванага. У тым жа годзе прызначаны віцэ-прэзідэнтам Ваеннай калегіі, хоць палкаводчым талентам, па меркаванні сучаснікаў, не адрозніваўся. У лісце да Фанвізіна граф П. І. Панін заве Чарнышова ваенным міністрам і пакаёвым генералам.

У якасці прэзідэнта Ваеннай калегіі (1763—1774) спрыяў лепшаму адміністрацыйна-гаспадарчаму кіраванню рускай арміяй у войнах з Турцыяй і Рэччу Паспалітай. Яму атрымалася дамагчыся правядзення шэрагу мер, якія ўмацавалі цэнтралізм у ваенным кіраванні: былі прыняты новыя штаты Ваеннай калегіі, галоўнай канцылярыі артылерыі і фартыфікацыі, кіраўніцтва камісарыяцкіх устаноў; пры Ваеннай калегіі заснавана друкарня. Былі выдадзены палажэнні, інструкцыі і заснаваны штабы для палкоў. Самым важным мерапрыемствам стала ўтварэнне генеральнага штаба, і на З. Р. Чарнышова было ўскладзена непасрэднае вышэйшае веданне гэтай установай. У 1772 годзе прынята новае палажэнне аб генеральным штабе, якое пашырыла яго паўнамоцтвы.

На пасадзе беларускага генерал-губернатара

У 1772 г. разам з Мікітай Паніным інтрыгаваў супраць Арловых, затым канфліктаваў з Р. А. Пацёмкіным. 22 верасня 1773 года Чарнышоў быў ганараваны звання генерал-фельдмаршала. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе прызначаны на пасаду беларускага генерал-губернатара. На гэтай пасадзе пашыраў дарогі, будаваў дзяржаўныя ўстановы, заахвочваў пераход каталіцкага сялянства ў праваслаўе. У сваім маёнтку Чачэрску з пышнасцю прымаў спадчынніка прастола, а ў 1775 годзе ў яго Ярапалецкай сядзібе гасцявала сама імператрыца.

Праязджаючы ў 1780 годзе па беларускіх землях на сустрэчу з аўстрыйскім імператарам Іосіфам II у Магілёве, Кацярына ўпадабала новыя дарогі садам. З дня ўезду (24 мая) яна прабыла ў Магілёве да 30-га мая. Сустрэча была арганізавана цудоўная. У трох вёрстах ад горада была ўзведзена трыумфальная арка, дзе сустрэў яе граф Чарнышоў з чынамі губерні і дваранствам з іх правадырамі. Аднак на другі дзень знаходжання імператрыцы ў Магілёве губернатар пасварыўся з усемагутным Пацёмкіным, і ласка гаспадарыні адвярнулася ад яго. На прапанову найяснейшага перадаць мясцоваму епіскапу ўзнагароду ўрада, ганарлівы і самалюбны граф пырснуў: «У вас ёсць на тое ад’ютанты, а я ўжо стары для рассылак!»[3]

Стварэнне Маскоўскай губерні

У лютым 1782 года Чарнышоў атрымаў прызначэнне першым пасля рэформы галоўнакамандуючым (губернатарам) Масквы. Ён курыраваў размежаванне тэрыторыі зноў утворанай губерні з суседнімі. А 7 раніцы 4 кастрычніка 1782 залпы на Чырвонай плошчы абвясцілі пачатак урачыстасцей з нагоды «адкрыцця Маскоўскай губерні». Чарнышоў прачытаў прамову перад «лепшымі людзьмі горада» ў Гранавітай палаце, пасля чаго на літургіі ва Успенскім саборы быў абвешчаны маніфест аб стварэнні губерні.

За два гады ён зрабіў шмат чаго для абнаўлення старых вуліц першапрастольнай. Пры ім былі адрамантаваны сцены Кітая-горада, скончана ў Крамлі пабудова дзяржаўных устаноў; пабудаваны каменныя вартоўні ў Варварскіх, Ільінскіх і Мікольскіх варот, расчышчаны ад бруду рынкі. Кацярына добразычліва выслухвала справаздачы губернатара, ганараваўшы Чарнышова ордэна Св. Уладзіміра ў самы дзень яго заснавання.

Фельдмаршал Чарнышоў сканаў 29 жніўня 1784 года. Просты маскоўскі народ, калі верыць старажылам, яшчэ доўга ўспамінаў Чарнышова добрым словам: «Хоць бы ён, наш бацечка, два гадочкі яшчэ пажыў; мы б Маскву вось усю такую вось бачылі, як ён адбудаваў нашы гандлёвыя крамы». Палац Чарнышова на Цвярской быў выкуплены казной і стаў месцам знаходжання наступных маскоўскіх кіраўнікоў горада, а завулак, на які выходзілі вокны палаца, да 1922 года называўся Вялікім Чарнышоўскім.

Смерць і спадчына

Дзяцей ад шлюбу з Ганнай Ведэль (пляменніцай П. Б. Пасека, жанчынай ганарлівай і напышлівай) фельдмаршал Чарнышоў не пакінуў, але ў 1772 г. са сваіх уладанняў утварыў першы ў Расіі маярат — непадзельнае ўладанне, які заклікан быў атрымаць у спадчыну старэйшы з графаў Чарнышовых.

Пахаваны першапачаткова ў Ільінскай царквы сяла Ільінскае Валакаламскага павета. Напачатку XX стагоддзя яго рэшткі перанесены ў бліжэйшы магільны склеп, размешчаны ў заходняй частцы царквы Казанскага абраза Маці Божай у Ярапальцы. У алтары гэтага храма да 1941 года захоўваўся сімвалічны ключ ад Берліна, прывезены ў Ярапалец Чарнышовым.

Узнагароды

Ордэн Святога Аляксандра Неўскага (1758)
Ордэн Белага арла (1761)
Ордэн Св. Андрэя Першазванага (27 верасня 1762)
Прускі ордэн Чорнага Арла (1762)
Ордэн Св. Уладзіміра 1-й ступені (22 верасня 1782)

Зноскі

↑ М. А Крючкова. Мемуары Екатерины II и их время. Летний сад, 2009. Стр. 452.
↑ На пути к регулярной армии России: Армия и флот в эпоху дворцовых переворотов (под ред. Н. И. Никифорова, Ю. П. Квятковского). ISBN 978-5-900786-83-4. Стр. 206.
↑ Русские мемуары: избранные страницы, XVIII век, Том 1. Правда, 1988. Стр. 227.

Крыніцы

Бантыш-Каменский, Д. Н. 27-й генерал-фельдмаршал граф Захар Григорьевич Чернышев // Биографии российских генералиссимусов и генерал-фельдмаршалов. В 4-х частях. Репринтное воспроизведение издания 1840 года. Часть 1-2. — М.: Культура, 1991. — 620 с. — ISBN 5-7158-0002-1
Чернышев, Захар Григорьевич // Русский биографический словарь : в 25-ти томах. — СПб.—М., 1896—1918.(руск.)