Грамадзянская вайна ў Анголе — буйны ўзброены канфлікт на тэрыторыі Анголы паміж трыма супернічаюць групоўкамі: МПЛА, ФНЛА і УНІТА. Вайна пачалася ў 1975 годзе пасля завяршэння вайны за незалежнасць Анголы і працягвалася да 2002 года.
Пасля таго, як узброеныя сілы МПЛА напярэдадні абвяшчэння незалежнасці ўсталявалі кантроль над Луандай, стаў відавочны зрыў Алворскіх пагадненняў аб кааліцыйным ўрадзе. Тры ангольскіх руху — МПЛА, ФНЛА, УНІТА — звярнуліся па дапамогу да сваіх знешніх саюзнікам.
25 верасня 1975 года з поўначы на тэрыторыю Анголы ўступілі войскі Заіра. Прэзідэнт Мабуту Сесе Сека аказваў ваенную дапамогу ФНЛА і свайму сваяку Халдэну Раберта. Узброеныя фарміравання ФНЛА — Армія нацыянальнага вызвалення Анголы (ЭЛНА) — пры заiрскaй падтрымцы разгарнула наступленне на Луанду.
Паколькі марксiсцкая МПЛА супрацоўнічала з SWAPO, 14 кастрычніка армія ПАР ўварваліся на тэрыторыю Анголы з поўдня, аказваючы падтрымку УНІТА — каб засцерагчы свой акупацыйны рэжым у Намібii.
У той жа час з тэрыторыі Намібіі ангольскім мяжу перасеклі нешматлікія, але актыўныя атрады Партугальскай арміі вызвалення (ЭЛП), якія выступалі на баку сіл, варожых МПЛА[13]. У складзе ФНЛА ваявалі таксама баевікі-камандас Дэмакратычнага руху за вызваленне Партугаліі (МДЛП) пад камандаваннем Жылберту Сантуш і Каштру. Мэтай іх прасоўвання была Луанда.
У гэтай сітуацыі старшыня МПЛА Агасціна Нета звярнуўся за дапамогу да СССР і Кубы. Кубінскі лідар Фідэль Кастра адрэагаваў адразу ж, накіраваўшы ў Анголу на дапамогу МПЛА добраахвотніцкiя кубінскія атрады. Прыбыццё ў Анголу кубінскіх ваенных спецыялістаў дало магчымасць МПЛА ў самыя кароткія тэрміны сфарміраваць 16 пяхотных батальёнаў і 25 зенітных і мінамётных батарэй узброеных сіл Народнай Рэспублікі Ангола (НРА). СССР да канца 1975 г. накіраваў на дапамогу МПЛА каля 200 ваенных спецыялістаў, да ангольскім берагах таксама прыбылі баявыя караблі ВМФ СССР. СССР і яго саюзнікі паставілі МПЛА шмат рознага ўзбраення.
Кубінская і савецкая падтрымка забяспечылі МПЛА значную ваенную перавага над фарміраваннямі ФНЛА. Войскі Халдэна Раберта былі ўкамплектаваны дрэнна навучанымі салдатамі і аснашчаны ў асноўным састарэлай кітайскай зброяй. Найбольш баяздольным падраздзяленнем ФНЛА з’яўляўся атрады наймітаў, завербаваных у Заходняй Еўропе пад камандаваннем Костаса Георгія, але ён быў нешматлікім і не меў цяжкага ўзбраення.
У ноч з 10 на 11 лістапада войскі ФНЛА і Заіра пацярпелі вырашальнае паражэнне ў бітве пры Кіфангонда. Камандзір ЭЛНА Тонта Афансу Каштру ўсклаў поўную адказнасць на галоўнакамандуючага Раберта з яго некампетэнтнымі авантурнымі загадамi.
Тым часам 12 лістапада калона паўднёваафрыканскіх войскаў «Зулу» перайшла ў наступ. За 20 дзён паўднёваафрыканскія войскі прасунуліся на больш чым 700 км углыб ангольской тэрыторыі. Аднак ўжо 17 лістапада войскам МПЛА, пры падтрымцы кубінцаў, удалося спыніць паўднёваафрыканскую бранятанкавай калону каля моста праз раку Кеве, на поўнач ад горада Гангула. Праз некалькі дзён войскі МПЛА пачалі наступ у раёне Порту-Амбаін. Да 5 снежня аб’яднаныя сілы МПЛА і кубінскіх добраахвотнікаў адкінулі праціўнікаў на поўнач і поўдзень ад сталіцы на 100 км.
Да канца сакавіка 1976 года узброеным сілам Народнай Рэспублікі Анголы пры прамой падтрымцы 15-тысячная кантынгенту кубінскіх добраахвотнікаў і дапамогі савецкіх ваенных спецыялістаў атрымалася выцесніць з тэрыторыі Анголы войскі ПАР і Заіра. Вайну працягнуў рух УНІТА на чале з Жонаш Савімбі, якое здолела хутка пераўтварыцца ў партызанскую армію.
27 мая 1977 года ў Анголе адбылася няўдалая спроба дзяржаўнага перавароту на чале з Ніту Алвішэмам.
Улады Анголы зафіксавалі щ студзеня па чэрвень 1980 года 529 выпадкаў парушэння ангольской мяжы ўзброенымі сіламі ПАР[14].
У жніўня 1981 г. матарызаваныя калоны ПАР колькасцю да 5 тыс. чалавек пры падтрымцы цяжкай артылерыі, самалётаў і верталётаў ўварваліся ў ангольскім правінцыю Кунене, прасунуўшыся ў асобных участках на 150-200 км[15]. У ходзе гэтай аперацыі, якая атрымала найменне «Пратэя», быў знішчаны 831 вайскоўцаў узброеных сіл Анголы і партызан SWAPO. Акрамя таго, у ходзе сутыкнення загінулі 9 савецкіх вайскоўцаў і 4 грамадзянскіх спецыяліста, а адзін вайсковец, прапаршчык Мікалай Пестрэцаў, быў захоплены ў палон. У канцы лета 1982 гады сюды былі дадаткова перакінутыя 4 мотапяхотных брыгад, 50 самалётаў і 30 верталётаў[16]. У гэты перыяд была зроблена спроба захапіць населеныя пункты Кувелай.
Праз год, у канцы 1982 года ангольскі і паўднёваафрыканскi ўрады пачалі перамовы аб спыненні агню, але 31 студзеня 1983 года часткі арміі ПАР праніклі ў правінцыю Бенгела і ўзарвалі гідраэлектрастанцыю, што прывяло да новага вітка эскалацыі канфлікту. Толькі ў сакавіку 1984 года бакі падпісалі пагадненне аб спыненні агню ў Лусака. Але вайна з УНІТА працягнулася.
Летам-восенню 1987 года правалілася чарговае буйнамаштабнае наступленне УС НРА, мэтай якога было канчаткова пакончыць з партызанамі УНІТА. У лістападзе 1987 г. войскі УНІТА напалі на ўрадавы гарнізон у Квіта-Кванавале. На дапамогу урадавым войскам прыйшлі кубінскія часткі, і тады ў бітву ўмяшалася армія ПАР. Баі працягваліся да 5 жніўня 1988 года, калі ў Жэневе было заключана пагадненне з паўднёваафрыканскім урадам аб спыненні агню. Выбіць урадавыя войскі паўднёваафрыканцаў і УНІТА так і не змаглі. Савiмбi не прызнаў рашэнняў мірнага пагаднення і працягнуў вайну.
31 чэрвеня 1991 года заключана Лісабонскага мірная дамова паміж МПЛА і УНІТА аб правядзенні свабодных выбараў. Выбары адбыліся восенню 1992 года, было абвешчана пра перамогу МПЛА. Савiмбi адмовіўся прызнаць сваё паражэнне і запатрабаваў паўторнага галасавання. У выніку арганізаванай МПЛА разнi на Хэлоўін загінулі дзясяткі тысяч чалавек, у асноўным члены УНІТА, а таксама ФНЛА. Пасля гэтага баявыя дзеянні аднавіліся з новай сілай.
Найбольш моцныя баі адбываліся ў правінцыі Уамба. У выніку вайны 55 дзён войскі УНІТА нанеслі паражэнне ўрадавым войскам і ў сакавіку 1993 зноў захапілі горад Уамба[17]. Гэта стала апошняй буйной перамогай УНІТА.
Напружаныя баі працягваліся да сярэдзіны 1994 года, калі ў Лусака было заключана новае мірнае пагадненне, неўзабаве сарванае абодвума бакамі. Масіраваны наступ урадавых войскаў разгарнулася ў 1998-1999 гг. Да пачатку 2000 года ўрадавымі войскамі былі ўзятыя асноўныя апоры УНІТА, уключаючы горада Баілунда (палітычная сталіца апазіцыі) і Джамба (асноўная ваенная база).
22 лютага 2002 года Савiмбi загінуў у перастрэлцы з урадавымі войскамі непадалёк ад мястэчка Лукусе. Яго пераемнік А. Дэмба абвясціў аб працягу ўзброенай барацьбы, аднак неўзабаве памёр ад раненняў, атрыманых у тым жа баі, дзе загінуў Савiмбi. Кіраўніцтва УНІТА перайшло да Паўлу Лукамбе, які быў прыхільнікам кампрамісу з урадам.
Папярэднія перамовы пачаліся ў горадзе Касамба 15 сакавіка[18]. 20 сакавіка перамовы працягнуліся ў Луэне. 4 красавіка быў падпісаны і пацверджаны ў Луандзе «Мемарандум аб узаемаразуменні»[19] — пагадненне аб спыненні грамадзянскай вайны і палітычным урэгуляванні паміж урадам МПЛА і рухам УНІТА.
Мемарандумам аб узаемаразуменні пацвярджаліся прынцыпы Лусакскаму пратаколу. УНІТА легалізавалася як палітычная партыя пад агульнадэмакратычныя лозунгамі. Ваенізаваныя фармаванні УНІТА часткова дэмабiлiзавалicя, часткова ўключаліся ў склад урадавых узброеных сілаў. У 2003 годзе старшынёй УНІТА стаў Ісайаш Самакува. На гэты раз мірныя дамоўленасці былі выкананыя, паколькі ў УНІТА ўзяла верх група, арыентаваная на кампраміс і легалізацыю.
Адным з умоў мiру групоўка УНІТА прад’явіла патрабаванне пра перапахаванне з маўзалею забальзамаванае цела Агасціна Нету. Канчатковае заканчэнне баявых дзеянняў у Анголе супадае з спыненнем Другой кангалезскай вайны, раней якой сілы ДРК і Анголы ўзаемна падтрымлівалі адзін аднаго, у процівагу альянсу ранейшых уладаў Заіра і УНІТА (раней падтрымоўваных таксама ЗША і ПАР).
Адным з цяжкіх наступстваў вайны сталi супрацьпяхотныя міны, бескантрольна ўжывальныя ўсімі бакамі канфлікту.
Савецкі Саюз меў сувязі з МПЛА яшчэ ў перыяд вайны за незалежнасць, падчас якой забяспечваў яе партызан зброяй і боепрыпасамі. З пачаткам грамадзянскай вайны ў краіну былі накіраваныя ваенныя інструктары. Першая група савецкіх ваенных спецыялістаў — каля 40 чалавек пад камандаваннем палкоўніка Васіля Трафіменка — прыбыла ў Анголу 16 лістапада 1975 года. У яе ўваходзілі спецыялісты па ўжыванні рознай баявой тэхнікі, пераносных зенітных ракетных комплексаў, сувязісты і ваенныя перакладчыкі. Акрамя таго, да берагоў Анголы прыбылi баявыя караблі ВМФ СССР, уключаючы вялікія дэсантныя караблі з падраздзяленнямі марской пяхоты[20].
У пачатку 1976 года савецкiя транспартныя караблі і самалёты перакінулі ў Анголу 320 танкаў, 300 бронемашын, 22 самалётаў, а таксама верталёты, артылерыйскія сістэмы, стралковую зброя і боепрыпасы. Штатная колькасць ваенных спецыялістаў ўзрасла да 344 чалавек, у тым ліку 58 байцоў спецпадраздзяленняў. Таксама з СССР была накiравана змяшаная авіядывізія, якая ўключала 120 баявых і транспартных самалётаў і верталётаў[20]
Усяго з 1975 па 1991 год у Анголе пабывалі 10 985 савецкіх ваенных. Страты СССР склалі 54 загінулых[20].