wd wp Пошук:
    ⬜

    Месапатамія

    У гэтага паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Міжрэчча.

    Карта Месапатаміі

    Старажытная Месапатамія — адна з вялікіх цывілізацый Старажытнага свету, якая існавала на Блізкім Усходзе, у даліне рэк Тыгр і Еўфрат. Умоўныя храналагічныя рамкі — c сярэдзіны IV тыс да н. э. (эпоха Урук) па 12 кастрычніка 539 г. да н. э. («Падзенне Вавілона»). У розны час тут размяшчаліся царствы Шумера, Акад, Вавілоніі і Асірыі.

    Гісторыя

    Месапатамія ў IV—III тысячагоддзях да н.э.

    З IV тыс. да н. э. і да XIII ст. н. э. ў Міжрэччі знаходзіліся найбуйнейшыя гарады і гарадскія агламерацыі. У Старажытным Свеце Вавілон быў сінонімам Сусветнага Горада, а ў Сярэднявеччы — Багдад. Месапатамія квітнела пры асірыйскім і вавілонскай валадарстве, затым і пры арабскім панаванні. З часоў з’яўлення шумераў і да падзення Новававілонскага царства на тэрыторыі Месапатамскай нізіны пражывала 10 % насельніцтва ўсёй Зямлі, што дазволіла аднесці Міжрэчча да аднаго з самых старажытных ачагоў цывілізацыі ў 4-м — 3-м тыс. да н.э., сфарміраваў старажытныя гарады-дзяржавы, сярод якіх шумерскія гарады Кіш, Урук (біблейскі Эрэх), Ур, Лагаш, Ума, семіцкі горад Акшак, амарэйскі/шумерскі горад Ларса, а таксама дзяржавы Акад, Асірыя і ў пачатку 2-га тыс. да н. э. — Вавілоніі. У далейшым тэрыторыя Месапатаміі ўваходзіла ў склад Асірыі (IX—VII ст. да н. э.), Новававілонскага царства (VII—VI ст. да н. э.).

    Магчыма, самым знамянальным у гісторыі Месапатаміі з’яўляецца тое, што яе пачатак супадае з пачаткам сусветнай гісторыі. Першыя пісьмовыя дакументы належаць шумерам. З гэтага вынікае, што гісторыя ва ўласным сэнсе пачалася ў Шумеру і, магчыма, была створана шумерамі.

    Аднак пісьменнасць не стала адзіным вызначальным фактарам пачатку новай эпохі. Найважнейшым дасягненнем было развіццё металургіі да таго ўзроўню, калі грамадства для працягу свайго існавання павінна было ствараць новыя тэхналогіі. Паклады медных руд знаходзіліся далёка, таму патрэба ў атрыманні гэтага сталага жыццёва неабходным металу прывяла да пашырэння геаграфічных гарызонтаў і змене самога тэмпу жыцця.

    Гістарычная Месапатамія існавала амаль дваццаць пяць стагоддзяў, ад узнікнення пісьменства да заваёвы Вавілоніі персамі. Але і пасля гэтага чужацкае панаванне не змагло знішчыць культурную незалежнасць краіны. Грэчаскім па паходжанні словам «Месапатамія» называецца міжрэчча Тыгра і Еўфрата. Як раз існаванне дзвюх рэк — Тыгра і Еўфрата — варта меркаваць асноўнай тапаграфічнай рысай Месапатаміі. Позні разліў рэк прымушаў людзей ўзводзіць плаціны, дамбы, з тым каб выратаваць ўсходы. Акрамя таго, ва ўмовах спякоты вада хутка выпаралася, што вяло яго да засалення глебы. Заўважым, што іл Еўфрата далёка саступаў па сваёй урадлівасці нільскааму, засмечваючы да таго ж каналы. Паўднёвая частка міжрэчча, якая стала калыскай Месапатамскай цывілізацыі, уяўляла сабой месца, дзе глебу прамяні пякучага сонца рабілі цвёрдай, нібы камень, ці ж яна хавалася пад пяскамі пустыні. Ад балот, велізарных лужын стаялай вады зыходзіла небяспека эпідэмій. Леў Мечнікаў, якому належыць аўтарства кнігі «Цывілізацыя і вялікія гістарычныя рэкі», якая выйшла ў свет у Парыжы ў 1889 годзе, лічыў неабходным падкрэсліць, «што і тут гісторыя адвярнулася ад урадлівых краін…, а абрала месцам зараджэння цывілізацыі аголеную мясцовасць, насельнікі якой пад страхам пагрозы самых жудасных няшчасцяў прымушаліся да складанага і мудрага каардынавання сваіх індывідуальных намаганняў». У адрозненне ад рэгулярных нільскіх разліваў паводкі Еўфрата і Тыгра не адрозніваліся перыядычнасцю, што дэтэрмінавала больш значны і пастаянны характар чалавечай працы ў стварэнні ірыгацыі.

    Наогул, з пункту гледжання Л. Мечнікава, гістарычныя ракі з’яўляліся вялікімі выхавацелямі чалавецтва. «Усе гэтыя рэкі валодаюць адной выдатнай характэрнай рысай, здольнай растлумачыць сакрэт іх выбітнай гістарычнай ролі. Усе яны звяртаюць абрашаныя імі вобласці то ў ўрадлівыя засекі, то ў заразныя балоты…. Спецыфічнае геаграфічнае асяроддзе гэтых рэк магло быць звернута на карысць чалавека толькі калектыўнай працай, сурова дысцыплінаванай цяжкасцю вялікіх народных мас…». Л. Мечнікаў лічыў значнай тую думку, што прычыну ўзнікнення, характару першабытных устаноў, іх наступнай эвалюцыі павінна ўгледжваць не ў самым асяроддзі, а ў суадносінах паміж асяроддзем і здольнасцю засялялі дадзенае ассяроддзе людзей да кааперацыі і салідарнасці.

    Масавыя археалагічныя даследаванні слядоў старажытных паселішчаў Ніжняй Месапатаміі сведчаць аб тым, што ў працэсе ўдасканалення мясцовых ірыгацыйных сістэм адбывалася перамяшчэнне жыхароў з больш чым дробных пасёлкаў шматсямейных суполак да цэнтра номаў, дзе размяшчаліся асноўныя храмы. У пачатку другой чвэрці III тысячагоддзя да н. э. гарадскія сцены становяцца атрыбутам шчыльна заселеных прастор вакол галоўных храмаў.

    У адпаведнасці з яшчэ адным пунктам гледжання ўздым цывілізацыі абумаўляўся узаемадзеяннем аселага насельніцтва вёсак і качэўнікаў месапатамскага рэгіёну. Нягледзячы на ўзаемную падазронасць, а то і варожасць, уласцівыя адносінам паміж аселымі суполкамі і качэўнікамі, апошнія з прычыны сваёй мабільнасці, пастухоў ладу жыцця займалі важнае месца ў жыцці жыхароў земляробчых паселішчаў, будучы неабходныя для зносін, гандлю, гадоўлі хатняй жывёлы, размяшчаючы каштоўнай інфармацыяй. Пастаянныя міграцыі дазвалялі качэўнікамі быць у курсе палітычных падзей у розных месцах, размяшчаць звесткамі аб наяўнасці тых ці іншых рэсурсаў, выступаць пасрэднікамі ў абмене таварамі і ідэямі паміж аселымі жыхарамі горных раёнаў і Месапатамскай раўніны.

    Храналогія падзей

    Стварэнне ірыгацыі

    Гэтая краіна, аддзеленая ад усёй астатняй Пярэдняй Азіі ледзь мінанымі пустынямі, пачала засяляцца яшчэ прыкладна ў VI тысячагоддзі да н. э. На працягу VI—IV тысячагоддзяў плямёны, якія пасяліліся тут, жылі вельмі бедна: ячмень, які высейвалі на вузкай паласе зямлі паміж балотамі і выпаленай пустыняй і абрашаных нерэгулюемымі і нераўнамернымі разлівамі, прыносіў невялікія і няўстойлівыя ўраджаі. Лепш атрымоўваліся пасевы на землях, якія абрашаліся каналамі, адведзенымі ад невялікай ракі Дыялы, прытоку Тыгра. Толькі ў сярэдзіне IV тысячагоддзі да н. э. асобныя групы суполак справіліся са стварэннем рацыянальных асушальных-арашальных сістэм у басейне Еўфрата.

    Басейн ніжняга Еўфрата — шырокая плоская раўніна, абмежаваная з усходу ракой Тыгр, за якой цягнуцца адгор’і Іранскіх гор, а з захаду — абрывы Сірыйска-Аравійскай паўпустыні. Без належных ірыгацыйных і меліярацыйных работ гэтая раўніна месцамі ўяўляе сабой пустыню, месцамі — багністыя плыткія азёры, абрамленыя зараснікамі велізарных трыснёгаў, якія кішаць казуркамі. У цяперашні час пустынная частка раўніны перасечаная валамі выкідаў ад копкі каналаў, і калі канал — дзеючы, то ўздоўж гэтых валоў растуць фінікавыя пальмы. Дзе-нідзе над плоскай паверхняй ўзвышаюцца гліністыя пагоркі — тэлі і зольныя — ішаны. Гэта разваліны гарадоў, дакладней, сотняў суіснаваўшых паслядоўна на адным і тым жа месцы сырцовых цагляных дамоў і храмавых вежаў, трысняговых хацін і глінабітных сцен. Аднак у старажытнасці тут яшчэ не было ні пагоркаў, ні валоў. Багністыя лагуны займалі значна больш прасторы, чым цяпер, які працягнуўся папярок ўсяго цяперашняга Паўднёвага Ірака, і толькі на крайнім поўдні трапляліся нізінныя бязлюдныя выспы. Паступова іл Еўфрата, Тыгра і тых рэк, што бягуць з паўночнага ўсходу; у старажытнасці яны таксама ўпадалі ў Персідскі заліў, як і Тыгр з Еўфратам, але пад вуглом у 90 градусаў да апошніх) стварыў наносны бар’ер, пашырыў на поўдзень тэрыторыю раўніны кіламетраў на 120. Там, дзе раней багністыя ліманы свабодна паведамляліся з Персідскім залівам (гэта месца называлася ў старажытнасці «Горкім морам»), зараз працякае рака Шат-эль-Араб, у якой цяпер зліваюцца Еўфрат і Тыгр, якія мелі раней кожны сваё вусце і свае лагуны.

    Еўфрат ў межах Ніжняй Месапатаміі падзяляўся на некалькі рэчышчаў. З іх найважнейшымі былі заходняе, або ўласна Еўфрат, і больш ўсходняе — Ітурунгаль; ад апошняга да лагуны на паўднёвым усходзе адыходзіў канал І-Ніна-гена. Яшчэ на ўсход ад працякала рака Тыгр, але берага яе былі пустэльныя, акрамя таго месца, дзе ў яе ўпадаў прыток Дыяла.

    Ад кожнага з галоўных рэчышчаў у IV тысячагоддзі да н. э. было адведзена некалькі меншых каналаў, прычым з дапамогай сістэмы плацін і вадасховішчаў ўдавалася на кожным затрымліваць ваду для рэгулярнага арашэння палёў на працягу ўсяго вегетацыйнага перыяду. Дзякуючы гэтаму адразу ўзраслі ўраджаі і стала магчыма назапашванне прадуктаў. Гэта, у сваю чаргу, прывяло да другога вялікага падзелу працы, гэта значыць да выдзялення спецыялізаваных рамёстваў, а затым і да магчымасці класавага расслаення, а менавіта да выдзялення класа рабаўладальнікаў, з аднаго боку, і да шырокай эксплуатацыі паднявольных людзей рабскага тыпу і рабоў — з другога.

    Пры гэтым трэба заўважыць, што надзвычай цяжкая праца па будаўніцтве і расчыстцы каналаў (як і іншыя земляныя работы) выконваліся ў асноўным не рабамі, а супольнікамі ў парадку віны; кожны вольны дарослы траціў на гэта ў сярэднім месяц-два ў год, і так было на працягу ўсёй гісторыі старажытнай Месапатаміі. Асноўныя земляробчыя працы таксама вялі свабодныя супольнікі. Толькі знатныя людзі, апрануты уладай і выконвалі пасады, якія лічыліся грамадска важнымі, асабіста ў павіннасцях не ўдзельнічалі, зямлю не аралі.

    Масавае абследаванне археолагамі слядоў старажытных паселішчаў Ніжняй Месапатаміі паказвае, што працэс паляпшэння мясцовых меліярацыйна-ірыгацыйных сістэм суправаджаўся засяленнем жыхароў з разрозненых драбнюткіх пасёлкаў шматсямейнай суполак да цэнтра номаў (адзінкі адміністрацыйнага дзялення), дзе знаходзіліся галоўныя храмы з іх багатымі збожжасховішчамі і майстэрнямі. Храмы з’яўляліся цэнтрамі збору номаў запасных фондаў; адсюль жа па даручэнні кіравання храмаў у далёкія краіны адпраўляліся гандлёвыя агенты — тамкары — абменьвалі хлеб і тканіны Ніжняй Месапатаміі на лес, металы, рабынь і рабоў. У пачатку другой чвэрці III тысячагоддзя да н. э. шчыльна заселеныя прасторы вакол галоўных храмаў абносяць гарадскімі сценамі. Каля 3000—2900 гг. да н. э. храмавыя гаспадаркі становяцца настолькі складанымі і шырокімі, што спатрэбіўся ўлік іх гаспадарчай дзейнасці. У сувязі з гэтым зараджаецца пісьменнасць.

    Узнікненне пісьменнасці

    Прота-клінапіс

    Шумеры стварылі першую сістэму пісьменства ў агляднай гісторыі чалавецтва. Яна называецца клінапіс. Гісторыя стварэння клінапісу дакументальна прасочваецца ў Месапатаміі ад значкоў-малюнкаў да знакаў, якія абазначаюць склады прамовы і абстрактныя паняцці. Спачатку ліст у Ніжняй Месапатаміі ўзнікала як сістэма аб’ёмных фішак або малюнкаў. Малявалі на пластычных плітках з гліны канцом трысняговай палачкі. Кожны знак-малюнак абазначаў альбо сам адлюстраваны прадмет, альбо любое паняцце, звязваўся з гэтым прадметам. Напрыклад, купал неба, зачерченный рыскамі, азначаў «ноч» і тым самым таксама «чорны», «цёмны», «хворы», «хвароба», «цемра» і г. д. Знак ногі азначаў «ісці», «хадзіць», «стаяць», «прыносіць» і т. д. Граматычныя формы слоў не лаяліся, ды гэта было і не трэба, так як звычайна ў дакумент заносіліся толькі лічбы і знакі вылічваюцца аб’ектаў. Праўда, складаней было перадаваць імёны атрымальнікаў прадметаў, але і тут на першым часе можна было абыйсціся найменнем іх прафесій: горан абазначаў медніка, гара (як знак чужой краіны) — раба, тэраса [крыніца?] (Можа быць, род трыбуны) — важдзя-жраца і т. п. Але хутка пачалі прыходзіць да рэбус: калі на азначала «камень», «гіра», то знак гіры побач са знакам ногі падказваў чытанне гена — «той, хто ідзе», а знак кучы — ба — побач з тым жа знакам падказваў чытанне губа — «які стаіць» і т. п. Часам ребусным спосабам пісалі і цэлыя словы, калі адпаведнае паняцце цяжка было перадаць малюнкам; так, га («вяртаць, дадаваць») пазначалася знакам «трыснёга» гі. Працэс стварэння пісьменства адбываўся прыкладна з 4000 да 3200 гг. да н. э. Абмінула не менш за 400 гадоў, пакуль ліст з сістэмы чыста напоминательных знакаў ператварылася ў спарадкаваную сістэму перадачы інфармацыі ў часе і на адлегласці. Гэта адбылося каля 2400 г. да н. э.

    Да гэтага часу з-за немагчымасці хутка праводзіць па гліне крывалінейныя фігуры без задзірын і т. п. Знакі ператварыліся ўжо проста ў камбінацыі прамых рысачак, у якіх цяжка было даведацца першапачатковы малюнак. Пры гэтым кожная рысачка з-за націску на гліну вуглом прамавугольнай палачкі атрымлівала клінаваты характар; з прычыны гэтага такі ліст называецца клінапісам. Кожны знак у клінапісу можа мець некалькі слоўных значэнняў і некалькі чыста гукавых (звычайна кажуць пра складовых значэннях знакаў, але гэта няправільна: гукавыя значэнні могуць пазначаць і полслога, напрыклад, склад боб можна напісаць двума «складовымі» знакамі: бааб; значэнне будзе тое ж, што і пры адным знаку баб, розніца — у выгодзе завучвання і ў эканоміі месца пры напісанні знакаў, але не ў чытанні). Некаторыя знакі маглі быць таксама і «дэтэрмінатывамі», гэта значыць нечытальнымі знакамі, якія толькі паказваюць, да якой катэгорыі паняццяў ставіцца суседні знак (драўляныя або металічныя прадметы, рыбы, птушкі, прафесіі і т. Д.); такім чынам палягчае правільны выбар чытання з некалькіх магчымых.

    Вывучэнне мовы некаторых пазнейшых клінапісных надпісаў (прыкладна з 2500 г. да н. э.) і (прыкладна з 2700 да н. э.) уласных імёнаў паказала навукоўцам, што ўжо ў той час у Ніжняй Месапатаміі жыло насельніцтва, якое гаварыла (а пазней і пісала) на двух зусім розных мовах — шумерскай і ўсходнесеміцкай. Шумерская мова з яе мудрагелістай граматыкай не роднасная ні адной з моў, якія захаваліся да нашых дзён. Усходнесеміцкая мова, якая пазней называлася акадскай або Вавілон-асірыйскай, адносіцца да семіцкай галінцы афразійскай сям’і моў. Як і шэраг іншых семіцкіх моў, яна вымерла да пачатку нашай эры. Да афразійскай сям’і (але не да семіцкай яе галіны) належала таксама старажытнаегіпецкі мова, у яе і дагэтуль ўваходзіць шэраг моў Паўночнай Афрыкі, аж да Танганьікі, Нігерыі і Атлантычнага акіяна.

    Раней IV тысячагоддзя да н. э., у даліне Тыгра і Еўфрата яшчэ жыло насельніцтва, якое гаварыла на сіна-каўказскіх мовах. Пасля апустыньвання саван Сахары і Аравійскага паўвострава ў IV тысячагоддзі да н. э. качавыя народы, якія казалі на афраазіяцкіх мовах, засяляюць дэльту Ніла, а пазней — Левант і Міжрэчча. Да сярэдняга цячэння Тыгра асвойваюць адначасова семіты і шумеры. Верхняя плынь неаднаразова засялялі сярэднеазіяцкія качэўнікі. Большасць сучасных жыхароў Месапатаміі генетычна паходзяць з Армянскага нагор’я. Хурыты і хеты пакінулі шматлікія пісьмовыя помнікі на поўначы Месапатаміі. Хурыты, як мяркуецца, з’яўляліся носьбітамі сіна-каўказскіх гаворак, Хецкая — найстаражытнейшая пісьмовая індаарыйскія мова, якая запазычыла шумерскай клінапіс.

    Што тычыцца найбольш старажытных Месапатамскіх пісьмовых тэкстаў (прыкладна з 2900 да 2500 г. да н. э.), то яны, несумненна, напісаныя выключна на шумерскай мове. Гэта відаць з характару рэбуснага ўжывання знакаў: відавочна, што калі слова «трыснёг» — гі супадае са словам «вяртаць, дадаваць» — гі, то перад намі менавіта тая мова, у якім існуе такое гукавое супадзенне, гэта значыць шумерская. Усё ж, па-відаць, насельніцтва паўднёвай частцы Месапатаміі прыкладна да 2350 года да н. э. размаўляла ў асноўным па-шумерску, у той час як у цэнтральнай і паўночнай часткі Ніжняй Месапатаміі разам з шумерскіх гучала таксама і ўсходнесеміцкая мова, у Верхняй Месапатаміі пераважала хурыцкая.

    Паміж людзьмі, якія гаварылі на гэтых гэтак розных паміж сабой мовах, мяркуючы паводле наяўных дадзеных, этнічнай варожасці не было. Відавочна, у той час людзі яшчэ не думкі такімі вялікімі катэгорыямі, як аднамоўных этнічныя масівы: і сябравалі паміж сабой, і варагавалі больш дробныя адзінкі — плямёны, номы, тэрытарыяльныя абшчыны. Усе жыхары Ніжняй Месапатаміі называлі сябе аднолькава — «чорнагаловых», незалежна ад мовы, на якім кожны казаў. Паколькі гістарычныя падзеі гэтак старажытнага часу нам невядомыя, гісторыкі карыстаюцца для падраздзялення старажытнай гісторыі Ніжняй Месапатаміі археалагічнай перыядызацыі. Археолагі адрозніваюць протапісьменны перыяд (2900—2750 гг. да н. э., з двума падперыядамі) і раннедынастычны перыяд (2750—2310 гг. да н. э., з трыма падперыядамі).

    Ад протапісьменнага перыяду, калі не лічыць асобных выпадковых дакументаў, да нас дайшлі тры архіва: два (адзін старэй, іншы маладзейшыя) — з г. Урук (цяпер Варка) на поўдні Ніжняй Месапатаміі і адзін, сучасны больш позняму з урукскіх, — з гарадзішча Джэмдэт-Наср на поўначы (старажытная назва горада невядомая).

    Заўважым, што пісьмовая сістэма, ужывальная ў протапісьменны перыяд, была, нягледзячы на сваю грувасткасць, зусім роўнай на поўдні і на поўначы Ніжняй Месапатаміі. Гэта сведчыць на карысць таго, што яна была створана ў адным цэнтры, дастаткова аўтарытэтным, каб тамтэйшае вынаходніцтва было запазычанае рознымі номаў суполкамі Ніжняй Месапатаміі, хоць паміж імі не было ні эканамічнага, ні палітычнага адзінства і іх магістральныя каналы былі аддзеленыя адзін ад аднаго палосамі пустыні. Гэтым цэнтрам, па-відаць, быў горад Ніпур, размешчаны паміж поўднем і поўначчу ніжнееўфрацкай раўніны. Тут знаходзіўся храм бога Энліля, якому пакланяліся ўсе «чорнагаловыя», хоць кожны ном меў і ўласную міфалогію і пантэон. Верагодна, тут быў калі-то рытуальны цэнтр шумерскага племяннога саюза яшчэ ў дадзяржаўны перыяд. Палітычным цэнтрам Ніпур не быў ніколі, але важным культавым цэнтрам ён заставаўся доўга.

    Зноскі

    Літаратура

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі (5):
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Істотныя артыкулы
    Катэгорыя·Месапатамія
    Катэгорыя·Гістарычныя вобласці Блізкага Усходу
    Катэгорыя·Артыкулы са сцвярджэннямі без крыніц
    Катэгорыя·Ірак