wd wp Пошук:
    ⬜

    Жалезны век

    Зброя і ўпрыгожванні часоў жалезнага веку
    Жалезныя нажы перыяду позняга жалезнага века, знойдзеныя на тэрыторыі Беларусі

    Жале́зны век (8 ст. да н. э. — 5 ст. н. э.) — заключны перыяд першабытнай гісторыі, калі людзі навучыліся здабываць жалеза і вырабляць з яго прылады працы. Выкарыстанне металу зрабіла карэнны пераварот у развіцці прадукцыйных сіл, выклікала вялікія змены ў грамадскіх адносінах, аказала значны ўплыў на далейшы ход гістарычнага працэсу. У гэты перыяд з’яўляецца маёмасная няроўнасць людзей. Удасканальванне працы і рост яе прадукцыйнасці садзейнічалі таму, што жыццё ў складзе рода становіцца неабавязковым. З яго вылучаюцца малыя сем’і, не звязаныя паміж сабой сваяцкімі адносінамі. Утвараюцца суседскія абшчыны, пачынаецца разлажэнне першабытнаабшчынных зносін.

    У гістарычнай археалогіі старажытная літаратура жалезнага веку ўключае ў сябе самыя раннія тэксты захавалай рукапіснай традыцыі. Літаратура на санскрыце і кітайская літаратура квітнелі ў жалезным веку. Іншыя тэксты ўключаюць авестыйская гаты, індыйскія Веды і самыя старыя часткі Бібліі на іўрыце. Прынцыповай асаблівасцю, якая адрознівае жалезны век ад папярэдніх з’яўляецца ўвядзенне літарных знакаў, і, як следства развіццё пісьменства, што дазволіла складаць літаратуру і гістарычны запіс[1].

    Жалезны век у сістэме трох перыядаў

    Падзел ранняй гісторыі чалавецтва на тры перыяды археалагічных культур: каменны век, бронзавы век і жалезны век прапанаваў дацкі археолаг Хрысціян Юргенс Томсен для аблягчэння класіфікацыі археалагічных знаходак. Лепш за ўсё прапанаваная Томсен класіфікацыя артэфактаў працуе для археалагічных знаходак Міжземнамор’я і Блізкага Усходу. У іншых старажытных культурах, напрыклад, культуры Старажытнага Кітая, вылучыць бронзавы і жалезны вякі цяжэй.

    Тэрмін жалезны век, сустракаецца значна раней, у кнізе «Працы і дні» Гесіёда, дзе гісторыя чалавецтва падзелена на 5 вякоў: залаты, сярэбраны, бронзавы, век герояў і жалезны век, аднак гэты старажытны падзел міфалагічны, а не археалагічны.

    Усе народы і цывілізацыі перажылі перыяд распаўсюджвання металургіі і жалезных вырабаў. Але да культур жалезнага веку адносяць толькі цывілізацыі ранняй гісторыі, якія пасля прайшлі рабаўладальніцкі перыяд.

    Працягласць

    Перыяд жалезнага веку быў найменш працяглым сярод іншых эпох. Ён пачаўся з Цёмных часоў Грэцыі ў 12 стагоддзі да н.э. у Еўропе і Блізкім Усходзе, і ў 11 стагоддзі ў Індыі і Азіі. Лічыцца, што жалезны век скончыўся з узнікненнем прыкладна ў 3 стагоддзі да н.э. пісанай гісторыі, якая падае сведчанні пра падзеі ад непасрэдных яе ўдзельнікаў (развіты элінізм і Рымская дзяржава).

    У Амерыцы, Аўстраліі і Акіяніі жалезны век пачаўся толькі са з’яўленнем еўрапейцаў[2].

    Можна лічыць, што чалавецтва працягвае жыць у часе развітога жалезнага веку, таму што жалеза і металургія не страцілі свайго значэння да гэтага часу. Яшчэ нядаўна ў СССР вызначалі сваё лідарства ў свеце па колькасці вырабленага чыгуну і сталі.

    У той жа час жалеза да цяперашняга часу з’яўляецца адным з найважнейшых матэрыялаў. З-за гэтага археолагі для перыядызацыі гісторыі першабытнага свету нярэдка выкарыстоўваюць тэрмін «ранні жалезны век». Пры гэтым для гісторыі Еўропы тэрмін «ранні жалезны век» выкарыстоўваецца толькі для пачатковага этапу — так званай гальштацкай культуры.

    Параўнанне бронзы і жалеза

    Самасейнае жалеза ў прыродзе сустракаецца рэдка. Яго выплаўленне з руды — досыць працаёмкі занятак, паколькі жалеза мае больш высокую тэмпературу плаўлення, чым у бронзы, горш і яго ліццёвыя якасці. Акрамя таго, жалеза саступае бронзе ў цвёрдасці і каразійнай стойкасці. Гэта прывяло да таго, што дастаткова доўга жалеза выкарыстоўвалася вельмі мала[3].

    Бронзавыя прылады працы больш даўгавечныя, чым жалезныя, і для іх вытворчасці не патрабуецца такая высокая тэмпература, як для плаўкі жалеза. Таму большасць спецыялістаў лічыць, што пераход ад бронзы да жалеза быў звязаны не з перавагамі вырабленых з жалеза гармат, а перш за ўсё з тым, што масавае выраб бронзавых гармат ў канцы эпохі бронзы хутка прывяло да знясілення радовішчаў волава, неабходнага для вырабу бронзы і распаўсюджанага ў прыродзе прыкметна менш, чым медзь.

    Жалезныя руды сустракаюцца ў прыродзе значна часцей медных і алавяных. Часцей за ўсё сустракаюцца бурыя жалязнякі, хоць яны і лічацца адносна нізкасортнай рудой. У выніку здабыча жалезнай руды ў старажытнасці апынулася досыць выгадным заняткам, жалеза аказалася больш даступным медзі і супастаўным па кошту вытворчасці, чым сплавы на меднай аснове. Навыкі і тэхналогіі ліцця бронзы стварылі перадумовы і для развіцця жалезнай металургіі. Нарэшце, адкрыццё спосабаў обуглероживания і гартавання жалеза (у выніку чаго яно пераўтваралася ў сталь) значна павысіла механічныя характарыстыкі вырабаў з яго, што ў канчатковым выніку прывяло да амаль поўнага выцяснення з ужытку бронзавых і каменных прылад (выкарыстанне якіх працягвалася і ў бронзавым веку). Прыкметна пашырыўся і пералік гармат, шырэй стала іх разнастайнасць, што ў сваю чаргу стварыла новыя магчымасці для развіцця гаспадаркі і павышэнню прадукцыйнасці працы[3].

    Гісторыя

    Жалеза (у першую чаргу метэарытнае) было вядома ўжо ў IV тысячагоддзі да н. э. Метэарытнае жалеза, дзякуючы зместу нікеля, пры халодным каванні валодала высокай цвёрдасцю, аднак сустракалася такое жалеза рэдка. У выніку доўгі час жалеза практычна не знаходзіла прымянення[3][4].

    Англійскі археолаг Энтані Снодграс вылучыў тры стадыі развіцця жалезнай тэхналогіі. Спачатку жалеза сустракаецца рэдка і з’яўляецца прадметам раскошы. На наступнай стадыі жалеза ўжо выкарыстоўваюць для вырабу прылад працы, але пераважна выкарыстоўваюцца яшчэ бронзавыя гарматы. На апошняй жа стадыі жалезныя прылады пачынаюць пераважаць над усімі іншымі[5].

    Самыя раннія знаходкі прадметаў, зробленых з метэарытнага жалеза, вядомыя ў Іране (VI-IV тысячагоддзе да н. э.), Іраку (V тысячагоддзе да н. э.) і Егіпце (IV тысячагоддзе да н. э.). У Месапатаміі першыя жалезныя прадметы датаваныя III тысячагоддзем да н. э. Таксама жалезныя прадметы знаходзілі ў ямнай культуры на Паўднёвым Урале (III тысячагадовыя да н. э.) і ў афанасьевской культуры ў Паўднёвай Сібіры (III тыс. да н. э.). Акрамя таго, жалезныя прадметы выраблялі эскімосы і індзейцы паўночнага захаду Паўночнай Амерыкі і ў Кітаі перыяду дынастыі Чжоу[5].

    Верагодна, першапачаткова Рудня жалеза было атрымана выпадкова — жалезная руда выкарыстоўвалася ў якасці флюсу пры атрыманні бронзы, у выніку чаго утварылася чыстае жалеза. Аднак яго колькасць было вельмі мала. Пазней навучыліся выкарыстоўваць метэарытнага жалеза, якое лічылася дарам багоў. Першапачаткова жалеза было вельмі дорага і выкарыстоўвалася ў асноўным для вырабу рытуальных прадметаў[5].

    Пазней з’явіўся і першы спосаб здабычы жалеза з руды — сырадутны працэс, часам таксама званы варэннем жалеза. Выкарыстанне дадзенага метаду стала магчыма з вынаходствам сырадутнага горна, у які падавалася халоднае паветра. Першапачаткова жалезная руда змяшчалася ў ямы, закрытыя зверху, пазней сталі выкарыстоўваць печы з гліны. У горне дасягалася тэмпература ў 900 °C, пры якой адбывалася аднаўленне жалеза з аксіду з дапамогай угарнага газу, крыніцай якога служыў драўняны вугаль. У выніку атрымлівалася так званая крыца — порысты кавалак жалеза, прасякнуты дзындрай. Для выдалення дзындры выкарыстоўвалася коўка. Нягледзячы на яго недахопы, гэты працэс доўгі час заставаўся асноўным метадам атрымання жалеза[4].

    Упершыню жалеза навучыліся апрацоўваць у паўночных раёнах Анатоліі. Па ўстоянаму думку, першымі асвоілі тэхналогію атрымання жалеза ў плямёнах, падначаленых хетам[5].

    Старажытнагрэчаская традыцыя лічыла адкрывальнікам жалеза народ халібаў, якія жылі ва ўсходняй частцы Малой Азіі на паўднёвым беразе Чорнага мора, для якіх у літаратуры выкарыстоўвалася ўстойлівы выраз «бацька жалеза», і сама назва сталі ў грэчаскай мове (Χάλυβας) паходзіць менавіта ад этноніма[5].

    Арыстоцель пакінуў апісанне халібскага спосабу атрымання жалеза: халібы некалькі разоў прамывалі рачны пясок, дадавалі да яго нейкае вогнетрывалае рэчыва і плавілі ў печах асаблівай канструкцыі; атрыманы такім чынам метал меў серабрысты колер і быў нержавеючай. У якасці сыравіны для выплаўлення жалеза выкарыстоўваліся магнетытавыя пяскі, запасы якіх сустракаюцца па ўсім узбярэжжы Чорнага мора — гэтыя магнетытавыя пяскі складаюцца з сумесі дробных зерняў магнетыту, тытана-магнетыту, ільменіта і абломкаў іншых парод, так што выплаўляемая халібамі сталь была легаванай, і, па-відаць, валодала высокімі якасцямі. Такі своеасаблівы спосаб атрымання жалеза не з руды кажа пра тое, што халібы, хутчэй, адкрылі жалеза як тэхналагічны матэрыял, але не спосаб яго паўсюднага прамысловай вытворчасці. Мабыць, іх адкрыццё паслужыла штуршком для далейшага развіцця металургіі жалеза, у тым ліку з руды, якая здабываецца ў капальнях. Клімент Александрыйскі ў сваім энцыклапедычным працы «Страматы» згадвае, што паводле грэчаскіх паданняў жалеза было адкрыта на гары Ідзе — так называўся горны ланцуг каля Троі, насупраць вострава Лесбас (у «Іліядзе» яна згадваецца як гара Іда, з якой Зеўс назіраў за бітвай грэкаў з траянцамі).

    У хецкіх тэкстах жалеза пазначаецца словам par-zi-lum (пар. лац.: ferrum і бел.: жалеза), і жалезныя вырабы ўжываліся хетамі прыкладна з пачатку другога тысячагоддзя да нашай эры.

    Тое, што жалеза сапраўды адкрыта ў хетаў пацвярджаецца і грэчаскім найменнем сталі Χάλυβας, і тым, што ў магільніцы егіпецкага фараона Тутанхамона (ок. 1350 да н. э.) быў знойдзены адзін з першых жалезных кінжалаў, відавочна падораны яму хетамі, і што ўжо ў Бібліі, у Старым Запавеце, у Кнізе Суддзяў Ізраілевых (каля 1200 г. да н. э.) апісваецца прымяненне філістымлянамі і хананэямі цэлых жалезных калясніц. Захаваўся таксама ліст цара хетаў Хатусілі III (1250 да н. э.) цару Асірыі Салмансару I, у якім паведамляецца аб тым, што хеты выплаўлялі жалеза. Хеты доўга захоўвалі тэхналогію вытворчасці жалеза ў таямніцы. Аб’ёмы вытворчасці імі жалезных вырабаў былі не вельмі вялікімі, аднак яны дазвалялі хетамі прадаваць іх у суседнія краіны. Пазней тэхналогія жалеза паступова распаўсюдзілася і ў іншыя краіны[5].

    Калі першапачаткова жалеза было вельмі дарагім матэрыялам (у дакументах, датаваных XIX-XVIII стагоддзямі да н. э., выяўленых у руінах асірыйскага паселішча Кюльтэпе ў Цэнтральнай Анатоліі, згадваецца, што кошт жалеза ў 8 разоў даражэй золата), то з адкрыццём спосабу атрымання жалеза з руды яго кошт падае. Так у знойдзеных пры раскопках палаца асірыйскага цара Саргона таблічках гаворыцца, што пры заснаванні палаца (1714 да н. э.) былі паднесены дары, у тым ліку і металы, пры гэтым жалеза ўжо не згадваецца ў якасці дарагога металу, хоць пры раскопках быў выяўлены склад жалезных крыц[5].

    Шырокія прасторы лясной зоны ў эпоху бронзы адставалі ў сацыяльна-эканамічным развіцці ад паўднёвых рэгіёнаў, але пасля пачатку выплаўлення там жалеза з мясцовых руд стала ўдасканальвацца земляробчая тэхніка, з’явіўся жалезны нарог, прыдатны для узворвання цяжкіх лясных глеб, і насельнікі лясной зоны перайшлі да земляробства. У выніку ў эпоху жалеза зніклі многія лясы Заходняй Еўропы. Але і ў рэгіёнах, дзе земляробства паўстала раней, укараненне жалеза спрыяла паляпшэнню ірыгацыйных сістэм: адбывалася ўдасканаленне арашальных збудаванняў, паляпшаліся водапад’ёмныя збудаванні (у прыватнасці, у сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э. стала выкарыстоўвацца водапад’ёмнае кола). Гэта прывяло да павышэння прадуктыўнасці палёў[5].

    Значна паскорылася і развіццё розных рамёстваў, у першую чаргу кавальскага, зброевага, стварэння транспарту (караблёў, калясніц), руднічную справы, апрацоўкі камянёў і дрэва. У выніку пачатак інтэнсіўна развівацца мараплаўства, будаўніцтва будынкаў і стварэнне дарог, а таксама паляпшалася ваенная тэхніка. Развіваўся і гандаль, а ў сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э. ў ходзе з’явіліся металічныя манеты[5].

    Распаўсюджванне жалезнай металургіі

    13 — 12 стагоддзі да Хрыста на Блізкім Усходзе і ў Міжземнамор’е былі часам заняпаду цывілізацый, які называюць калапсам бронзавага веку. Пра гэта сведчыць заняпад і знікненне буйных гарадоў. Па Грэцыі гэты перыяд называюць цёмнымі стагоддзямі. У гэты ж перыяд заняпала Хецкая дзяржава ў Анатоліі, на Старажытны Егіпет напалі так званых народы мора. Прычыны заняпаду і яго сувязь з узнікненнем тэхналогіі апрацоўкі жалеза дыскутуюцца гісторыкамі.

    Аднаўленне буйных гарадоў і цывілізацыі пачалося з 10 стагоддзя. Умацаваліся новахецкія дзяржавы, росквіту дасягнула новаасырыйская дзяржава. З 8 стагоддзя да Хрыста аднавілася эканоміка Старажытнай Грэцыі, пачаўся перыяд класічнай антычнасці.

    Працэс распаўсюджвання жалезнай металургіі быў не вельмі хуткім. У розных краінах тэхналогія выплаўлення жалеза з’явілася ў розны час. Хуткасць распаўсюджвання залежала ад шматлікіх фактараў, у першую чаргу ад запасаў сыравіны і характару культурных і гандлёвых фактараў[3].

    У першую чаргу жалезная металургія распаўсюдзілася ў Пярэдняй Азіі, Індыі і ў Паўднёвай Еўропе, дзе жалезныя прылады шырока выкарыстоўваліся ўжо на рубяжы II і I тысячагоддзяў да н. э. У Паўночнай Еўропе тэхналогія апрацоўкі жалеза распаўсюдзілася толькі з VII стагоддзя да н. э., у Егіпце — у VI стагоддзі да н. э., у краінах Далёкага Усходу — у VII—V стагоддзях да н. э.[3].

    У XIII стагоддзі да н. э. хуткасць распаўсюджвання тэхналогіі вытворчасці жалеза павялічваецца. Да XII стагоддзя да н. э. жалеза ўмелі атрымліваць у Сірыі і Палесціне, а да IX стагоддзю да н. э. бронза апынулася практычна выцесненая жалезам, а гандаль ім вёўся паўсюдна. Асноўным шляхам экспарту жалеза быў шлях праз даліну Ефрата і горы ў Паўночнай Сірыі на поўдзень, а праз пантыйскія калоніі — на поўнач. Гэты шлях атрымаў назву жалезнага[5].

    На Кіпры жалезныя вырабы былі вядомыя яшчэ ў XIX стагоддзі да н. э., аднак ўласная тэхналогія атрымання жалеза на Эгейскіх астравах з’яўляецца толькі ў пачатку I тыс. да н. э. Каля XII-XI стагоддзяў да н. э. ў Заходнім Міжземнамор’е (на Кіпры або ў Палесціне) быў вынайдзены спосаб гартавання жалеза, у выніку чаго жалеза стала канкурыраваць тут з бронзай[5].

    Яшчэ адным цэнтрам вырабу жалеза было Закаўказзе. Першыя вырабы з жалеза ў ім адносяць да XV-XIV стагоддзяў да н. э., аднак шырокае прымяненне іх адносіцца да IX стагоддзя да н. э., яны шырока выкарыстоўваліся ў Урарту[5].

    У Грэцыі жалеза распаўсюдзілася ў IX-VI стагоддзях да н. э. Яно неаднаразова згадваецца ў гамераўскім эпасе (па большай частцы ў Адысеі), хоць і разам з бронзай, якая ў той час яшчэ шырока выкарыстоўвалася. У Еўропу тэхналогія вытворчасці жалеза магчыма патрапіла альбо праз Грэцыю — Балканы, альбо праз Грэцыю — Італію — паўночныя Балканы, альбо праз Каўказ — Паўднёвую Расію — Карпацкі басейн. На Заходніх Балканах і Ніжнім Прыдунаўі рэдкія жалезныя прадметы з’явіліся ў другой палове II тысячагоддзя да н. э., а да VIII стагоддзя да н. э. яны шырока распаўсюдзіліся[5].

    У VII стагоддзі да н. э. жалезная тэхналогія пранікае ў Паўночную Еўропу. Ужо ў V стагоддзі да н. э. яна была добра засвоеная кельтамі, якія навучыліся злучаць жалеза і сталь у адным прадмеце, што дазволіла атрымліваць добра паддаюцца апрацоўцы пласціны з вострымі, бы нож бакамі. Кельты навучылі тэхналогіі і рымлян. У Скандынавіі жалеза выцесніла бронзу толькі ў пачатку н. э., у Брытаніі — да V стагоддзя да н. э. А германцы, як паведамляе Тацыт, жалеза выкарыстоўвалі мала[5].

    У Усходняй Еўропе тэхналогія вытворчасці жалеза была засвоеная ў VIII стагоддзі да н. э., пры гэтым сярод знаходак трапляюцца складаныя біметалічныя прадметы. Таксама тут досыць рана асвоілі працэс цэментацыяй і вырабу сталі[5].

    У Сібіры, багатай меднымі і алавянымі рудамі, жалезны век наступіў пазней, чым у Еўропе. У Заходняй Сібіры выкарыстанне жалезных прадметаў пачалося ў VIII-V стагоддзях да н. э., але толькі ў III стагоддзі да н. э. жалеза стала пераважаць. У гэты ж час наступіў жалезны век і ў Алтаі і Мінусінскай катлавіне, а ў лясах Заходняй Сібіры ён пачаўся толькі ў канцы I тысячагоддзя да н. э.[5].

    У Паўднёва-Усходняй Азіі жалеза з’яўляецца ў сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э., а шырока прымяняцца пачатак у другой палове тысячагоддзя[5].

    У Кітаі першыя біметалічныя прадметы, якія змяшчаюць метэарытнага жалеза, з’яўляюцца ў II тысячагоддзі да н. э., але вытворчасць жалеза развілося да сярэдзіны I тысячагоддзя да н. э. Пры гэтым у Кітаі досыць рана навучыліся атрымліваць высокія тэмпературы ў горне і рабіць адліўкі ў формы, атрымліваючы чыгун[5].

    У Афрыцы, на думку шэрагу даследчыкаў, жалезная тэхналогія развілася незалежна. Па іншай версіі першапачаткова яна была запазычаная, але затым развівалася самастойна. Тут вельмі рана навучыліся атрымліваць сталь, а таксама вынайшлі высокі цыліндрычны горн, а які падаецца ў яго паветра пачалі падаграваць. У Нубіі, Судане, Лівіі першыя жалезныя прадметы вядомыя з каля VI стагоддзя да н. э. Жалезны век у Афрыцы наступіў у другой палове I тысячагоддзя да н. э., прычым у некаторых рэгіёнах — адразу пасля каменнага веку. Так у Паўднёвай Афрыцы, у Вялікай Саване басейна ракі Конга, у якой знаходзяцца багатыя паклады меднай руды, вытворчасць медзі было асвоена пазней, чым вытворчасць жалеза, прычым медзь выкарыстоўвалася толькі на ўпрыгажэнні, а прылады працы вырабляліся толькі з жалеза[5].

    У Амерыцы развіццё металургіі мела свае асаблівасці. У ёй існавала некалькі ачагоў, дзе рана навучыліся апрацоўваць каляровыя металы. Так у Андах знаходзіліся багатыя радовішчы металаў, першым асвоілі вытворчасць золата, прычым адбылося гэта адначасова з засваеннем вытворчасці керамікі. З XVIII стагоддзя да н. э. і да другой паловы II тысячагоддзя да н. э. тут шырока выкарыстоўвалі вырабы з золата і срэбра. У Перу быў адкрыты сплаў медзі і срэбра (тумбага), які вельмі шанаваўся. У невяковай Мезаамерыцы металы з’явіліся толькі ў I тысячагодзі да н. э., а металургія была засвоеная плямёнамі мая толькі ў VII-VIII стагоддзях н. э.[5].

    У Паўночнай Амерыцы спачатку выкарыстоўвалася медзь, а ў I тысячагоддзі да н. э. з’явілася жалеза. Першымі яго сталі выкарыстоўваць у заходніх раёнах жыхары берынгаморскай культуры. Спачатку выкарыстоўвалася метэарытнае, а потым навучыліся атрымліваць крычнае жалеза[5].

    У Аўстраліі тэхналогія вытворчасці жалеза з’явілася толькі ў эпоху Вялікіх геаграфічных адкрыццяў[5].

    Гл. таксама

    Зноскі

    1. ↑ The Junior Encyclopædia Britannica: A reference library of general knowledge. (1897). Chicago: E.G. Melvin.
    2. ↑ Українська радянська енциклопедія. — Т. 4. — Київ, 1979. Стор. 184.
    3. 1 2 3 4 5 Всемирная история. — Т. 1. — С. 473—474.
    4. 1 2 Корякова Л. Н. Технология железоделательного производства // Археология раннего железного века Евразии.
    5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Корякова Л. Н. Освоение железа // Археология раннего железного века Евразии.

    Літаратура

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі (2):
    Жалезны век
    Вікіпедыя:Істотныя артыкулы